Tarih – memlekettık qauıpsızdıgımızdıŋ ruhani tetıgı. Ötkennıŋ täjıribesı jetıstıkterınıŋ, kemşılıkterı men qatelıkterınıŋ körsetkışı. Öz tarihynan dūrys sabaq ala alǧan halyq qana damyǧan memleket qūra alady. Qiynşylyqtar men qaişylyqtardy eŋserude öz elınıŋ jäne basqa memleketterdıŋ täjıribelerın paidalanuǧa qabılettı bolady. Memlekette tarih ǧylymynyŋ osyndai quatty jasampazdyq qyzmet atqaruyna negızgı sebepşı –tarihşy ǧalymdar.
Qazaqstannyŋ tarih ǧylymyna qomaqty üles qosyp ketken maitalman tarihşylardyŋ bırı retınde Manaş Qabaşūly Qozybaevty aituǧa bolady. Öitkenı tarih – būl onyŋ käsıbı. Onyŋ tolqyndarynda, akademik M.K.Qozybaev tuǧan jerındegıdei sezınedı. Ol tarihqa jäne onyŋ bılımıne sonşalyqty üirenıp, ötken däuırlerdıŋ kürdelı jäne qarama-qaişy oqiǧalary turaly eŋbekterın mamandar men būqaralyq auditoriia üşın ruhani tazaru men damytu qajettılıgı retınde qabyldaidy jäne baǧalaidy.
Manaş Qabaşūly 1937 jyly 16 qaraşada Qostanai oblysy Meŋdıqara audanynyŋ İtsary auylynda tuǧan. Onyŋ äkesı Qabaş Qozybaev elge belgılı, qadırlı adam bolǧan. Öŋırdegı kolhozdardy ūiymdastyruǧa belsene atsalysqan, patriot. Ol soǧys jyldarynda özınıŋ qarjysyn joiǧyş-ūşaq jasauǧa jūmsap erekşe ülgı körsetken. Manaştyŋ jastyq şaǧy soǧys jyldaryna kelıp, bala kezden kolhozda eŋbek etedı, soǧysqa attanyp ketken eresekterdıŋ ornyn basady. 1947 jyly Y.Altynsarin atyndaǧy Meŋdıqara pedagogikalyq uchilişesın üzdık bıtırgen Manaş «Ülgılı» tolyq emes orta mektebınde mūǧalım bolyp ıstedı. 1948 jyly Qazaq memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetıne oquǧa tüsıp, 1953 jyly Qazaq memlekettık universitetın üzdık bıtırıp şyǧady. Onyŋ ǧylymǧa den qoiuy, ǧylymi-pedagogikalyq jūmysqa kırısuı Qostanai pedagogikalyq institutynda oqytuşy bolyp jürgen kezınen bastalady.
