Seiten-Taijan oqiǧasy

Saryarqa qazaqtary Seiten-Taijan dep qosarlap Kenesary zamanyna qatysty bir auyr äŋgimelerdi aitady. Būl äŋgimede aitylatyn Seiten men Taijan – aǧaiyndy azamattar. Olardyŋ äkesi Azynabai degen kisi HIH ǧasyrdyŋ 20-şy jyldary 17 myŋ jylqy aidaǧan ataqty bai bolǧan eken deidi qariialar. Azynabaidyŋ qystauy Baianaula jeri bolsa,  jaz jailauy – Esildiŋ boiy. Osy sebepterge bailanysty Azynabai tūqymy Qoŋyrqūlja Qūdaimendiūlynyŋ Aqmolada okrug aşyp, duan salmaq bolǧanyna qarsy şyqqan. Özderiniŋ orysqa küşi kelmeitin bolǧan soŋ Kenesary köterilisine qatysyp, qoldap otyrǧan. Keiinnen osy kinälary üşin Taijan Aqmolada atyldy da, Seiten Sibirge jer audaryldy.
HIH ǧasyrdyŋ 20-jyldary Reseidiŋ qazaq jeriniŋ soltüstik böligine endep enui, Jaiyq pen Ertis boiynan qazaqty oŋtüstikke qarai yǧystyruy, är jerde duan ortalyq­tarynyŋ saly­nuy köşpeli mal şa­rua­şylyǧyna asa qatty soqqy bolyp tidi. Osyǧan bailanysty qazaq qo­lyndaǧy myŋ­ǧyrǧan mal kürt azaiyp, joqşylyq köbeie tüsti. XIX ǧasyr­dyŋ  ortasynda qazaq  tarihy men etno­grafiiasyna qa­tysty Arqa jerinde tamaşa zertteu­ler jürgizgen V.V.Rad­lov «nelzia ot­ri­sat togo, chto s usta­novleniem po­riad­ka blagosostoianie naroda umen­şilos. Vnutrenniaia orda vozle Semi­palatinska… pochti razo­rena» dep jazady.
Şoqan Uälihanov pen Mūsa Şor­ma­novtyŋ Batys Sibir general-guber­natorynyŋ atyna jazǧan aryzynda qazaqtyŋ «Jaŋa nizamǧa», iaǧni  1822-1824 jyldardaǧy reformalarǧa deiingi zamanda äldi-bai ömir sürgeni aity­lady: «V starye vremena, vo vremia opustoşitelnyh voin i vsednevnoi baranty, kazahi byli bogache, chem teper, i povsemestnye upadki slu­chalis redko… Chto sibirskie kazahi byli bogache do osnovaniia prikazov (duandardyŋ aşyluy turaly – J.A.) – eto fakt, nepodverjennyi ni  malei­şemu somneniiu: stoit tolko pos­motret na chislo skota, kotoryi byl prigoniaem na Orenburgskuiu i Si­birs­kuiu linii v konse proşlogo i v nachale nyneşnego stoletiia, i na ofisialnye  ischisleniia 20-h i 30-h godov (XIX ǧ.-J.A.). V etu posledniuiu epohu bylo nemalo kazahov, imevşih 10- tysiachnye tabuny loşadei».
Būl jerde Şoqan men  Mūsanyŋ ai­typ otyrǧany, ärine, qazaqtyŋ daŋ­qyn şyǧarǧan Sapaq, Aldajūman, Azynabai jäne Bapaq siiaqty Saryarqada teŋdesi joq ataqty jylqyly bailar. Qazaq arasynda – «Bai bolsaŋ Bapaqtai bol, Azynabai, Sapaqtai bol» delinetin osylar. Ömir sürgen uaqyty – XIX ǧasyrdyŋ birin­şi jartysy. Azynabai Aqmyrza­ūlynyŋ 1838 jyly qaitys bolyp, süiegin balasy Seiten Äzireti sūl­tanǧa aparyp qoiǧany arhiv derek­terinen belgili.
