Keŋes jüiesı küiregennen keiın, elımız öz aldyna derbes el bolyp şyqty. Jas memlekettı tūralaǧan öndırıs, şaryqtaǧan infliasiia, jappai jūmyssyzdyq pen joqşylyq kütıp tūrdy. «Gosbank» joiylǧannan keiın onyŋ ornyn basatyn bırde-bır qarjy qūrylymy qūrylmady. Memleket basşysy rubldık aimaqty saqtap qaluǧa tyrysqanmen, jaǧdai uşyǧa tüstı. Keşegı KSRO-ǧa müşe elder ışınde Qazaqstan eŋ soŋǧy bolyp rubldık aimaqtan şyqty.
BIR KELI ALMAǦA – EKI KELI AQŞA
Elımızde aqşany bastyratyn fabrika joq bolatyn. Tıptı, qūndy qaǧaz bastyratyn qarjy da tapşy edı. «Rubl aimaǧy käsıporyndar men önım jetkızuşıler arasyndaǧy myŋdaǧan bailanystardy saqtap qalatyn edı jäne daǧdarysty jyldamyraq eŋseruge tigızetın kömegı de ülken edı. Ekınşıden, bızde valiutany engızudıŋ täjıribesı bolǧan joq, şet elderde banknottardy bastyryp şyǧaruǧa tapsyrys beru üşın de aqşa bolmady. Sol siiaqty özımızdıŋ banknot fabrikamyz da bolǧan joq» dep N.Nazarbaev özınıŋ «Qazaqstan joly» kıtabynda eske alady.
Elde ekonomikalyq ahual kün sanap kürdelenıp, rubldıŋ qūnsyzdanuy şaryqtau şegıne jettı. 1993 jyly 1 AQŞ dollarynyŋ baǧamy 990 rubldı qūrady. Odan qaldy Resei eskı ülgıdegı aqşalaryn Qazaqstanǧa qaptatyp, eldegı qarjy jüiesınde beibereketsızdık beleŋ aldy. Qaltai Mūhamedjanovtyŋ: «Bazarda bır kempır bır kelı almaǧa ekı kelı aqşa sūrap tūr» deitını – sol qily zamannan qalǧan söz.
Tūtas eldı tyǧyryqqa tıregen būl jaǧdaidan şyǧudyŋ jalǧyz joly ūlttyq valiutany engızu bolatyn. Täuelsızdıktı jariialaǧan 6 aidan keiın-aq, 1992 jyly bırden jaŋa ūlttyq valiutany engızu turaly şeşım qabyldandy. Qūramyna joǧary därejelı mamandar: Meŋdıbai Älin, Timur Süleimenov, Aǧymsaly Düzelhanov jäne Hairolla Ǧabjalilov kırgen arnaiy komissiia qūrylyp, jaŋa valiutany äzırleu jūmysyna kırısıp kettı.
Tūtas eldı tyǧyryqqa tıregen būl jaǧdaidan şyǧudyŋ jalǧyz joly ūlttyq valiutany engızu bolatyn. Täuelsızdıktı jariialaǧan 6 aidan keiın-aq, 1992 jyly bırden jaŋa ūlttyq valiutany engızu turaly şeşım qabyldandy
QŪPİIа OPERASİIа QALAI ÖTTI?
1993 jyly 12 qaraşada el Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «QR Ūlttyq valiutasyn engızu turaly» Jarlyǧy şyqty, al 15 qaraşa künı teŋge ainalymǧa engızıldı. Jaŋa valiutanyŋ atauyna qatysty da bırqatar ūsynystar bolǧan. Elbasy N.Nazarbaev «altyn» atauyn ūsyndy. Keiın jaŋa aqşany «teŋge» dep atau turaly şeşım qabyldandy. «Teŋge» sözı bastauyn orta ǧasyrlardaǧy türkı memleketterınıŋ kümıs aqşasy «denge», «taŋǧadan» alady. Osy söz orystyŋ «dengi» sözıne de arqau bolǧan. Dizainerlerdıŋ jaŋa valiuta keskının äzırleu jūmystary Almaty qalasynda erekşe qūpiia jaǧdaida jürgızıldı. Būl turaly dizainerlerden basqa memleket basşylyǧyndaǧy sanauly adamdar ǧana bılgen.
Jaŋa valiutanyŋ dizainyn jasau Timur Süleimenov bastaǧan suretşıler tobyna jükteldı. Şyǧarmaşylyq topta tanymal poligrafiia mamany Meŋdıbai Älin, Aǧymsaly Düzelhanov jūmys ıstedı. Olardyŋ qataryna keiın suretşı Dosbol Qasymov pen Qairolla Ǧabjalilov kelıp qosyldy. Alǧaşqy top qaǧaz aqşa eskizderın jasauǧa jauapty bolsa, moneta eskizderın jasau jūmysy dizainer, talantty suretşı Airat İsmambetov pen dizainer Viktor İvjenkoǧa jükteldı. Bırneşe aiǧa sozylǧan daiyndyq jūmystarynan keiın, 1992 jyldyŋ 27 tamyzynda, jaŋa aqşanyŋ ainalymǧa enuıne bır jyl qalǧanda teŋgenıŋ alǧaşqy eskizderı Prezidentke körsetılıp, keiın QR Ūlttyq bankinde jaŋa valiutanyŋ ülgileri bekitildi. Artynşa dizainerler toby Tūmandy Albionǧa attanyp, täuelsız Qazaqstannyŋ töl aqşasy Britan elınde basylyp şyǧady.