M.Qozybaevtyŋ alǧaşqy eŋbekterı Qostanai öŋırındegı Azamat soǧysyna, ūlt-azattyq qozǧalystar tarihyna arnalǧan edı. Jas ǧalym sol kezdıŋ özınde-aq tarih ǧylymynyŋ tanym şeŋberın keŋeitudı dūrys dep eseptegen edı. Asa auqymdy derektık materialdy dūrys jüieleu ǧana jetkılıksız bolatyn. Onyŋ män-maǧynasyn tereŋ aşu üşın, zertteu barysynda äleumettanu, tıl, psihologiia ǧylymdarynyŋ pänaralyq sabaqtastyǧy asa qajet dep bıldı. Tarih ǧylymynyŋ aiasyn keŋeitu maqsatynda jas ǧalym basqa äleumettık ǧylymdardyŋ jetıstıkterın keŋınen paidalanady. Ǧylymdaǧy jüielılıktı obektivtı tarihi şyndyqty aşudyŋ tiımdı baǧyty retınde taŋdaidy. Talanty tanyla bastaǧan ǧalymdy Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı janyndaǧy Partiia tarihy instituty şaqyrdy. Ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq zerthanasynyŋ qalyptasuy osy jerde öttı. Ol aǧa ǧylymi qyzmetkerden elge tanymal tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor därejesıne köterıldı. KSRO-da onyŋ «Kazahstan – arsenal fronta» (1970) monografiialyq zertteuı ülken ǧylymi jetıstık retınde baǧalandy. Partiia tarihy institutynda qyzmet ete jürıp M.Qozybaev 1962 jyly kandidattyq, al 1969 jyly doktorlyq dissertasiiasyn qorǧaǧan edı. 38 jasynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın sol kezde alǧandar Qazaqstanda ǧana emes, bükıl Keŋes Odaǧynda sirek kezdesetın. Ozyq oily ǧalym M.Qozybaev keŋestık kezeŋnıŋ özınde qazaq halqynyŋ öz betınşe damuǧa, täuelsız el boluǧa qauqary bar ekendıgın qoryqpai, batyl aita bılgen tarihşy bolatyn. Ol 1973 jyly «Zolotoi fond partii» atty monografiiasynda stalindık saiasi quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan ūlttyq saiasi elitanyŋ qazaq halqy aldyndaǧy eren qyzmetın paş etken edı. Ūlttyq saiasi elita Qazaqstannyŋ Keŋes Odaǧy qūramynan şyǧyp, oidaǧydai ömır sürıp, jeke el bolyp kete alatynyna nyq senımdı bolǧan edı. Bıraq ta, totalitarlyq jüie olarǧa qazaq halqynyŋ ūlttyq maqsat-mūrattaryna qyzmet etkızuge eşqandai mümkındık bermegendıgın körsettı.
Jalpy akademik M.Qozybaevtyŋ qalamynan tuyndaǧan jäne de 2001 jylǧa deiın jaryq körgen ǧylymi, ǧylymi-köpşılık eŋbekterınıŋ sany 773-ten asyp jyǧylady eken. Solardyŋ ışınde Qazaqstan tarihyna qatysty 30-dan astam jeke monografiialar bar. Onyŋ eŋbekterınıŋ ışınde 5 tomdyq «Ejelgı zamannan bügıngı künge deiıngı Qazaqstan tarihy» akademiialyq ūjymdyq basylymnyŋ jäne 9 synyp oquşylaryna arnalǧan «Qazaqstan tarihy» oqulyǧynyŋ alatyn orny erekşe. Tarih ǧylymyn halyqqa nasihattaudy M.Qozybaev keŋestık kezeŋde-aq bastaǧan bolatyn. 1970-1985 jyldar aralyǧynda ol qazaqtyŋ ūlt-azattyq qozǧalysy batyrlarynyŋ esımderın qalpyna keltırgen ondaǧan maqalalar jazdy. Qazaqstannyŋ «Ekınşı düniejüzılık soǧys» kezındegı orny men rölı turaly şyndyqtardy aşatyn «Kazahstan v Velikoi Otechestvennoi voine: 1941-1945 gg.» atty 40 seriialyq dokumentaldy filmderdıŋ ǧylymi keŋesşısı boldy.