Joǧaryda aty atalǧan bailardyŋ bäri de XIX ǧasyrdyŋ 30-jyldary jūtady. Qaiyrusyz jylqy baqqan qalyŋ eldi orys otarşyldyǧyna qaruly küreske şaqyrǧan Kenesary han äueli osy qūt ielerine süiendi. Kenesary aitqan eken deidi: «men maqsatyma jetu üşin qūdaidan Orta jüzdi ber dep sūradym, ekinşi jau­jürek batyrlardy sūradym, üşinşi­den, Aqqoşqar men Aldajūmandy, Azynabaidyŋ Seiteni men Taijanyn sūradym. Qūdai būl tilegimdi berdi. Būlardyŋ  jylqysy meniŋ äskerime minetin at  boldy, işetin as boldy, – dep eseptedim. Sondyqtan būlar – me­niŋ  dosym, men – būlardyŋ dosymyn. Öz­deriŋ bilesiŋ, būlar – Qūdai erkelet­ken adamdar. Qūdai erkeletken adam­dardy men de erkeletuim kerek, men qūdaidan ülken emespin».
Qazaq şejiresine süiensek, taǧy da bir derekterdiŋ közi tabylady. Ol –  Azynabai balalarynyŋ orys otar­şyl ükimetine qarsy boluynyŋ se­bep­­teri jäne küres tarihy.
XIX ǧasyrdyŋ 30-jyldary qazaq­tyŋ igi jaqsylary ekige jaryldy. Bir jaǧy qaitken künde de almai qoimaidy dep Reseidiŋ yǧyna  jy­ǧylsa, ekinşi toby qalai bolǧan künde de qarsylasyp, qazaqtyŋ täuelsizdigin qorǧap öluge bel bai­lady. Osy soŋǧy  toptyŋ juan orta­synda Azynabai ūldary Seiten men Taijan bolsa, al­dyŋǧy toptyŋ işinde Şorman siiaqty azamattar bolǧan. Būl alaqandai qarjas eliniŋ işinde bolǧan jaryq­şaq sol zamanda bükil qazaq balasyna tän ortaq qūbylys edi. Sonymen birge orysqa bodan bolǧan el işinde Reseige jan-tänimen qyzmet istegen jandai­şap belsendiler de, sen timeseŋ men time dep äliptiŋ artyn baǧyp otyr­ǧany da az bolǧan joq.
Seiten-Taijan äŋgimesin qariialar Qonyrqūlja sūltannyŋ şeşesi Abyl hanymǧa as bergen  uaqyttan bastap aitady. Asty yŋ-şyŋsyz ötkizu üşin Qonyrqūlja osy maŋnyŋ qazaǧynyŋ işinde alǧaş ret Ombydan on şaqty kazak-orys äskerin aldyrtqan eken. Qazaqtyŋ as beru räsiminde myltyǧy soraiyp, orys äskeriniŋ jürgenin Seiten, Taijan ūnatpai, qalyŋ topta narazylyq bildirgen. Taijannyŋ birinşi ret orys qolyna tüsetin sebebi – osy. Keiin Qoŋyrqūljanyŋ bilep otyrǧan eli Altai-Qarpyqtyŋ  iri bileri aralasyp, būl janjaldy basqan. Quandyq – Süiindik degen elder şejirede bir-birimen aǧaiyndy sanalady jäne qajet bolsa, törelerge qarsy birigip te ketedi.
