Şekarany aiqyndaǧan şeşım

25 tamyzda «Aq jol» demokratiialyq partiiasy L.Gumilev atyndaǧy EŪU «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutymen bırlesıp, «Qazaq Respublikasynyŋ 100 jyldyǧy jäne onyŋ qūryluyndaǧy Alaş qairatkerlerınıŋ rölı» atty halyqaralyq ǧylymi konferensiia ötkızdı. Onlain türde ötken konferensiiaǧa partiia töraǧasy Azat Peruaşev, «Alaş» mädeniet jäne ruhani jaŋǧyru institutynyŋ direktory Sūltan Han Aqqūly, Mäjılıs deputattary, şeteldık jäne otandyq alaştanuşy ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerı qatysyp, Qazaq Respublikasy men Alaş ziialylary jönındegı örelı oilaryn ortaǧa saldy.25 tamyzda «Aq jol» demokratiialyq partiiasy L.Gumilev atyndaǧy EŪU «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutymen bırlesıp, «Qazaq Respublikasynyŋ 100 jyldyǧy jäne onyŋ qūryluyndaǧy Alaş qairatkerlerınıŋ rölı» atty halyqaralyq ǧylymi konferensiia ötkızdı. Onlain türde ötken konferensiiaǧa partiia töraǧasy Azat Peruaşev, «Alaş» mädeniet jäne ruhani jaŋǧyru institutynyŋ direktory Sūltan Han Aqqūly, Mäjılıs deputattary, şeteldık jäne otandyq alaştanuşy ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerı qatysyp, Qazaq Respublikasy men Alaş ziialylary jönındegı örelı oilaryn ortaǧa saldy.
Jinalysqa qatysqan mamandar Alaş ūlttyq avtonomiiasy men biyl qūrylǧanyna 100 jyl tolǧan Qazaq avtonomiialy respublikasynyŋ tarihi alǧyşarttary, olardyŋ zamanaui memlekettılık qalyptastyru jolyndaǧy qyzmetı jäne qazırgı täuelsız Qazaqstan üşın maŋyzyn jan-jaqty talqylady. Alaş avtonomiiasynyŋ el tarihynda alatyn orny, Alaş qairatkerlerınıŋ sıŋırgen eŋbegı jäne olardy el jadynda saqtau mäselelerı jönınde kelelı keŋes ötkızdı.
1920 jyly 26 tamyzda Keŋes ükımetı Bükılreseilık ortalyq atqaru komitetı men RKFSR HKK «Qyrǧyz (Qazaq) Avtonomiialy Sosialistık Keŋes Respublikasyn qūru turaly» dekret qabyldady. 4-12 qazan aralyǧynda Orynborda Qazaq avtonomiiasynyŋ ülken sezı öttı. Mamandardyŋ pıkırınşe, osy jylǧy Qazaq Avtonomiialyq Respublikasynyŋ qūryluy Keŋes ükımetınıŋ qazaq halqyna qaiyrymdylyq jasaǧanynan emes, kerısınşe, bıraz jyldar boiy öz elınıŋ azattyǧy üşın küres­ken Alaş arystary bolşeviktık bilıktı qazaq halqynyŋ müddesımen sanasuǧa mäjbür ettı. Iаǧni Qazaq Respublikasynyŋ paida bolǧanynyŋ basty sebebı Alaş kösemderı jariia­laǧan Qazaq elınıŋ qaisarlyǧy, ör ruhy, ūlttyq ūstanymdary boldy.
Jinalysta söz alǧan tarih ǧy­lym­darynyŋ doktory, professor Ziiabek Qabyldinov Alaş ziialylarynyŋ el üşın etken eŋbekterıne toqtaldy. «1920 jyly 3 milliondai halyq avtonomiia qūramynda bolsa, 1925 jyly 6,5 millionǧa deiın şaryqtady. Qazaqtyŋ sany 1 paiyzdan aspaityn Orynborda qanşa qiyndyq bolsa da, kadrlar jetıspese de, avtonomiia­nyŋ basynda otyrǧan jıgıtter köp jūmys ıstedı. Tıptı 1924-1925 jyldary Alaş ziialylary qazaqtyŋ territoriiasyna qazaqtyŋ tüpkı jerlerın jinap aldy. Tek 1928-1929 jyldary Alaştyŋ myqty azamattary jūmys­tan şettetılgen soŋ Omby qalasy men Omby uezın RKFSR qūramyna engızu turaly şeşım qabyldandy» deidı ǧalym.