Ozyq oily ǧalym M.Qozybaev keŋestık kezeŋnıŋ özınde qazaq halqynyŋ öz betınşe damuǧa, täuelsız el boluǧa qauqary bar ekendıgın qoryqpai, batyl aita bılgen tarihşy bolatyn. Ol 1973 jyly «Zolotoi fond partii» atty monografiiasynda stalindık saiasi quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan ūlttyq saiasi elitanyŋ qazaq halqy aldyndaǧy eren qyzmetın paş etken edı
M.Qozybaev KSRO qūramynda Qazaqstan ekonomikasy şikızattyq sipatta bolǧanymen, Respublikanyŋ quaty Keŋes Odaǧynyŋ soǧystaǧy jeŋısınıŋ maŋyzdy kepılı bolǧandyǧyn naqty derektermen däleldep berdı. Manaş Qabaşūlynyŋ zamandasy, akademik Salyq Zimanov ärıptesı Manaş Qozybaev ömırden ozǧannan keiın ol turaly oilaryn tūjyrymdai kele, Qazaqstan Respublikasynyŋ ruhani ömırınde «akademik Qozybaev fenomenı» oryn aldy dep jazdy. Şyndyǧynda qazaq tarihyn bılgısı keletın jas baladan kärıge deiın Manaş Qozybaevtyŋ esımın jaqsy bıledı. Maqalalaryn, eŋbekterın bükıl halyq oqydy, olardan tälım aldy, tarihi tanymyn tereŋdettı. Keŋestık jüiede oqyp, tärbie alǧanymen Manaş Qozybaev kommunistık ideologiianyŋ qasaŋ qaǧidalaryn qabyldaǧan joq. Ol üşın ūlttyq tıl, tarih, mädeniet pen öner ärqaşanda bırınşı kezekte tūrdy. Qozybaevtyŋ qazaq handary, bilerı men batyrlary jaiynda bıletını ūşan-teŋız bolatyn. Äsırese, qazaq bilerınıŋ ädıl bilıgı, özara aitys-tartystaǧy şeşendıgı, önege-ösietterı turaly aŋyz-äpsanalardy tamaşa körkem tılımen tyŋdarmandary ūiytyp aitatyn. Ǧalymnyŋ közın körgen şäkırtterı men zamandastary M.Qozybaevtyŋ jadynda saqtalǧan aŋyz-äpsanalardy jazyp almappyz dep ökınedı. Desek te, M.Qozybaevtyŋ Abylai han, Jalaŋtös batyr, Būqar jyrau turaly aitqandary kıtap betıne tüsken edı.
Qozybaev fenomenınıŋ bız baiqaǧan kelesı bır erekşelıgı – onyŋ täuelsız Qazaqstan halqynyŋ jaŋa tarihi kezeŋdegı dünietanymy men közqarastarynyŋ qalyptasuyna ideialyq yqpalynyŋ boluynda. Būlai boluynyŋ tereŋ sebebı bar. Öitkenı M.Qozybaev qazaq halqymen bırge Keŋes Odaǧy qūramynda ömır sürgenı sebeptı barşa qiynşylyqtardy öz közımen kördı, Alaş arystarynyŋ repressiialanuy jaǧdaiyn da jaqsy bıldı. Ol halyqtyŋ arasynan şyqqan tūlǧa bolyp qalyptasty. Manaş Qabaşūlynyŋ estelık äŋgımelerın oqyp otyrǧanda onyŋ bala kezınen bastap özıne yqpalyn tigızgen äkesı, anasy, tuystary, dostary, ūstazdary, körşıles bolǧan adamdar turaly jyly ıltipatyn köremız. Qanşama daryndy dostarynyŋ joqşylyqtyŋ tauqymetıne ūşyrap ömırden tym erte ketkendıgıne Manaş Qabaşūly qatty qinalyp, küizeletın. Özıne jaqsylyq jasap, ülgı-önege körsetıp «tūlǧa boluǧa» kömektesken köptegen ardaqty adamdardy atai otyryp, jaqsylyqtaryn tızbekteitın. «Jaqsydan şapaǧat, jamannan kesapat» degen qazaq maqalanyŋ şyndyǧyn öz ömırınde körgenın jastyq şaǧy jaiyndaǧy estelıkterı arqyly jetkızedı.