Endi kelip ekinşi oqiǧa taza şarua­şylyqqa bailanysty damidy. Oǧan sebep – Qoŋyrqūljanyŋ kelisimimen orystyŋ Saryarqanyŋ däl ortasy­nan Aqmola bekinisin sala bastauy. Saqqūlaq şejiresine qūlaq türelik:
«Aqmola qorǧanyn saluǧa alǧaş belgilengen oryn Nūra özeniniŋ  boiyn­daǧy Aqmola deitin molanyŋ jany bolatyn. Ol – qazirgi qala salynǧan Qaraötkel degen jerden 25 şaqyrym jerde. (Qazirgi uaqytta  Taitöbe dep atalady. – J. A.) Osy jerden qalanyŋ ornyn ölşep, jappai üiler tūrǧyzyp jatqan Qoŋyrqūlja sūltannyŋ nökerleri biraz adam bo­lady. Işinde Qoŋyrqūljanyŋ ülken balasy Begaly töre bar. Seiten, Taijannyŋ jailauy būdan köp alys emes. Esil özeniniŋ boiyndaǧy Jal­ǧyz­aǧaş degen jer edi. Taijan qarşy­ǧa salyp jürip, osynda keledi. Jönin bilgen soŋ Begalyǧa qarsylyq bildi­redi. Jerin qyzǧanyp: «Ketiŋder, qala salǧyzbaimyn», – deidi. Begaly yza­lanyp, küş körsetip, ūruǧa ainalǧan soŋ, Taijan  jylystap ketip qalady.
Seiten, Taijannyŋ osy dürbeleŋge bailanysty jinalǧan jasaq jigitteri bolady. Älgi eregesten bir kün ötken soŋ osy jasaqty alyp, Taijan qala salynǧaly jatqan jerge keledi. Begalyny ūryp, saimandaryn tartyp alyp, kölikke äkelgen bir jüzdei jyl­qysy bar eken, ony taǧy aidap ketedi. «Būl – öltirgen qarşyǧamnyŋ qūny» – dep, baqtaşyǧa aityp jiberedi (Taijan jalǧyz kelgen küni töreler qarşyǧasyn öltirgen bola­tyn). Būl oqiǧadan köp ūzamai, qalany ekinşi orynnan saluǧa ūiǧaryp, Esil özeniniŋ boiyndaǧy Qaraötkel degen jerge 1830 jyly Aqmola qorǧanyn salady. Aǧa sūltan bolyp Qoŋyrqūl­ja taǧaiyndalady. Endi oǧan aldymen Seiten, Taijannan kek alu kerek. Sonymen olarǧa ergen auyldardy ja­zalau üşin Begalyny basşy qylyp qyryq qazaq-orys jiberedi, mine, Qarjastyŋ Kenesary köterilisine qosyluyna osy sebep bolady».
Mäşhür Jüsip Köpeiūly jinaq­taǧan qazaq şejiresi Kenesarynyŋ Aqmola maŋyn mekendegen Tömengi Altaidyŋ basşysy bolǧan Aqqoş­qar Saidalyny, Süiin-Jarqyndy ertip alyp, Ör Altaiy Aldajūman bai­ǧa kelip ony ertip alyp, Orta jüzde Azynabai-Sapaq atanǧan Azy­na­baiǧa kelgenin baiandaidy: «orysqa qarap baǧynyp qoiǧan Azynabai balalary: Taijan qazy, Seiten bo­lys edi. Bolystyq, qazylyqty kerek qylǧan joq: Kenesaryǧa erip audy. Altai Aldajūman bai tüiege artqan jambylaryn kölge, suǧa tögip ketken. Qarjas ta audy, Ormanşy da audy. Baianaulada Boştai aǧa sūltan-duanbasy küni soldat aldyryp, kazak-orys aldyryp, Aidabol, Külikti qoidai qamap, iirip, audyrmai alyp qaldy. Qoŋyrqūlja Qaraötkelge aǧa sūltan-duanbasy o da öz tilin alǧan qazaqty, orysty arqa süieu, taianyş qylyp, alyp qaldy. Auǧan el Şuǧa, Qaratauǧa barǧanmen, maly jersinbei, bara jatqanda, jolşybai qaşyp, alaqystai Qūdaidyŋ qūtty küni qaşyp, damyl bermegen soŋ, Kene­sary eldi öz erkimen qaitarmai­tūǧyndyǧyn bilgen soŋ, jaz şyǧa el tau-taudyŋ basynan ört salyp, örtten qaşqan kisi bolyp, tūra-tūra köşe jönelgen de, sol köşken boiymen Arqaǧa qarai aua jönelgen».
