Synaptai syrǧyǧan saǧat, tauqymetı köp qym-quyt tırşılık, jan-jaqtan qysqan nesie, töleuge tiıs päteraqy, kün saiyn qymbattaǧan azyq-tülık, türlı-türlı problemalar qazır adamdy esınen adastyrady. Sondyqtan da analardyŋ ūzaq jyldar boiy bala tärbiesımen üide otyruǧa mümkındıgı joq. Bala 2-3 jasqa tolysymen balabaqşaǧa berıp (balabaqşadan oryn alu, kezektıŋ maşaqaty – bölek taqyryp), ūrpaǧynyŋ tärbiesın balabaqşadaǧy tärbieşılerge senıp tapsyrady. Al tärbieşıler şe? Özıne tapsyrylǧan özgenıŋ balasyna janaşyrlyqpen qarai ma, qanşalyqty ol ata-analardyŋ senımınen şyǧyp jür?
«Balany ūrǧan balabaqşa qyzmetkerı jauapqa tartyldy», «Balabaqşa tärbieşısı balany ūryp-soqqan», «Balabaqşada balalardy ūru deregı boiynşa qylmystyq ıs qozǧaldy» degen taqyryptarmen türlı oqiǧalar bärıŋızge äleumettık jelı arqyly tanys, qoǧamnyŋ qyzu talqylauyna tüsse de mūndai keleŋsız faktıler älı de azaiar emes. Balabaqşa tärbieşısınıŋ, böbekterdı ūrǧany däleldense, jauapqa tartylatyny da tüsınıktı. Mūnymen mäsele bıte me, bala qauıpsızdıgın bırınşı orynǧa qoiatyn ata-ana, jūmysbasty jandar balabaqşa taŋdarda nege nazar audaruy qajet?
QR Konstitusiiasynda «Eşkımdı azaptauǧa, oǧan zorlyq-zombylyq jasauǧa, basqadai qatygezdık nemese adamdyq qadır-qasietın qorlaityndai jäbır körsetuge ne jazalauǧa bolmaidy» dep jazylǧan. Zaŋdy belşesınen basyp, büldırşınderge qol kötergen qatygez tärbieşıler älı künge deiın azaimai otyrǧany şyndyq.
Biylǧy jyldyŋ qaŋtar aiynda elordalyq polisiia departamentınıŋ (PD) baspasöz qyzmetı Nūr-Sūltandaǧy jekemenşık balabaqşada balany ūru faktısı boiynşa qozǧalǧan ıs materialdary sottyŋ qarauyna joldanǧanyn habarlaǧan bolatyn. «Alan» jekemenşık balabaqşasynda balany ūryp-soǧu faktısı boiynşa QR QK 140-baby (bılım beru mekemesı qyzmetkerınıŋ kämeletke tolmaǧan balany tärbieleu jönındegı mındetterdı oryndamauy) boiynşa qylmystyq ıs qozǧaldy. Küdıktınıŋ kınäsı tolyq däleldendı. Biylǧy jyldyŋ 25 qaŋtarynda qylmystyq ıs aiaqtalyp, prosessualdyq şeşım qabyldau üşın sotqa jıberıldı» dep mälımdedı Nūr-Sūltan PD bastyǧynyŋ orynbasary Mūratjan Şakerov.
Būǧan deiın balany ūryp-soqqany turaly äleumettık jelılerden belgılı bolǧan. «12 qaŋtarda balalarymyzdy balabaqşadan alyp ketkenbız. Balaqailardyŋ bırınıŋ anasy üiınde balasyn şeşındırıp qarasa, denesı kögala qoidai. Ol medisina qyzmetkerı. Sondyqtan balanyŋ denesınde jaraqat, soqqynyŋ ızderı men kögergen jerler neden paida bolǧanyn bıledı. 102 şaqyryp, aryzdandy. Bız ıs qaralyp jatqan şyǧar dep oilaǧanbyz, söitsek, tergeuşı älı künge deiın sot saraptamasyn almaǧan eken, ıs qozǧalmaǧan. Foto, video bar. Qylmystyq ıs qozǧalmady. Sotty kütemız. Bızdı qorqytty. Meŋgeruşı barlyq ata-analardyŋ közınşe menıŋ üstımnen aryz jazamyn dep qoqan-loqy körsettı! Men Instagram-ǧa jariialauǧa qorqamyn. Video bar. Jariialauǧa qorqamyn, tergeu derekterın jariialamau turaly qolhatqa qol qoidym» delıngen habarlamada.
Ǧalamtordy aşyp qalsaŋyz, YouTube-ty qarasaŋyz, balabaqşanyŋ beinebaqylau kamerasyna tüsırıp qalǧan kadrlarǧa nazar audarsaŋyz, elımız boiynşa, är öŋırden mūndai mysaldardy köptep keltıruge bolady.
Balaǧa zorlyq-zombylyq körsetu – jalǧyz bız emes, älem nazar audaryp otyrǧan äleumettık mäselenıŋ bırı. IýNİSEF Balalar qory jürgızgen zertteuge süiensek, dünie jüzı boiynşa ülkender tarapynan qatygezdık, zorlyq-zombylyq körıp jatqan baldyrǧandardyŋ sany milliondap sanalady.
QR Adam qūqyqtaryn qorǧau ūlttyq ortalyǧy IýNİSEF pen EK-tıŋ qoldauymen bırlese otyryp jürgızgen zertteuınde:
– Qazaqstanda 62% bala otbasyda zorlyq-zombylyqqa tap bolǧan;
– 37% bala zorlyq-zombylyqtyŋ kuägerı bolǧan;
– 66% bala mektepte zorlyq-zombylyqtyŋ qūrbany bolǧan.