Şaǧyn maqala kölemınde M.Qozybaev fenomenınıŋ barlyq qyryn aşu tıpten mümkın emes. Bügıngı ziialy qauymnyŋ nazaryn audaratyny da osy – M.Qozybaevtyŋ jalpyūlttyq deŋgeige köterılgen ruhani tūlǧasy. Qazaq tarihyn tereŋ zerttei otyra ruşyldyqqa, jerşıldıkke, tuysqanşyldyqqa salynǧan joq. Ol – barşa qazaq halqyn tuǧanyndai süie bılgen tūlǧa. Onyŋ şäkırtterı – Qazaqstannyŋ barlyq aimaqtarynan. Qazaqtyŋ üş jüzı Manaş Qozybaev üşın bır ǧana ortaq qazaq halqy bolyp qabyldandy. Sondyqtan bolar, Manaş aǧamyz qazaqtyŋ ortaq süiıktı akademigı boldy. Akademiktıŋ ǧylymi jetekşılıgımen 90-nan astam ǧylym doktorlary men ǧylym kandidattary daiyndaldy.
Keŋestık kezeŋde tarihşy M.Qozybaevtyŋ ūltşyldyǧy men otanşyldyǧy «qyraǧy közder» nazarynan tys qalǧan joq. Keibıreuler onyŋ eŋbekterın saiasi repressiiaǧa ūşyratuǧa tyrysty. 1974 jyly M.Qozybaev pen Z.A.Golikova bırlesıp jazǧan «Zolotoi fond partii» degen partiianyŋ kadr saiasatyna arnalǧan eŋbegıne «antipartiialyq» degen jalǧan aiyp taǧylǧan edı. Monografiiada Keŋestık totalitarlyq jüiedegı kadrlardy ırıkteu men taǧaiyndau ısındegı öreskel qatelıkter men kemşılıkter synǧa alynǧan bolatyn. Qazaqstan Kompartiiasynyŋ XIV sezınde «teoriialyq qatelıkterge ūrynǧan» degen jeleumen būl kıtap synalyp, M.Qozybaev partiialyq eskertu alyp, ǧylymi jūmystan şettetılıp, pedagogikalyq jūmysqa jıberıldı. Osy kezde 1974-1980 jyldarda ol Almaty mal därıgerlık institutynda KOKP tarihy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı boldy. Alaida partiialyq qudalau ony ǧylym jolynan taidyra almady. Ol köptegen ǧylymi eŋbekter jazuyn toqtatpady. 1979 jyly M.Qozybaevty Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşelıgıne, 1989 jyly Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ tolyq müşelıgıne akademiktıkke sailady.
1980-1986 jyldary M.Qozybaev «Qazaq sovet ensiklopediiasynyŋ» bas redaktory bolyp qyzmet ısteidı. Osy jyldarda M.Qozybaev esımderı ūmyt bola bastaǧan, nemese müldem aitylmai qalǧan ondaǧan Alaş arystarynyŋ attaryn jaŋǧyrtady. 4 tomdyq «Qazaq SSR» ensiklopediiasyn, Ş.Uälihanovtyŋ şyǧarmalar jinaǧyn şyǧardy. 1986 jyly M.Qozybaevqa Qazaqstandaǧy tarih ǧylymyn damytuǧa qosqan ülesı üşın «Qazaq SSR-nyŋ eŋbegı sıŋgen ǧylym qairatkerı» ataǧy berıledı.
Osy 1986 jyldan bastap ömırınıŋ soŋyna deiın 16 jyl M.Q.Qozybaev Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynda qyzmet etedı. 1988 jyldan 2002 jylǧa deiın 14 jyl osy İnstitutty basqardy. Manaş Qozybaevtyŋ erekşe belsendılıkpen qyzmet etıp, tarih ǧylymyna zor üles qosuda da onyŋ osy Tarih institutyndaǧy qyzmetımen bailanysty. Ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyǧy eskerılıp, 1997 jyly Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ «Beibıtşılık jäne ruhani tatulyq» memlekettık syilyǧymen jäne 2000 jyly «Parasat» ordenımen marapattaldy.