Orystyŋ resmi derekterine qara­ǧanda Seiten men Taijannyŋ Kene­sary äskerine qosyluy 1838 jyly köktemde. Būl kezde Qarjas ruynyŋ kösemi Şorman bi qaitys bolǧan (ol 1837 el jailauda Ereimende otyrǧan kezde qaitys boldy), el biligi jiyr­maǧa jaŋa kelgen Mūsaǧa köşken. Kenesarynyŋ özi qalyŋ äskermen kelgendikten, şeginetin jer joq Mūsa bastap qalyŋ qarjas eli tügeldei köteriliske qosyldy. Qazaqstannyŋ ortalyq memlekettik arhivindegi «delo po obvineniiu biia Baian-Aulskogo okruga S.Aznabaeva v uchastii vos­stanii K.Kasymova» degen qūjatta Seiten öziniŋ qarjasty bastap oŋ­tüstikke köşkenin äkesi Azynabaidyŋ ölimimen bailanystyrady: «posle smerti otsa svoego Aznabaia, tem koego otvezli s 40 chelovek v Taşkentskii gorod Azyret». Būl oqiǧa da köşumen qatar bolǧany ras. Azynabaidyŋ 1838 jyly ölgenin, onyŋ süiegin balalary Äziretke aparyp qoiǧanyn Seitenniŋ qūly Tilegen Kanateev öziniŋ orysqa körsetken jauabynda aitady. Sony­men qatar, onyŋ jaua­bynan Seiten men Taijannyŋ 1838 jyly Aqmolany şabuǧa tikelei qa­tysqanyn köremiz. Saqqūlaq şeji­resinde «Kelgen bette qol kazar­maǧa qarai bet qoiyp edi, aldynan bir-eki kisi oqqa ūşyp, jy­ǧyl­ǧan soŋ, taiyp şyǧa berdi. Seiten, Taijan ekeui qo­lyna eki şiti myltyq ūstaǧan, ekeui­niŋ de belinde şaşaqty aq naiza, asta­rynda auzymen qūs tis­tegen semizden qatyryp tastaǧan eki boz at. «Abylai­lap» ūran salyp şe­gingen qoldy qaita serpip, kazarmaǧa aidady. Bir kezde qol bet qoiyp, kazarmaǧa esik pen tördei jer qaldy. Sol kezde tesikten atqan myltyq dürs etip, qoldyŋ aldyna tüsip bastap jürgen Taijannyŋ atyna oq tiip, mūrttai ūşty, qatardan 4-5 adam jyǧyldy. Qol qaita serpildi. Taijan bireudiŋ atynyŋ qūiryǧynan ūstap, ilesip, aman şyǧyp ketti» dep osy oqiǧa büge-şigesine deiin sipattalady.
Kenesarynyŋ Aqmolaǧa şabuy­lynan keiin Resei birden jazalau şaralaryna kirisip ketti. 1838 jyl­dyŋ şilde aiynyŋ soŋynda jaz­ǧan habarynda voiskovoi star­şina Karbyşev Seiten men Taijan auyl­daryn Jaqsy-Qoŋ men Qypşaq özen­derinen joǧary Ūlytauǧa qarai örlep kele jatqan jerinen kezdestirdi. Osy jerde Seiten men Taijannyŋ şeşe­leri, äielderi, qyzdary amanat esebin­de tūtqyndaldy. Qalǧan el Baianaulaǧa qaitatyn boldy. Osy jazda  Karby­şevtiŋ otriady Terisaqqannyŋ basyn­da Kökşetau degen jerde Or­man­şy-Törtuyl auyldaryn zeŋbi­rek­pen at­qylap, tas-talqanyn şy­ǧardy. Or­man­şy men Qarjas rula­rynyŋ şeşeleri bir dep sanalady, qiyn­şylyq kezde bir-birin tasta­maityn elder. Qatar köşip bara jat­qan eki el malynan da, janynan da airylyp qalǧan-qūtqany elge qaitty.
