Ömırzaq Ozǧanbaev,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
Köz sürınıp jyǧylatyn küreŋ bel,
Saǧymdanǧan sary dalama reŋ ber.
Dulyǧaly batyrlarǧa dūǧa qyp,
Saǧan qarai kele jatyr talai er
Jyl mezgılınıŋ bır ädemı tūsy mamyr aiynda Taitöbe eldı mekenıne jolym tüstı. Maqsatym – auyldyŋ tynys-tırşılıgımen tanysyp, babalar jatqan qasiettı oryndarǧa ziiarat etu. Taitöbe – «Esıl, Nūra – ekı özen, egız bala sekıldı» dep aqyndar jyrǧa qosqan qos özennıŋ Nūrasynyŋ oŋ jaǧalauynda oryn tepken jer. Talai tarlandar men jüirıkterdı tuǧyzǧan topyraqtyŋ san qily oqiǧalardy basynan keşırıp, kuä bolǧanyn auyl adamdarynan estıdım. Tabiǧaty janǧa jaily, nu ormany syŋsyp, būlaǧy syldyrlap änge salǧan būl ölkede jan-januardyŋ, tabiǧi ösımdıktıŋ tür-türı bar. Tabiǧat bergen bar bailyqqa malşynyp tūrǧan qasiettı jerde elge belgılı eŋselı tūlǧalardyŋ ömırge keluı zaŋdylyq pa dep qaldym.
Eŋbektegen balasynan eŋkeigen qariiasyna deiın qūt qonyp, baq daryǧan būl jer – el şejıresınıŋ bır paraǧy, qainar būlaǧy. Tarihtyŋ bır tūma būlaǧyna ainalǧan Taitöbenıŋ töbesınde öz däuırınde elge kösem bolǧan Niiaz bi babanyŋ kesenesı tūr. Kezınde qandai bolǧanyn qaidam, ūrpaqtarynyŋ ūiymdastyruymen bügıngı zamanǧa sai salynǧan appaq kesene alystan menmūndalap, köz tartady. Aşyq aspan astynda aq kümıstei jaltyrap, ainalasyna özgeşe reŋ berıp tūr. Eskı tarihtyŋ közındei bolǧan eskertkış jürgınşı jolauşyǧa, mal qaiyrǧan aǧaiyndarǧa jol sıltep tūrǧan temırqazyq ıspettes.
Aqşyldau bolyp kelgen topyraǧynyŋ erekşelıgı erterekte halyq köp qoldanǧan äk dep atalatyn qūrylys materialyna ūqsaidy. Bır-bırıne ūqsai tüskenımen, bara-kele bölınıp, tabiǧi jaǧynan ajyrap ketetın tau, jer jynystarynyŋ ärqily mınezdes bolatyny taǧy bar.
El auzyndaǧy äŋgımelerdıŋ bır nūsqasynda qalanyŋ Aqmola atauyna sebep bolǧan osy Niiaz atanyŋ ziraty desedı. Töbe basyndaǧy jalǧyz kümbez beine bır tynyştyqtyŋ küzetşısındei. Osyǧan qarap «Jaulastyrmaq – jauşydan, eldestırmek – elşıden», «Elşısıne qarap elın tany» degen qaǧida Abylai han zamanyndaǧy Niiaz bi sekıldı babalarymyzdyŋ tapqyr da ūtymdy şeşımderıne qarata aitylǧan bolu kerek-au dep oi tüiesıŋ. Tarihtyŋ aqjal tolqyndarymen jarmasyp jaǧaǧa şyǧyp, bızdıŋ qolymyzǧa tüsken bır derektı äŋgımenıŋ mynadai özektı tūsy bar: «Abylai hannyŋ Kenjetai, Niiaz degen ekı biı bolypty. Derektı däiekter Niiazdy hannyŋ senımdı serıgı bolǧan desedı. Auzy dualy būl bilerdıŋ aitqany qate ketpei, öz nysanasyna döp tiıp jatady eken. Qaşanda jaqsynyŋ soŋynan söz ergen, basqa biler būl ekeuın kündep: «Kenjetai men Niiaz handy qaljaqtaidy, al olardy han jaqtaidy» degen mäteldı halyq arasyna taratyp jıberıptı. Būl äŋgıme Abylai hannyŋ qūlaǧyna jetıp, el basqarǧan basşyny tereŋ oiǧa batyrsa kerek. Qarşa boraǧan bos äŋgımenıŋ bır ūşyn tüiındemek bolyp, kündestıktıŋ köleŋkesınde jürgen on biın şaqyryp alǧan han:
«Jerdıŋ qūty, eldıŋ qūty, auyldyŋ qūty, aimaqtyŋ qūty ne?» dep sūrapty. Ajary jerdıŋ betınde bolǧanymen, syry tūŋǧiyqtyŋ tereŋınde jatqan jūmbaq pışındı saliqaly äŋgımenıŋ şeşuın taba almaǧan on bi abdyrap qalypty.
