Qazaqstandaǧy sot jüiesın älemdık standarttarǧa barlyq parametrlermen säikes keltıru maqsatynda sot jüiesınde auqymdy reformalar jüzege asyryluda. Osyǧan orai, sudia lauazymyna taǧaiyndauǧa bılıktılık talaptary küşeitılıp, ümıtkerlerdı ırıkteuden ötkızu tetıgı qataŋdatyldy.
Sudia – Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynda jäne «Sot jüiesı jäne sudialardyŋ märtebesı turaly» Konstitusiialyq zaŋynda belgilengen tärtippen sot töreligin ıske asyru jönindegi ökilettikter berilgen, öz mindetterin tūraqty negizde oryndaityn jäne sot biligin jürgizuşi bolatyn memlekettıŋ lauazymdy qyzmetkerı.
Qazırgı taŋda, sot aktılerıne de qoiylatyn talaptar küşeitıldı. Ol şeşım ne ükım bolsyn, olar mazmūny boiynşa oŋai, jeŋıl, tüsınıktı tılmen jazyluy qajet. Taraptardyŋ ärbır uäjderıne sot aktılerde jauap boluy mındettelgen. Sonymen qatar, sot aktılerı zaŋdylyq ne käsıbi tüsınıksız termindermen qamtylmauy qajet. Ony oqyǧanda halyq tüsınetındei qarapaiym tılmen jazu talap etıledı.
Sondyqtan sudialar qatarynda kezdeisoq adamdardyŋ bolmauy qajet. Olar zaŋ salasynda belgılı bır jetıstıkke jetken, zaŋ üstımdıgın ornatyp, ädıl törelıkke kepıl bola alatyn tūlǧalar boluy tiıs.
Būny zaŋnamalyq tūrǧydan qamtamasyz etu aiasynda «Sot jüiesı jäne sudialardyŋ märtebesı turaly» Zaŋǧa qajettı özgerıster men tolyqtyrular engızıldı.
Atap aitqanda, ümıtkerge qoiylatyn talaptar bırneşe ölşemder boiynşa anyqtalady, būl rette audandyq sottyŋ sudiasy bolyp:
otyz jasqa tolǧan, joǧary zaŋ bilimi, joǧary moraldyq-adamgerşılık qasietterı, minsiz bedelı jäne ädette, sot otyrysynyŋ hatşysy, sot konsultanty (kömekşısı), prokuror, advokat retınde kemınde bes jyl jūmys ötılı ne zaŋgerlık käsıbı boiynşa keminde on jyl jūmys ötılı bar;
bılıktılık emtihanyn tapsyrǧan (mamandandyrylǧan magistratura baǧdarlamasyn bıtırgen jäne bılıktılık emtihanyn tapsyrǧan adam oquyn bıtırgen künnen bastap tört jyl boiy emtihan tapsyrudan bosatylady);
medisinalyq kuälandyrudan ötken jäne sudianyŋ käsibi mindetterin atqaruǧa kedergi keltiretin aurularynyŋ joq ekendıgın rastaǧan;
negızgı jūmys ornynan qol üzıp, sotta aqy tölenetın bır jyldyq taǧylymdamadan oidaǧydai ötken jäne taǧylymdama nätijesı boiynşa sot jalpy otyrysynyŋ oŋ qorytyndysyn alǧan (mamandandyrylǧan magistratura baǧdarlamasyn bitirgen jäne bılıktılık emtihanyn tapsyrǧan adam oquyn bıtırgen künnen bastap tört jyl boiy taǧylymdamadan ötuden bosatylady);
poligrafologiialyq zertteuden ötken Qazaqstan Respublikasynyŋ azamaty taǧaiyndala alady.
Qazırgı taŋda, jaŋa talaptarǧa sai sudialyqqa kandidattardy ırıkteudıŋ tetıkterı küşeitılıp, sudia lauazymyna ümıtker atanu üşın bırneşe kezeŋnen tūratyn jan-jaqty synaqtan ötu qarastyrylǧan. Olar:
– psihologiialyq testıleu;
– esse jazu;
– zaŋnamany bıluıne testıleu;
– jaǧdaiattyq tapsyrmalar;
– sūhbat;
– poligrafologiialyq zertteu.
Ärqaisysyna jeke toqtalsaq, ümıtkerdıŋ bılımı men ony dūrys qoldanu mümkındıgın tekserumen ǧana şektelmei, onyŋ strestık jaǧdailarǧa qarsy immunitetın jäne adamdarmen jūmys ısteu qabıletın aiqyndauǧa kömektesetın psihologiialyq testıleu kezeŋınen ötkızu jolǧa qoiyldy.
Odan keiın, sudiaǧa ümıtkerdıŋ esse jazu mındetı közdelgen. Maqsaty – ümıtkerdıŋ öz betınşe şyǧarmaşylyq oilauy men oilaryn jazbaşa mazmūndau daǧdylaryn anyqtau.
Sodan soŋ, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık qyzmet ısterı jäne sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl Agenttıgınde bırneşe zaŋnamany bıluı tekserıledı.
Eger test qorytyndysy nätijelı bolǧandar jaǧdaiattyq tapsyrmalardy şeşu kezeŋınen ötedı. Būdan ümıtkerdıŋ öz oiyn anyq jäne sauatty tūjyrymdauyn, negızgı ūǧymdardy dūrys qoldana otyryp, sebep-saldar bailanysyn anyqtap, öz qorytyndylaryn däleldei bıluın aiqyndauǧa mümkındık beredı.
Sonymen qatar, ümıtkerlermen äleumettık-pishologiialyq özara ärekettestıkke negızdelegen sūhbattasu jürgızedı.
Soŋǧy kezeŋ ümıtkerdıŋ sybailastyq jemqorlyqqa közqarasyn tekseredı. Onda onyŋ qyzmetıne adaldyǧy men ädıldıgın tekseru maqsatynda poligrafologiialyq zertteuden ötu közdelgen.
Osy aitylǧandar boiynşa bılıktılık emtihanyn tapsyru räsımı kürdelenıp, olar bırneşe kezeŋnen tūrady.
Osy synaqtardan nätijelı körsetkışke qol jetkızgen ümıtkerler ǧana sudialyqqa kandidat bolyp sanalady jäne jergılıktı sottarda jūmystyŋ erekşelıkterın zerdeleu, sudia lauazymyndaǧy jūmys üşın qajettı praktikalyq jäne ūiymdastyruşylyq daǧdylardy igeru maqsatynda tūrǧylyqty jerı boiynşa taǧylymdamadan ötuge jıberıledı. Taǧylymdamadan ötu merzımı – 1 jyl, ol negızgı jūmys ornynan qol üze otyryp, tūraqty negızde jüzege asyrylady. Taǧylymdaman ötuşıge negızgı jūmys ornynan jalaqysy saqtalmaityn demalys berıledı. Olarǧa taǧylymdamadan ötu kezeŋınde 1 jylǧa deiıngı eŋbek ötılı bar audandyq jäne oǧan teŋestırılgen sot sudiasy lauazymdyq ailyqaqysynyŋ 70%-y mölşerınde jalaqynyŋ belgılengen somasy tölenedı. Taǧylymdamanyŋ basty maqsaty – kandidattyŋ ıskerlık, käsıbi jäne adamgerşılık qasietterın zerdeleu jäne onyŋ sudia ökılettıkterın jüzege asyru perspektivasyn aiqyndau.
Baǧlan YDYRYSOV,
Astana qalasy
Baiqoŋyr audany
№ 2 sotynyŋ sudiasy
