Äiel – qoǧamnyŋ eŋ qūrmettı de beldı müşesı. Olar qaşanda abyroi men bedelge bölenuge laiyq. Degenmen kei jaǧdaida osy näzık jandardyŋ özderı qylmysqa baratyny ökınıştı-aq.
Ärine, «adam alasy ışınde» degendei, ömır bolǧan soŋ ärtürlı mınez ielerınıŋ kezdesetının joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Bıraq näzık bolmys ielerınıŋ sot zalynan körınıp jatatyny köŋılge qaiau tüsıredı. Keiıngı kezde äielder alaiaqtyq, para alu, senıp tapsyrylǧan mülıktı ielenıp ketu, ekonomikalyq kontrabanda, jezökşelıkpen ainalysatyn pritondar ūiymdastyru siiaqty qylmystarmen ıstı bolyp jür.
Osynyŋ ışınde alaiaqtyq qylmysy üşın elımızde qylmystyq jauapkerşılık bekıtılgen. Qylmystyq kodekstıŋ 190-babyna sai alaiaqtyq, iaǧni bötennıŋ mülkın jymqyru, aldau nemese senımdı terıs paidalanu jolymen böten mülıkke qūqyqty iemdenu arqyly jasalǧan qylmysy üşın mülkın tärkıleumen, belgılı bır lauazymdardy atqaru nemese belgılı bır qyzmetpen ainalysu qūqyǧynan 10 jylǧa deiıngı merzımge aiyra otyryp nemese onsyz, 10 jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyru jazasy taǧaiyndaluy mümkın. Ökınışke qarai, qūqyq qorǧau organdary halyqqa alaiaqtyq qylmysy turaly qanşa tüsındıru jūmysyn jürgızıp, eskertu jasaǧanmen, keide jäbırlenuşıler oǧan naqty män bermeitın siiaqty. Būǧan dälel, älı de «oŋai jolmen baspana alyp beremın, jūmysqa ornalastyramyn, grant alyp beremın» dep talaidy taqyrǧa otyrǧyzyp, qolda baryn qarmaqqa ılıp jürgen alaiaqtarǧa qatysty sottarda qaralatyn qylmystyq ıster sany azaimai tūr. Tıptı onlain sauda jasau kezınde de opyq jeitınder az emes.
Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esep komitetınıŋ jürgızgen mälımetterıne süiensek, jyl saiyn alaiaqtyq qylmysynyŋ 5 myŋnan asa deregı tırkeledı. Tek jyl basynan berı elorda sotynda 76 adamǧa qatysty 73 ıs qozǧalǧan. Sonyŋ 48-ın äielder jasaǧan. Qylmysqa barǧan äielderdıŋ köbınıŋ soŋynda kämelettık jasqa tolmaǧan balalary bolady. Sondyqtan auyr, asa auyr qylmys jasaǧan äielderdıŋ ısın sottar qaraǧan kezde äielderdıŋ qylmys jasap, zaŋ būzuşylyqqa baru sebebın tiıstı deŋgeide zerttep, şynaiy baǧa berıp, qylmys astaryna tereŋ üŋıledı. Istıŋ män-jaiyn tolyq, jan-jaqty zerdelep baryp şeşım qabyldaidy. Desek te, äielder qylmysynan ärkez jeŋıldetetın män-jailar ızdeuge bolmaidy. Olardyŋ adam öltıru turaly asa auyr qylmys jasauy, talai adamdy arbauyna tüsırgen alaiaqtyq qylmystaryn qaitalap jasauy olarǧa qataŋ jaza taǧaiyndauǧa, qylmystyq zaŋnyŋ quatyna jügınuge alyp keledı. Qylmysty eşnärse aqtai almaidy. Ötken jyly Astana qalalyq sotynda būryn alaiaqtyq qylmys jasaǧany üşın şartty jazamen şektelgen A. esımdı äiel bır qylmysty bırneşe ret qaitalap jasaǧan. Soŋǧy ret top bolyp qylmys jasap, 20 adamdy san soqtyryp, ärqaisysynan milliondaǧan aqşa alǧan. Tıptı tanymal adamdardyŋ atyn paidalanyp ta talaidyŋ qaltasyn qaqqan. Äiel men onyŋ ekı sybailasyna būl joly sot tarapynan jeŋıldık bolmai, olar bas bostandyǧynan aiyruǧa jazalandy.
Zaŋ talabyna sai jaza taǧaiyndalǧanda, sottar aldymen bas bostandyǧynan aiyrmauǧa qatysty jaza taǧaiyndau mäselesın talqylauǧa mındettı. Ondai mümkındık bolmaǧan jaǧdaida ǧana bas bostandyǧynan aiyru jazasy taǧaiyndalady. Täjıribede äiel adamdardyŋ jüktı nemese kämelettık jasqa tolmaǧan balalary bolǧan jaǧdaida, QR QK-nıŋ 74-babyn qoldanyp taǧaiyndalǧan jazany keiınge qaldyru turaly şeşımder qabyldanady. Zaŋ sotty bolyp otyrǧan äiel adamnyŋ ǧana emes, olardyŋ otbasynyŋ, balalarynyŋ da hal-jaǧdaiyn, jazanyŋ olardyŋ bolaşaǧyna keltırer äserı men zalalyn da nazardan tys qaldyrmaidy.
Erjan SÜIEUBAEV,
Astana qalalyq sotynyŋ sudiasy