Hannyŋ qalauy boiynşa şaqyrylǧan Kenjetai men Niiaz da jetken eken. Han aldyna şarta jügıngen ekı bige Abylai: «Belderıŋdı şeşpes būryn myna jūmbaqty şeşıŋder» dep, älgı sūraǧyn qaitalapty. Sonda Kenjetai bi: «Nyke, qazaqta ülkender alsa söz basyn, kışı tūrar bas iıp» degen bar. Jasyŋyz ülken adamsyz, aldymen sız söileŋız, sızden söz qalsa, men aitaiyn» dep ädep körsetıptı.
Sonda Niiaz bi alǧa bır adym basyp: «O, han iem, menıŋşe, jerdıŋ qūty – jaŋbyr, eldıŋ qūty – azamat, auyldyŋ qūty – jaqsy äiel, aimaqtyŋ qūty – ädıl basşy» dep jauap berıptı. Qabırı qara jer bolsa da, qadırı joǧalmaǧan qasietıŋnen ainalaiyn, qairan babam, auzynan söz qalmaǧan on bidıŋ şeşe almaǧan äŋgımesınıŋ tüiının bır özı şeşıp, el auzynda qalǧan eken. Sözdıŋ törkının tügendep, aqylyn azaitpaǧan danalardyŋ auzynan kesek altyndai bolyp qūiylǧan söz mäiegı öz bederın joǧaltpai, qanşa uaqyt ötse de künı bügınge deiın salmaǧyn ūstap tūr.
Tarihtyŋ tereŋıne tamyr tartqan eskı äŋgımelerdıŋ arqauy qazaq dalasynda el üşın, jer üşın attyŋ jalynda ǧūmyr keşken ata-babalarymyzdyŋ eren erlıkterın jiı aitady. Jauǧa şapqan batyrdyŋ, ony jyrlaǧan aqynnyŋ, el basqarǧan hannyŋ, sözge ielık etken bidıŋ kım bolyp kelıp, kım bolyp ketkenı bır tarihqa ǧana aian. Ötken tarihtyŋ myŋ belesınen myŋ türlı äŋgıme şertken uaqyt tılı Taitöbenıŋ biıgınde qalǧan bır syrdyŋ şetın şyǧarǧandai. Tört ǧasyrdyŋ tört biıgınen ötıp, bügınge jetıp, ötken däuırdıŋ qūlaqqa jaǧymdy jyr tektes äpsanasyn tyŋdatqan Taitöbenıŋ qoinauy tarihtyŋ qūpiia kömbesınıŋ betın aşa bastaǧan syŋaily. Şoqy basyna salynǧan aişyqty kesene könenıŋ közın jaŋaǧa jaqyndatqan altyn köpır tärızdı.