Kenesary 1838 jyldyŋ jel­toq­san aiynda Batys-Sibir gene­ral-guberna­toryna jazǧan hatynda kö­terilis­şilerdiŋ negizgi talaptaryna qosa (duandardyŋ közin qūrtu, ja­lauşy otriadtardyŋ qyrǧynyn toqtatu, qolǧa tüsken tūtqyndardy bo­satu, t.b.) osy Azynabai tūqymy­nyŋ äiel-qyzdaryn orys tūtqynynan bosatudy talap etedi. Aqyr tübinde osy mäsele 1839 jyly jazǧytūrym Seiten men Taijannyŋ öz erkimen orys qolyna tüsuine alyp keledi.
«Özge qazaqpen jūmysy da joq. Biri bolys, biri qazy bolyp, Kenesaryǧa erip ketkendiginen  orystar Azynabai balalaryn ūstap alyp, qara ala aǧaş­qa taŋdyryp, Taijandy attyryp, Seitendi aidatyp jibergen. Sol zamandaǧy şaiyrlardyŋ öleŋi:

On jeti myŋ Aznabai jylqy aidaǧan,
Üş jerge naizasyna tu bailaǧan.
Ol kimniŋ töbesine qūi  qazypty,
Taijandy atyp, Seitendi işke aidaǧan!» dep būl oqiǧany M.J.Kö­pei­ūly da baiandaidy. Saqqūlaq şejiresi Seiten men Taijannyŋ üstinen sot ükimi Aqmola bekinisinde aityldy deidi. Sotty «İvan Semeno­vich» dep ataidy, soǧan qaraǧanda sotnik Karbyşevtiŋ osy jazalauşy sotqa qatysy bolsa kerek.
Taijandy qaraala baǧanǧa bailap, Aqmola bekinisinde atqany anyq, sol jerde jerlengeni de belgili. Eger qazirgi köşelerdiŋ esebinen qarasaq, bekinis orny bir qaptalynan Jel­toq­san, ekinşi qaptalynan Saryarqa, qas betinen Kenesary köşeleriniŋ ara­synda. Bekinistiŋ ortalyq alaŋy qazirgi küni İrchenko men Krasnaia köşeleriniŋ qiylysyna säikes ke­ledi. Endeşe, Taijan batyrdy da sol jerde atty dep boljam jasaimyz. Taijannyŋ aǧasy Seiten batyr Sibirge jer audarylyp, Berezov ölke­sinde ömirden qaitty. Qazaq būl jerdi Qaiyŋ Tūra deidi. I Petrdiŋ kömek­şisi bolǧan Menşikovtyŋ, Orta jüzdiŋ hany bolamyn dep talap qyl­ǧan Ǧūbaidollanyŋ aidauda bolǧan jeri. Seiten men Ǧūbaidolla Qaiyŋ Tūrada kezdesken eken deidi, biraq, būl bölek äŋgime.

Jambyl Artyqbaev,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ professory

Seiten-Taijan äŋgimesin qariialar Qonyrqūlja sūltannyŋ şeşesi Abyl hanymǧa as bergen  uaqyttan bastap aitady. Asty yŋ-şyŋsyz ötkizu üşin Qonyrqūlja osy maŋnyŋ qazaǧynyŋ işinde alǧaş ret Ombydan on şaqty kazak-orys äskerin aldyrtqan eken. Qazaqtyŋ as beru räsiminde myltyǧy soraiyp, orys äskeriniŋ jürgenin Seiten, Taijan ūnatpai, qalyŋ topta narazylyq bildirgen.