Konferensiiada reseilık tarihşy Viktor Kozodoi «tarihi şeşımde Alaşorda ideiasy jeŋgenın» basa aityp, Alaş ideiasynyŋ myqty bolǧany sondai, bolşevikter olardy eleusız qaldyra almai, ymyraǧa kelgenın, Alaş ziialylary Qazaqstannyŋ şekarasyn bekıtude zor röl atqarǧanyn airyqşa atady. «Saiasi täjıribe tūrǧysynan, 1917 jyldan bastap ekı joba qatar jüzege asyryldy. Būl – Alaş jobasy jäne Keŋes jobasy. 1917 jyly jeltoqsanda Ekınşı jalpyqazaqtyq sezde Alaş avtonomiiasyn qūru turaly şeşım qabyldanyp, basqaru organy – Alaş Orda qūryldy. Sonymen, joǧaryda atap ötken ekı joba qatar ömır süre bastady. 1918 jyldyŋ basynan bastap bolşevikter şabuyly küşeie tüstı, sondyqtan Alaş kösemderı jasyrynuǧa mäjbür boldy. 1917 jyly jeltoqsanda josparlanǧan ideialar tolyq jüzege aspady» dedı reseilık tarihşy.
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Aqqali Ahmet Qazaqstan şekarasyn bekıtuge atsalysqan mälım ärı beimälım tūlǧalar turaly aitty. «1920 jyly Qazaq Respublikasy qūrylǧan kezden bastap Qazaqstan men Resei şekarasy bırınşı ret özgerıske tüskenı belgılı. Mūstafa Kökebaev 1920 jyly Jer komitetınıŋ töraǧasy, guberniialyq atqaru komitetınıŋ jauapty hatşysy bolyp, jaŋadan ırgetasy qalanyp jatqan Qazaq Respublikasynyŋ jariialanuy üşın qyzmet atqarǧan. Ol sol kezde Qazaqstannyŋ batys şekarasynyŋ bır bölıgın naqtylap, qai aumaq bızdıŋ şekara aumaǧyna kıru kerek ekenın tüiemen jürıp kartaǧa tüsırtken. Ol – eldıŋ şekarasyn belgıleuge erekşe eŋbegı sıŋgen azamat. Endeşe ūlty üşın aianbai eŋbek etken, Qazaqstan şekarasyn belgıleuge atsalysqan tūlǧaǧa Atyrau, Oral, Şymkent, Almaty, Nūr-Sūltannan bır köşe ­atauyn berse – eskerusız qalǧan tūlǧany qūrmettegenımız bolar edı. Uälihan Tanaşev te Qazaq Respublikasyn qūrumen ainalysqan bırden-bır tūlǧa. Ökınışke qarai, onyŋ atynda elımızde ne dūrys köşe, ne eskertkış joq. Qazaq şekarasyn bekıtuge üles qosqan tūlǧalardy ärdaiym nasihattauymyz kerek» dedı ol.
Onlain basqosuda Alaş avtono­miia­sy men Alaş ziialylary turaly būdan basqa da köp derekter aitylyp, osy bır tarihi estelıkterdı qaita aqtaryp, bügıngı däuır tynysymen ündestıru jaǧynda «Aqjol» partiiasynyŋ jüielı jūmystar atqaryp jatqany aityldy. Konferensiia soŋynda qatysuşylar barlyq ūsynystardy eskere otyryp, Qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuyndaǧy maŋyzdy beles bolyp sanalatyn Qazaq Respublikasynyŋ qūryluy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qoǧamdyq-saia­si jaǧdailardy tereŋırek zerttei tüsu qajet degen ūiǧarymǧa keldı.