Abylai hannyŋ tūsynda ataǧy däuırlep, estı äŋgımelerı eldıŋ esınde qalǧan köregen bidıŋ ūrpaqtary ata daŋqyn äspettep, aidalaǧa osy bır qūndy jädıgerdı tūrǧyzǧan. Kesenenıŋ kıreberıs maŋdaişasynda Niiaz bidıŋ esımı, ömır sürgen jyldary jazylǧan. Üidıŋ ışıne kırgende bır qabyrǧasyna tūtastai Niiaz bidıŋ ömırı, aq kesenesı turaly jazylǧan derekterdı aŋǧarasyz: «Bismilahir rahmanir rahim». Niiaz Tıleuūly (1733-1784) – Qypşaq, Ūzynnyŋ Altys tarmaǧynan. Abylai hannyŋ bas bilerınıŋ bırı, kemeŋgerlıgı men köregendıgı üşın Abylai han Niiaz bidı «han» dep ataǧan. Äkesı Tıleulı (1695-1760) – qazaq halqynyŋ batyry. Ol 1738 jyly Orta jüz rulary Reseimen bırıkkende qalyŋ Qypşaqtyŋ atynan antqa qol qoiǧan.
Niiaz bidıŋ şeşesı – Japalaq Tama Eset batyrdyŋ qaryndasy. On jasynan bastap bilık aitqan Niiaz bidıŋ ömırı Qaraötkel, Kökşetau öŋırınde ötken. Niiaz bidıŋ ūrpaǧy – Äbdıǧappar Janbosynūly 1916-1917 jyldardaǧy bükıl qazaq qatysqan ūlt-azattyq köterılısınıŋ Torǧaidan şyqqan kösemı.
Aqmola atauy däl osy jerdegı Niiaz bidıŋ basynda ornatylǧan aq moladan şyqqan. Resei patşasynyŋ jarlyǧymen 1868 jyly bekıtılgen Aqmolanyŋ töltaŋbasynda Niiaz bidıŋ aq kesenesı aq kümısten, onyŋ üstıne ornatylǧan Ai taza altynnan qondyrylǧan. Osy eskertkış taqtadaǧy derekter akademik Manaş Qozybaevtyŋ tarihi eŋbekterı men Qazaqstan Ūlttyq ensiklopediiasynyŋ 7-tomynda jazylǧan.
Niiaz bidıŋ būl aq kesenesın Aqmolda Qamzaūly bastaǧan Niiaz bidıŋ ūrpaqtary 2009 jyly 22 tamyzda ornatyp, babalarynyŋ äruaǧyna Qūran oqytyp, as berdı. Aq kesenenıŋ jobasyn jasaǧan Qabden Äbdıǧapar. Niiaz bi turaly derekterdı jinap, zerttegen Maqsūtbek Süleimen.
Er esımı el tarihynda, qalyŋ jūrtynyŋ kökıregınde qaluy üşın ūrpaqtary jasaǧan sauapty jūmystarǧa Alla berekesın berıp, soŋyn qaiyrly qylǧai dep tıledım. Kesene ışındegı bırden közge tüsetın taǧy bır dünie, qabır basyna ornatylǧan taqtaişa. Ol jerde aqyn Jürsın Ermannyŋ mynadai öleŋ joldary jazylypty:
Ei, ūrpaq!
Babalardyŋ daŋqyn asyr,
Han Niiaz er edı ǧoi halqyna asyl.
Taiǧa taŋba basqandai ızıŋ jatyr,
Qazaqtyŋ tarihynda jarty ǧasyr.
Tegınnen taraǧan joq köpke ataǧyŋ,
Perzentı Qyzyr bergen aq batanyŋ.
Altyn qūrsaq Japalaq anamyz ben
Tūiaǧy Tıleulıdei tektı atanyŋ.
Jaratylysynan sözge jüirık, şeşendıgımen talailardy tamsandyryp, taŋǧaldyrǧan Tıleulı batyrdyŋ ūly Niiaz jetı-segız jasqa jetken soŋ-aq, şarşy topta söz söilep, düiım jūrtty auzyna qaratqan erekşe bala bolypty. Dana tuǧan perzentınıŋ talantyna täntı bolǧan äkesı ony qasynan tastamai, köptıŋ basy qosylǧan toi, jiyndardan qaldyrmapty.