M.Q.Qozybaev – köp qyrly, tarih pen bügıngı künnıŋ özara bailanysyn näzık sezınetın zertteuşı. Onyŋ qoǧamdyq sūranysty däl basyp keŋestık ūjymdastyru, 1931-33 j.j. aşarşylyq, saiasi repressiia, totalitarlyq bilıktıŋ şaǧyn halyqtardy zorlyqpen Qazaqstanǧa qonys audaruy, 1986 jylǧy jeltoqsan oqiǧasy siiaqty kürdelı taqyryptar boiynşa jazǧan zertteu eŋbekterı faktılık bailyǧy men avtordyŋ jasaǧan tūjyrymdarynyŋ tyŋ, ärı batyldyǧymen köŋıl audaryp, būl ǧylymi taqyryptarǧa jas zertteuşılerdıŋ den qoiuyna sebepşı bolǧandyǧyn tarihşy mamandar jaqsy bıledı.
M.Q.Qozybaevtyŋ qalamynan tuǧan «Aşarşylyq aqiqaty», «Ermak: aŋyz ben aqiqat» [5. 161-b], «Kazahstanskaia tragediia» [6. 209-230-b], «Jaudy şaptym tu bailap» t.b. köptegen tuyndylary halyqty tarihqa jaqyndatyp, ūlttyq tarih ǧylymynyŋ bas-aiaǧyn jinap, baǧytyn aiqyndap, qalyŋ oqyrmannyŋ tarihi sanasynyŋ şyŋdaluyna zor ülesın qosty. M.Q.Qozybaevtyŋ täuelsızdık tūsynda jaryq körgen eŋbekterı osyǧan deiın jariialanǧan zertteulerınen sapa men mazmūny tūrǧysynan da san jaǧynan da asyp tüstı.
Ǧalymǧa mūndai memlekettık qūrmetter öz deŋgeiınde körsetıldı. Ol täuelsız eldıŋ tarihyn jazu arqyly qazaqstandyq patriotizmge tärbieleuge ölşeusız üles qosty. Täuelsız Qazaqstannyŋ ideialyq ūstanymdar men ūlttyq ideologiiasynyŋ qalyptasuyna akademik M.Q.Qozybaev zor üles qosty. M.Qozybaevtyŋ direktorlyǧy kezınde Qazaqstan tarihyna jaŋaşa közqarastardy qalyptastyruda jasaǧan eŋbekterı aqtaŋdaqtardy aşu, eldegı ūjymdastyru, Keŋestık kezeŋde bolǧan aşarşylyqtar, Qazaqstannyŋ demografiialyq damuynda bolǧan özgerıster sebepterı, Ūly Otan soǧysynyŋ zertteluınıŋ tarihnamasy, Egemendı Qazaqstannyŋ ūlttyq ūstanymdary men ideologiiasy jäne taǧy basqa taǧdyrlyq mäseleler aşyq köterıldı. M.Q.Qozybaev bastaǧan qazaq tarihşylary būl mäselelerdı belsendı türde zertteuge kırıstı. Sebebı atalǧan taqyryptar KSRO-da qūpiia, zertteuge tyiym salynǧan, KOKP-nyŋ betperdesın aşatyn taqyryptar qatarynda edı.
Akademik M.Q.Qozybaevtyŋ eŋbekterı Resei, Armeniia, Belorusiia, Ukraina, Qytai, Türkiia, Koreia, AQŞ, İran, t.b. elderde basylyp şyqty. Ǧalym tek soŋǧy 15 jyl ışınde 200-dei baiandamalar men halyqaralyq kongresster, konferensiialar, simpoziumdar, dünie jüzı qazaqtarynyŋ qūryltaiy, ǧylymi sessiialardyŋ mınberınen otandyq tarih mäselelerınıŋ ärtürlı salasynan oi örbıtıp, kelelı mäselelerdı kün tärtıbıne qoiyp otyrǧan bolatyn. Manaş Qabaşūly – Meŋdıǧara audanynyŋ, Qostanai qalasynyŋ qūrmettı azamaty. Onyŋ esımı Soltüstık Qazaqstan memlekettık universitetıne berıldı, sondai-aq Qostanai qalasyndaǧy №23 orta mektepke jäne Almaty qalasyndaǧy köşege de berıldı.
Ziiabek QABYLDİNOV,
Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