Būl keleŋsızdıktı 1 jasqa deiıngı balalardyŋ 30%-y, 2-4 jas aralyǧyndaǧy balalardyŋ 50%-y, 5-9 jastaǧy balalardyŋ 58%-y bastan ötkergen.
Ülkenderdıŋ balalarǧa älımjettık körsetuı kündelıktı oqiǧalardyŋ bırıne ainalyp ketkendıgı – qazırgı qoǧamdaǧy qasıret.
Osylaişa qoǧamda balalarǧa qatysty jazataiym oqiǧalar da, qylmystyq ıster men zorlyq-zombylyq äreketter de jiı oryn aluda. Köp jaǧdaida jazyqtylardy jūmystan quumen şektelıp qalamyz. Jazyqtylardyŋ jauapsyz qaluy mūndai keleŋsız jaǧdailardyŋ qaitalanuyna äser etıp otyrǧan joq pa dep te oilaimyz. Jazyqtylardy jauapkerşılıkke tartu zaŋnyŋ eŋ qatal joldarymen jürgızıluı tiıs. Balany qorǧai almaǧan eldıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr, keleşegı senımsız.
Balalardyŋ qūqyǧyn barynşa qorǧau üşın älemde türlı täsılder qoldanylyp keledı. Täjıribeler körsetkendei, ondai profilaktikalar uaqyt öte kele jaqsy nätije äkelude. Ata-analardy oqytu baǧdarlamalary ekı jyldyŋ ışınde täuır nätijege qoly jetken.
Negızı, mūndai mäselelerdıŋ şeşılmeuıne, künnen künge uşyǧyp, qaitalandyǧyna basty sebep bar – ol bılıktı, ärı jauapty mamandardyŋ tapşylyǧy. Al mamandardyŋ jetıspeuıne tärbieşılerdıŋ öte tömen jalaqy alatyndyǧy sebep. Aqiqatyna kelsek, bügınde tärbieşınıŋ bolmaşy ailyǧyna jany qysylǧan, tek uaqytşa jan baǧudy küittegender baratyny barşaǧa belgılı. Tärbieşılerdıŋ maman retındegı sapalyq körsetkışıne män beru mäselenıŋ tüiının şeşer edı dep oilaimyz.
Ne ısteu kerek?
QR Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ Bılım jäne ǧylym salasynda sapany qamtamasyz etu komitetınıŋ töraǧasy Gülzat Köbenovanyŋ aituynşa, balabaqşalardy lisenziialaudy qaita engızu tärtıbı Bılım turaly jäne Rūqsattamalar turaly zaŋda bekıtılgen. Soǧan bailanysty retteuşılık äserdı taldau jürgızıledı. Osy tärtıp bekıtılgen soŋ zaŋnama jasalady. Zaŋnamaǧa qandai özgerıster engızu qajet ekenı anyqtalady.
Lisenziia alǧan kezde memlekettık, sondai-aq jeke menşık balabaqşalar barlyǧyna bırdei eŋ tömengı bılıktılık talaptaryna säikestıgın rastauy tiıs. Lisenziia alu kezınde mektepke deiıngı ūiymdar memlekettık jäne jeke tūlǧalarǧa ortaq eŋ tömengı bılıktılık talaptaryna säikestıgın rastauy kerek.
«Zaŋ qabyldanǧannan keiın normativtık qūjattar jasalady. Sosyn jūmys bastalady. 2022-2023 jyldary tiıstı jūmystar jürgızıledı. 2024 jyldan bastap lisenziialaudy bastaimyz» dedı ol.
Zaŋ jobasy qabyldanǧannan keiın ǧana mektepke deiıngı bılım berudı kezeŋ-kezeŋımen lisenziialau josparlanuda. Keleŋsız jaidy boldyrmas üşın: balabaqşalarǧa baqylau kameralaryn ornatu mäselesın jedel qolǧa alu kerek. Sondai-aq qaladaǧy barlyq mektepke deiıngı bılım beru mekemesı basşylaryn jinap, ünemı ūjymǧa tüsındıru jūmystaryn jürgızudı mındetteu öte maŋyzdy.
Mysaly, Germaniiada, Avstraliiada, Kanadada eger balalardyŋ ömırıne qauıp tönse nemese ūiym standarttarǧa säikes kelmeidı dep tanylsa, lisenziia qaitaryp alynuy mümkın. Jauapty adamdar mektepke deiıngı ūiymdy basqaruǧa qūzyrettı bolmaǧan nemese bala kütımı boiynşa jūmys balalardyŋ densaulyǧyna, qauıpsızdıgıne nemese äl-auqatyna ziian keltırgen jaǧdailarda da lisenziiadan aiyryluy mümkın. Balabaqşadaǧy basty mäsele – tärbieşılerdı maman retındegı sapalyq körsetkışıne män berıp, tärbieşılerdı bılıktılık talaptaryna sai keluın qamtamasyz etken dūrys. Mamandardyŋ bılıktılıgın arttyruǧa ünemı män beru qajet.
Mūndai keleŋsız jaǧdai oryn alsa, jergılıktı jerde şeşılmei, siyrqūiymşaqtanyp ketse, dereu Qazaqstannyŋ Bas prokuraturasyna, Işkı ıster, Oqu-aǧartu ministrlıgıne, Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgıne, oblys nemese qala äkımıne, balalar qūqyǧy jönındegı ökılettı uäkılge ündeu joldau kerek. Öitkenı bala – eŋ baǧaly, eŋ qasterlı ūǧym. Bala qauıpsızdıgı – jalǧyz ata-ananyŋ emes, qoǧamnyŋ alaŋdaityn basty mäselesı boluy tiıs.