Talabymen tas jarǧan on jasar ūlan äulet arasyndaǧy dauşarlardy şeşuge qatysyp, ülkenderdıŋ rūqsatymen törelık te aityp ülgerıptı. Daudyŋ tübı qaiyrǧa, sözdıŋ tübı bıtımge kelgenın paiymdaǧan äleumet endıgı jerde Niiazdy bala emes, aǧa sanaǧan eken. Aitqan söz aqylǧa, bergen uäjı sabyrǧa ainalǧan bidı törde otyrǧan han da, esıkte jürgen qara da syilap, töbesıne köteredı. Söz ymyrasy yqpaldy bolyp, yntymaqqa şaqyrǧan auzy dualy Niiaz aǧaiyn men dostyŋ arasyn bırıktırıp, el men eldıŋ arasyn kırıktırıp, qara qyldy qaq jarǧan bi atanypty. Soŋyna sary altyndai salmaqty söz bailyǧy qalǧan bidıŋ basyna kümbezdı kesene ornatylyp, köŋılden öşe bastaǧan tarihi tūlǧanyŋ düniege qaita keluı bügıngı Täuelsız Qazaq elınıŋ mädeni mūralarynyŋ qazynasyna qūiylǧan bailyq ıspettes.
Qazaq danalyǧynda top bastaǧan kösem men söz bastaǧan şeşennıŋ el ışındegı bedelınıŋ biık bolǧanyn bızge jetken tarih paraqtary aiǧaqtaidy. Eldıŋ mūratty igılıkterınıŋ basynda söz bilıgın ūstaǧan daryndar men danalardyŋ aqyl-keŋesımen myŋ jylǧy jaudyŋ betı qaityp, jüz jylǧy daudyŋ tüiını şeşılgen eken. Altyn taqta otyrǧan hannyŋ da ülken basymen bilerge kelıp jügınetını söz qūdıretın moiyndaǧany bolsa kerek.
«Batyr degen bır baraq it, ekı qatynnyŋ bırı tabatyn, bi degen bır aq sary at, bütın elden bıreuı ǧana tabatyn» degen qazaqtyŋ qairatty sözı köp närsenıŋ parqyn aŋǧartqandai. («Dala ualaiaty» gazetı, 1988 jyl). Biler bedelınıŋ biıktıgı – düiım jūrtty sözımen toqtata bıluı. Sözge toqtaǧan halyqtyŋ dūşpanynan mertıkpesı anyq.
Sözden bilık qūraǧan, sözden aqyl sūraǧan, sözden tılep bır qaiyr, sözge toqtap, myŋ adam, söz süiekten ötkende, söz-şarapat jetkende, söz-mūrat bop biıkter, söz toqtam bop jetkende,-degendei, bilerdıŋ basty qaruy – söz, eldıŋ beibıtşılıgın qorǧaǧan mäŋgı ölmes qūndylyq eken. Şeşendık, aqyndyq, zaŋgerlık, batyrlyq, saiasatkerlık, oişyldyq, bılımpazdyq, köregendık, tälımgerlık, bıtımgerlık – osynyŋ barlyǧy da bilerdıŋ boiynan tabylyp, eldıŋ mūratty maqsatyna jol sıltegen temırqazyq sekıldı.
Tarih tūnǧan auyldyŋ eskı jädıgerı – mektep üiı tūr. Ūlylar men ūlyqtardyŋ közındei bolǧan būl üide jüz jyldyŋ tarihy bar. 1945 jyldyŋ 30 säuırı künı Reihstagqa alǧaşqy bolyp tu tıkken, vzvod komandirı, leitenat ärı Halyq Qaharmany Raqymjan Qoşqarbaev, Keŋes Odaǧynyŋ ekı märte batyry Talǧat Bigeldinov syndy t.b. belgılı adamdar osy mektep-internatta jatyp oqyp, bılım alǧan. Eskınıŋ közın bügınge därıpteitın memorialdy taqtadaǧy myna jazu osy derektı aiǧaqtap tūr: «Būl üide 1932-1939 jyldary Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, daŋqty jerlesımız, Halyq Qaharmany Raqymjan Qoşqarbaev därıs alyp, tärbielengen».
