nemese «Kitab tasdiq» turaly bırer söz
(Basy)
Söz joq, Abai hakımnıŋ «Kitab tasdiq» şyǧarmasynda aldyna qoiyp otyrǧan basty mäselesı – mahabbat. Bıraq, mahabbat ǧylym-bılımsız jüzege aspaityn bolyp tūr ǧoi. Mahabbat – ǧylym-bılımge tıkelei bailanysty. Solai bolǧandyqtan da, oişyl endı mahabbat jaiyndaǧy jalpy oilarynan, naqty praktikalyq oilaryna auysady. Endı ıs jüzınde mahabbattyŋ jüzege asu mäselelerın qarastyra bastaidy. Aitar oiyn aşyqtap, aiqyndap, tıkelei ǧylym-bılım mäselelerıne oiysady. Jalpy mahabbat mäselesınen, ǧylym-bılımge degen mahabbat mäselesıne köşedı. Sonymen, ǧylym-bılımge mahabbattandyrmaq «älgı aitylǧan üşeuıne» bailanysty bolyp şyqty. «Mahabbattandyrmaq» degendı būl jerde «ǧylym-bılımge degen mahabbattyŋ oianuyna sebepker» dep tüsınsek te bolady. Endı osy adamdy ǧylym-bılımge mahabbattandyrmaq «älgı aitylǧan üşeuge» naqty toqtala keteiık. Olar – «hauas sälim häm tän saulyq». Būlardyŋ balanyŋ «tuysynan bolatynyn» joǧaryda qarastyrdyq. Abai aityp otyrǧan balany ǧylym-bılımge mahabbattandyrmaq «üşeudıŋ» alǧaşqy ekeuı osylar. Al, qalǧan üşınşı sebebı – jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstazǧa bailanysty bolsa kerek. Körıp otyrǧanymyzdai, oişyl özınıŋ ǧylymi-pedagogikalyq oilarynda tektılık mäselesı (hauas sälim häm tän saulyq) men äleumettık tärbie (jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstaz) qatar qarastyrady. Ǧylymi tılde aitar bolsaq, balanyŋ qalyptasuyna äser etetın üş aspektını – psihologiialyq (hauas sälim), biologiialyq (tän saulyq), äleumettık (jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstaz) yqpaldy bırdei qamtidy. Balanyŋ boiynda ǧylym-bılımge degen mahabbattyŋ oianuyna osy üşeuı sebepker deidı. Ärine, denı sau bolyp tuǧan balanyŋ äleumettık ortasy idealdy boluy (jaqsy ata-ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstaz) öte qiyn şarua. Abai atamyz qalai boluy kerek ekenın aityp otyr. Bıraq ömırde däl osylai bola qalady desek, özımızdı özımız aldaǧandai bolyp şyqpaimyz ba? İdealdy men naqty ömır, idealdy men realdy ünemı säikes kele bermeitının ämbege aian şyndyq. Desek te, Abai hakım ūsynyp otyrǧan idealdy jol bızdı jaqsylyqqa ündeidı, balany qorşaǧan ortanyŋ idealdy boluyna tyrysuymyzǧa jeteleidı. Bız köbıne män bermeitın, qalai bolsa solai qaraityn bala tärbiesıne asqan yjdahattylyq tanytuǧa üiretedı.
Batystyŋ körnektı psihoanalitigı Karl Gustav Iýng özınıŋ «Qūdai jäne beisanalyq» atty eŋbegındegı «Tūlǧanyŋ qalyptasuy» degen tarauynda būl haqynda: «Tärbielegıŋ kelse – özıŋ tärbielı bol» deidı. Abaidyŋ «jaqsy ata, jaqsy ana» dep otyrǧandaǧy oiy da osy ma dep oilaimyz. Qalai desek te, balanyŋ bırınşı tärbielenetın orny – otbasy. «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» degen qazaq maqalynyŋ qisynyna süiensek, ūia – otbasy balanyŋ ömırınde bırınşı orynda tūratynyn aŋǧaramyz. Balanyŋ tūlǧa retınde qalyptasatyn da jerı – otbasy. Onyŋ jeke individ retınde negızı qalanyp, ömırge degen közqarasy aiqyndalatyn da jerı – otbasy. Düniege kelgen bala eŋ bırınşı äke-şeşesıne qarap ösedı, boi tüzeidı. Taǧy da qazaq danalyǧy «äkege qarap ūl öser, şeşege qarap qyz öser» deidı. Endeşe, balanyŋ boiyna bılım ūryǧyn seuıp, ǧylym-bılımge mahabbattandyru – eŋ bırınşı otbasynan bastalatyny sözsız aqiqat. Abai hakım oiyn taratyp jatpaidy, tek qana «jaqsy ata, jaqsy ana» deidı de qoiady. Qalǧan şarua – bızdıŋ ısımız: taldap, talǧap tüsınu. Äl Farabi men Abaidy qatar zerttegen ǧūlama Aqjan äl Maşani: «Abaidy jaqsy bıletın bır qarttyŋ aitqany bar: «Abai synyna tolmaǧan sözdı auzyna almaidy». Basqaşa aitqanda, Abaidyŋ auzyna alǧan ärbır sözınıŋ arǧy jaǧynda tereŋ tamyrly, kürdelı maǧyna jatady…» deidı. Oiymyzdy qorytyp aitsaq, balaǧa bırınşı ülgı – ata-ana. Abai oiynyŋ iırımıne süŋgısek, ata-ananyŋ özı jaqsy bolmaǧy abzal. «Al jaqsy ata-ana qandai boluy kerek?» degen saualǧa kelsek, taǧy da kontekstke süienemız, ata-ananyŋ jaqsylyǧy balany ǧylym-bılımge mahabbattandyruynda jatyr. Qazaqta: «Özıŋ diuanasyŋ, kımge pır bolasyŋ?» degen söz bar. Pır – būl jerde ūstaz, diuana – şäkırt. Şäkırttı tärbielep şyǧaru üşın aldymen özıŋ ūstazǧa ainaluyŋ kerek degen oiǧa meŋzeidı. Mäşhür Jüsıp turaly ǧylymi eŋbek jazǧan Äset Pazylov özınıŋ «Maǧlūmat-i Mäşhür Jüsıp Köpeev» atty kıtabynda Mūhammed paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) myna hadisın alǧa tartady: «Äkesı jaqsy bolsa, balasynyŋ pırı bolmaq». Bıraq bala otbasynda ǧana tärbielenıp qoimaidy, ol teŋ qūrbylarymen asyr salyp oinaidy, özınıŋ qatarlastarymen erkın aralasady. Abai būl qarym-qatynas türıne de qataŋ talap qoiady: «balanyŋ oinaityn qūrbysy da jaqsy boluy kerek» deidı. Öitkenı, «synyqtan özgenıŋ bärı jūǧady»: kımmen aralassaŋ, sondai bolyp ketesıŋ. Taǧy da qazaq maqaly: «Jaqsymen bırge jürseŋ, jaqsy bolarsyŋ, jamanmen bırge jürseŋ, jyn ūryp baqsy bolarsyŋ» dep eskertedı. Sonymen, balanyŋ qalyptasuynda ūstazdyŋ atqaratyn rölı, tigızetın äserı ūşan-teŋız. Otbasynan qanattanyp, qūrbysynan quat alyp, alyp-ūşyp mektepke kelgen balanyŋ jaman ūstazǧa jolyǧyp, maŋdaiy tasqa soǧylmasyna kım kepıl?…
Balaǧa ata-anasynyŋ, qūrbysynyŋ, ūstazdyŋ äserı mol ekenın kämıl tüisıngen hakım Abai ünemı tört qūbylasy tügel bola bermeitın myna ömırde qalai jol tapty eken? Endı osyny öz balasy Tūraǧūldyŋ auzynan estiık: «…Ūlǧaiǧan saiyn äkemnıŋ aşuy azaiyp, jūmsaq tarta berdı, būl jūmsarudy özı eŋbek qylyp tapty. Äkesı qajynyŋ qaitpaityn, suyq mınezın sögıp otyruşy edı. «Qoryqpaq pen süimek ot pen su sekıldı bır jerde jiylmaidy, adam süigen adamynyŋ aqylyn ūǧyp, sonan bahyra alady, qorqytyp, ūrsyp aitqan aqyl darymaidy» deitın. Köz aldynda qandai oiyn oinap, külıp otyrsaq, tiyp-qaqpai, erkın erkeletıp otyrady da, aldynan qaşyp, jasyrynyp, jaman-jäutıktermen oinaǧymyz kelgenın körse, qatty renjıp, ūrsyp, bylaişa söguşı edı: «Adamǧa köbıne üş aluan adamnan mınez jūǧady: ata-ana, ūstaz, qūrbysynan, solardyŋ ışınde qaisysyn süise, sodan mol alady. Senderdıŋ menen jaqsy körıp barǧylaryŋ kelıp otyrǧan jaqsy qūrbylaryŋ qaisy?».
Osy keltırılgen üzıkten nendei ǧibrat alamyz, nenı ūqtyq? Ūqqanymyz, Abai idealdy emes jaǧdaida idealdy şeşım taba bılgen. Balanyŋ qalyptasuy onyŋ mahabbatyna bailanysty ekenın anyq ūqqan äke bırınşı kezekte balalarynyŋ süiıspenşılıgıne laiyq boludy oilaǧan. Qūrbylarynan, ūstazdarynan ala almaǧan mınezdı öz boiynan jūqtyrudy maqsat etken. Bylaişa aitqanda, Abai balalaryna ärı äke, ärı qūrby, ärı ūstaz bola bılgen. Bolǧanda da qandai, jaqsy ata, jaqsy qūrby, jaqsy ūstaz boldy. Oǧan dälel – Abaidyŋ ainalasynda qalyptasqan mektep. Kımdı almaŋyz, öz balalary bolsyn, bauyrlary, nemere-jekjat ınılerı bolsyn, bärınıŋ on barmaǧynan öner tamǧan önerpaz, sūŋǧyla oişyl häm muzykant, aqyn, bır sözben aitqanda, segız qyrly, bır syrly bolyp öskenın köremız. Nemıstıŋ ūly oişyly Fridrih Nisşe: «Barlyq jazylǧan närselerdıŋ ışınen öz qanymen jazylǧandardy ǧana jaqsy köremın. Qanyŋmen jaz, sonda sen qannyŋ ruh ekenın bılesıŋ. Bıreudıŋ qanyn tüsınu oŋai emes, men erıkkennen oqityndardy jek köremın» deidı. Endeşe, Abaidyŋ da jazyp otyrǧany – qanmen jazylǧan joldar. Ol ne jazsa da ömırden körıp-bılıp, kämıl tüisınıp, aqiqatyna közı jetıp jazdy. Häm jazǧany qaǧaz jüzınde qalmai, ömırde ıske asty. Tūraǧūldyŋ «Äkem Abai turaly» atty baǧa jetpes eŋbegı – sonyŋ aiqyn aiǧaǧy.
(Jalǧasy bar)
Omar TEMIRBEKOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı qazaq ädebietı kafedrasynyŋ dosentı, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