Taǧy bır tarihi derek közı nūrly joldy Nūra men eŋsesı biık Esıldıŋ qaq ortasynda jatqan Taitöbenıŋ üstıne salynǧan qamaldyŋ Aqmola atanuy ǧūndardyŋ tılımen tıkelei bailanysty bolǧan desedı. Ǧūndardyŋ tılınde aq sözı – batys, mola sözı – qamal ūǧymyn tanytyp, Aqmola atauy – «Batys qamal» degen maǧynany bıldıredı degen boljamdar aitylyp jür. Vizantiia ǧalymy Prokopidıŋ osy deregı 1939 jyly «Vestnik drevnei istorii» jurnalynda basylyp şyqqanyn alǧa tartyp jürgen de zertteuşı mamandar.
Talmas talap pen asqan qairatqa küş bıtırgen söz-qaruynyŋ syry men qyryna tereŋırek üŋılıp, jıtı zerttep kele jatqan san qyrly ǧalymdarymyzdyŋ bır şoǧyryn mysal etıp aituymyzǧa negız bar. Osy oiymyzǧa däiektı bır mysal, QR ŪǦA akademigı Manaş Qozybaevtyŋ myna bır qūndy deregı: «Bız babasynyŋ erlıgın balasyna ülgı tūtqan halyqpyz. Oqyrman qauymnyŋ qajetıne jarar dep, būl sözderdı qaǧazǧa türtıp alyp edım. Tolyq mätını bylai: «Patşa ökımetınen tüŋılgen halyq tyǧyryqqa tıreldı. «Şeşıngen sudan taiynbas» dep täuekelge bel bailaǧan el onyŋ basşylary qūryltai şaqyrudy jön kördı. 1916 jyly qaraşa aiynyŋ 27 künı Jaldama özenınıŋ boiynda 13 bolystyŋ ökılderı jinaldy. Qūryltai mausym jarlyǧyna qarsy köterılgen halyq şeşımın maqūldady.
«El aǧasyz, ton jaǧasyz bolmaidy» dep halyq aitqandai, alty bolys arǧyn, alty bolys qypşaq, bır bolys naiman elın basqaratyn han sailaudy maqūldaidy. El basyna kün tuǧan kezde batyldyǧymen, parasattylyǧymen, paiymdylyǧymen, ädıldıgımen közge tüsken, erteden-aq elge tanymal Äbdıǧapar esımı jeke, dara ataldy. Qūryltai osymen ata dästürın de bır sät eske aldy.
Abylai däuırınde qypşaq taipasyna kösem bolyp, bi atalǧan Niiazdy Abylai han därejesınde ūstaǧan-dy. Sondyqtan da qypşaq öŋırı Niiazdy «han» dep atap ketken. Äbdıǧapar, mıne, osy Niiaz bidıŋ–Niiaz hannyŋ ūrpaǧy edı.Äbdıǧapardyŋ äkesı Janbosyn elde erte eseiıp, auyldaǧy aqsaqaldardyŋ qarasaqaldy aǧasy atanǧan jan bolatyn. Onyŋ üstıne Äbdıǧapar qypşaqtardyŋ Tıleulı atasynan örbıgen, ösken tūqym, üş myŋ tütındı ırgelı eldıŋ ökılı».
Būl tarihi derekke bızdıŋ qosarymyz,1916 jyly 26 qaraşada Niiaz bidıŋ ūrpaǧy ortaq basşy retınde Äbdıǧapar Janbosynūly han bolyp sailanǧanda: «Men töre tūqymynan emespın. Sondyqtan menı «ämır» dep ataŋdar» degen sözınıŋ tarihta qalǧany bar.
Mıne, sız ben bızdıŋ oiymyzdy qosyp, jüielı bır äŋgımenıŋ töŋıregıne bırıktırgen tarihtyŋ tüiını – batyr babalarymyz ben olardy qoldaǧan bi, şeşenderımızdıŋ tatulyǧy turaly. Örıstı äŋgımenıŋ öresı biık. Biyl tarih qoinauynda jatqan qazaq halqynyŋ eren erlıgın körsetken 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısıne 101 jyl toldy. Bır ǧasyrdyŋ biıgınen söilegen būl qandy qyrǧyn myŋdaǧan, on myŋdaǧan qazaqtyŋ ömırın jūtsa da, olardyŋ ruhyn öltıre almady. Tarihqa qiianat jasaǧysy kelgen qorqaulardyŋ tabanyna şoq basyp, maŋdaiyna ot qaryp, tuǧan jerın qorǧap qaldy. Ūly babalarymyzdyŋ ūlaǧatty ömırımen sabaqtasqan erlık ısterı bügınge aŋyz-äpsana bolyp, halyq jadynda, el qazynasynda mäŋgıge saqtalyp qaldy. Bızdıŋ tuǧan jerdıŋ san qiyrynyŋ bırınde mülgıp jatqan Taitöbe jerıne saiahat jasap, sapar şeguımızdıŋ de bır syry – tuǧan jer, ösken eldıŋ tarihyna degen qūrmetten tuǧan taǧzym.
Qazaq – tabiǧatynan talantty halyq. Tüienıŋ qomynda, jylqynyŋ jalynda ömır sürse de, özınıŋ ūlttyq önerınıŋ tegın joǧaltpaǧan. Qanşa jerden qara dauyl soqsa da tıkken jerınen qozǧalmaityn kiız üi qasietınıŋ boiy tūnyp tūrǧan arifmetika, iaǧni ǧylymmen ündesıp jatqan qūnarly dünie. Sol döŋgelek pışındı 12 qanat kiız üidıŋ pışınımen salynǧan Niiaz bidıŋ eskı molasy köne tarih belgısındei bolǧanyn köne közder aityp ketıptı. Ilgerı jyljyǧan uaqyttyŋ keiıngı köşınde qalǧan ǧasyr dauysy ataqty bidıŋ eskı kesenesımen bırge qūmǧa jūtylyp ketkendei. Būl – tabiǧi zaŋdylyq ta! Könenıŋ joǧalyp, jaŋanyŋ jaŋǧyruy – bügıngı künnıŋ eŋ bır ǧajaiyp suretı.
Aqmola atauy däl osy jerdegı Niiaz bidıŋ basynda ornatylǧan aq moladan şyqqan. Resei patşasynyŋ jarlyǧymen 1868 jyly bekıtılgen Aqmolanyŋ töltaŋbasynda Niiaz bidıŋ aq kesenesı aq kümısten, onyŋ üstıne ornatylǧan Ai taza altynnan qondyrylǧan. Osy eskertkış taqtadaǧy derekter akademik Manaş Qozybaevtyŋ tarihi eŋbekterı men Qazaqstan Ūlttyq ensiklopediiasynyŋ 7-tomynda jazylǧan.
Niiaz bidıŋ būl aq kesenesın Aqmolda Qamzaūly bastaǧan Niiaz bidıŋ ūrpaqtary 2009 jyly 22 tamyzda ornatyp, babalarynyŋ äruaǧyna Qūran oqytyp, as berdı. Aq kesenenıŋ jobasyn jasaǧan Qabden Äbdıǧapar. Niiaz bi turaly derekterdı jinap, zerttegen Maqsūtbek Süleimen.
Eskı tarihtyŋ bıtelıp qalǧan būlaq közı bügın aşylǧandai. Taitöbenıŋ basyna jinalǧan aǧaiyn-jūrtpen bırge Niiaz atanyŋ äruaǧyna arnap, Qūran baǧyştaǧan soŋ, el ışıne endık. Maqsatymyz – el auzynda jürgen däiektı äŋgımelerdı tyŋdau.
Bügın bır özgeşe kün. Mamyr aiynyŋ mamyrajai şuaǧy köŋılıŋdı köterıp, boiyŋdy sergıtedı. Qasiettı jerdıŋ qara topyraǧynyŋ astynan tūlaboiyŋa engen jylulyq meiırban köŋıldıŋ būlaq közınen tögılıp jatqan aq şuaq ıspettı. Taza auamen tynystaǧan saiyn saraiyŋ aşylyp, tylsym dünienıŋ qūşaǧyna enıp, jūmbaq syryna üŋıle tüsesıŋ. Būl da adam janynyŋ ömırge degen ıŋkärlıgı men yntyzarlyǧynan tuǧan qūlşynys.
Auyldyŋ ara-arasymen ötıp, arnasyn qua berseŋız, tarihtyŋ bır şetın şyǧarady da otyrady. Jai tarih emes, bırı-bırımen ündesken, bır-bırımen söilesken, jalǧasqan tarihtyŋ taǧylymdy äŋgımesın aitady. Keide esıŋe tüspei tūrǧan oqiǧanyŋ özı bır tarihpen bailanysta bolyp, özegı körınıp jatady. «Bar joǧalyp ketpeidı, joqtan bar paida bolmaidy» degen qaǧidanyŋ mänı osy jerde aşylady. Mıne, tarih tūnǧan auyldyŋ eskı jädıgerı – mektep üiı tūr. Ūlylar men ūlyqtardyŋ közındei bolǧan būl üide jüz jyldyŋ tarihy bar. Türı men sipatynda eskı däuırdıŋ örnegı bar. Oǧan ırgeles ekı şaǧyndau üide internat ornalasqan. Bügıngı tört bölmelı üidıŋ aumaǧyn alyp jatqan eskı mektepte otyryqşy eldıŋ balalary oqyp, sauat aşypty. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken marǧasqalary men jolbarys jürektı batyrlary osy bır eleusızdeu şetkerı qalǧan auyldaǧy mekteptıŋ tülekterı degenge bıreu sense, bıreu senbes.
1945 jyldyŋ 30 säuırı künı Reihstagqa alǧaşqy bolyp tu tıkken, vzvod komandirı, leitenat ärı Halyq qaharmany Raqymjan Qoşqarbaev, Keŋes Odaǧynyŋ ekı märte batyry Talǧat Bigeldinov syndy t.b. belgılı adamdar osy mektep-internatta jatyp oqyp, bılım alǧan. Eskınıŋ közın bügınge därıpteitın memorialdy taqtadaǧy myna jazu osy derektı aiǧaqtap tūr: «Būl üide 1932-1939 jyldary Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, daŋqty jerlesımız, Halyq qaharmany Rahymjan Qoşqarbaev därıs alyp, tärbielengen».
Bır aita keterlık jait, osy mektepte direktorlyq qyzmet atqarǧan, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Jaqypbek Maǧzūmūly Ysqaqov – joǧaryda aty atalǧan qazaqtyŋ igı jaqsylaryn oqytyp, tälım-tärbie bergen ūlaǧatty ūstaz. Şäkırtı Raqymjan Qoşqarbaevpen ötken ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary arasynda jaqsy bailanysta bolypty. Ol kezde Halyq qaharmany Almatydaǧy «Qazaqstan» qonaq üiınıŋ direktory qyzmetınde eken.
Kıleŋ myqtylarǧa sabaq bergen Ysqaqov jai adam emes, ömırın ǧylym salasyna arnaǧan abzal azamat. Almatydan kandidattyq dissertasiiasyn qorǧap, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty atanǧan azamat 1937 jyly Taitöbe mektebınde direktor bolyp qyzmet jasaǧan. Sol uaqytta bolaşaq qazaq batyry Raqymjan Qoşqarbaev 6-klasta oqidy eken. Ömır mektebı ülken ūstazdyŋ ömırınde būdan basqa da qyzyqty, ärı ırı tarihi oqiǧalarǧa toly. Ūly Otan soǧysyna bastan aiaq qatysqan Ysqaqov sūrapyl aiaqtalǧan soŋ, sol özı äskeri mındetın atqarǧan jerde qyzmetke qalady. 1948 jyldyŋ qazan aiynda seksen myŋ adamnyŋ ömırın jalmap ketken Aşhabad qalasyndaǧy jer sılkınısınıŋ kuägerı. Türıkmen halqynyŋ basyna tüsken zılzalada qolynan kelgenşe zardap şekkenderge kömektesken.
Jaqypbek Ysqaqov 1951 jyly Kalinin atyndaǧy Leningrdatyŋ äskeri pedagogikalyq institutyna tüsıp, 1954 jyly bıtıredı. Ömır joly ony Sterlitamak, Orynbor qalasyna alyp keledı. Sol jerde ūşqyştar daiyndaityn uchilişede ūstaz bolyp, KSRO tūŋǧyş ǧaryşkerı Iýrii Gagarindı oqytady. Sol bır köŋılıne ystyq, özınıŋ ǧūmyrbaianymen bırge örılgen jyldardy eske tüsırgen ūstaz Gagarinnıŋ ūqypty, eŋbekqor şäkırt bolǧandyǧyn aitady. Tarihta aty qalǧan osyndai esımı elge keŋınen tanys azamattarǧa ūstaz bolǧan ǧalymnyŋ tuǧan jerı de osy Taitöbe bolatyn. Onyŋ tuystary Baltabai men Balǧabai – bügınde elge esımı belgılı azamattar. Taitöbenıŋ şaŋyraǧynda tuyp, tülep ūşqan jandar – osy ölkeden şyqqan belgılı adamdardyŋ joqtauşysy, eldık müddesı auqymdy şarualardyŋ qaq ortasynda jürgen eŋselı azamattar.
Elbasynyŋ biylǧy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyndaǧy «Tuǧan jer» baǧdarlamasynda är adamnyŋ kındık qany tamǧan qasiettı mekenı jaiynda parasatty söz qozǧalǧan. Är öŋırdıŋ öz şejıresı bar. Elordanyŋ ırgesındegı Taitöbenıŋ tarihy köne zamandardan syr tartady. Talai tūǧyrly tūlǧalar düniege kelgen jerdıŋ qasietın älı jıtı tüsınıp bolǧan joqpyz. Bügıngı äsem bas şahardyŋ tarihy da Taitöbeden bastalady.
Tarih paraǧynda aty qalǧan Niiaz bidıŋ süiegınıŋ qasiettı Taitöbede jerlengenın, döŋ basyndaǧy aq üiındınıŋ Aqmola ataluynyŋ sebebın Raqymjan Qoşqarbaev közı tırısınde rastap, 1978 jyly özı jazǧan «Jeŋıs jalauy» atty kıtabynda aityp ketken. Taitöbenıŋ köşe ataularynda erekşe män bar. Beine bır kısı esımderınıŋ galereiasy ıspettes. Tarihtyŋ taǧylymdy betterınen oryn alǧan Batyr Baian, Bırjan sal, Kenesary, Qūrmanǧazy, Qasym Amanjolov, Raqymjan Qoşqarbaev, Talǧat Bigeldinov, Jüsıpbek Aimauytov, Ǧabit Müsırepov syndy elge belgılı esımder. Mıne, osy bır ǧibratty körınısten-aq, ūlylardy ūlyqtaudyŋ özı ūlt üşın jasalǧan ülken abyroily qyzmet ekendıgın köruge bolady.
Ainalasy qalyŋ ormanmen qorşalyp, özen jaǧalai ornalasqan Taitöbe şipajaiynyŋ özı el igılıgı üşın qyzmet jasap tūrǧan aituly mekeme. Demaluşylarǧa jaqsy jaǧdai jasalyp, jyl boiy demaluǧa mümkındık qarastyrylǧan. 2015 jyly Astana qalasynyŋ ardagerlerı osynda demalyp, Taitöbenıŋ tarihymen tanysyp, özderınıŋ talabyna sai ūiymdastyrylǧan şaralarǧa kuä bolǧany bar.
San ǧasyrlyq tarihtan syr şertetın şaǧyn auyldyŋ bügıngı bet-beinesıne köz toiyp, köŋıl quanady. Söz soŋynda ūlttyŋ bolaşaǧy – jastardy tärbieleude ülkendı-kışılı şarualardy ūiymdastyryp, eldık ısterde belsendılık tanytyp jürgen auyl azamattaryna rizaşylyǧymdy bıldırdım. Būl jerden elımızdıŋ atyn şyǧaratyn talai Raqymjan Qoşqarbaev, Talǧat Bigeldinov syndy ūrpaqtar düniege keler degen ümıtım bar.
Taitöbe – şoqy bolsa da şoqtyǧy biık qasiettı meken. Ürkerdıŋ şoǧyryndai bolsa da ülken jürektı erler şyqqan būl jerden. Erler – el ümıtı. Ümıttıŋ sapary sättı, qadamy qūtty bolǧai!…