Londonǧa barǧan qazaq dizainerlerınıŋ bırı Qairolla Ǧabjalilov bır sūhbatynda qazaq dizainerlerınıŋ elden jasap alyp barǧan keskındemelerı Angliiada qoqys jäşıgıne laqtyrylǧanyn aitady. «Bızge qaǧazben jūmys ısteudı, onyŋ qūramyn anyqtaudy, boiau, mör tehnologiialaryn qaitadan üirettı. Keiın maketterge suretter men örnekterdı qaitadan saldyq» deidı ol.
Ūlttyq bankımızdıŋ alǧaşqy töraǧasy Ǧalym Bainazarovtyŋ myna bır estelıgınen būl jūmystyŋ qanşalyqty kürdelı bolǧanyn aŋǧaramyz: «Tasymal da oŋai bolǧan joq. Öitkenı ol kezde Londonnan Almatyǧa tıkelei ūşaq ūşpaityn. Barlyq ūşaqtar Mäskeu arqyly ǧana ūşatyn. Bızdegı ǧaryştyq basqaru, äue jolyn basqaru salasy ol kezde Reseidegı tiıstı ortalyqtarǧa baǧynyşty boldy. Al Mäskeu arqyly tasymaldau qauıptı. Aqyry, jolauşy tasymaldaityn bır ūşaqtyŋ oryndyqtaryn jatqyzyp, oǧan şaǧyn konteinerlerge salynǧan aqşany tiedık, valiuta salynǧan konteinerlerge «Būl – Ükımettıŋ qarauyndaǧy jük! Kedendık tekseruge jatpaidy!» dep jazdyq. Londonnan tıkelei Almatyǧa ūşatyn joldyŋ syzbasyn daiyndadyq. Bırden toqtamai Londonǧa baru mümkın emes bolǧan soŋ, ūşaq Aqtauǧa qonyp, janar-jaǧarmai qūiyp alatyn boldy. Jüktı qorǧau, tasu, küzetu degen de ülken jūmys boldy. Būl jūmystar Ūlttyq banktıŋ öz qyzmetkerlerınıŋ küşımen atqaryldy. Reistıŋ bärı tünde jasalyndy. Söitıp, bır-ekı aptanyŋ ışınde teŋgenı tügel Tarazǧa tasyp aldyq».
1993 jyly 15 qaraşada 08.00 saǧattan bastap Qazaqstannyŋ territoriiasynda özınıŋ ūlttyq valiutasy – teŋge engızıldı. Osylaişa nebärı bırneşe jyldyŋ kölemınde jas memleket jeke aqşasyna qol jetkızdı. «Tegınde, dünie jüzınde jaŋa aqşany däl osylaişa tez ärı tabysty engızgen basqa el joq ta şyǧar» dep Elbasy «Ömır ötkelderı» sūhbat-kıtabynda taǧdyrşeştı taŋdaudyŋ ädıl baǧasyn beredı.
1993 jyly 15 qaraşada 08.00 saǧattan bastap Qazaqstannyŋ territoriiasynda özınıŋ ūlttyq valiutasy – teŋge engızıldı. Osylaişa nebärı bırneşe jyldyŋ kölemınde jas memleket jeke aqşasyna qol jetkızdı
Aǧartuşy äl-Farabi, küişı Süiınbai, ǧalym Şoqan Uälihanov, aqyn Abai, Äbılqaiyr han beinelengen teŋge halyqtyŋ qolyna tidı. Ūlttyq banktıŋ oblystyq basqarmasy, ekınşı deŋgeilı on ekı banktıŋ filialdary, esep aiyrysu kassalary täulıgıne 19 saǧatqa deiın tūrǧyndar qarjysyn auystyryp jatty. Eskı aqşa tünı boiy eseptelıp, sūryptalyp, jöneltuge daiarlandy. Jūmystyŋ eŋ auyry oblys ortalyǧyndaǧy esep-kassa ortalyqtaryna tüstı. Būl ūjym alty künnıŋ ışınde 8 milliard rubl eskı aqşa qabyldapty. Osy künderı aqşa tapsyruǧa 362 myŋ tūrǧyn kelgen. Tūrǧyndar 19,6 milliard eskı rubl jinaǧan. 770 qapqa salynǧan 20 tonna rubl otqa jaǧylǧan. Keiın Almaty qalasynda Ūlttyq banktıŋ banknot fabrikasy, Öskemende moneta saraiy aşyldy. Uaqyt talabyna sai teŋgenıŋ dizainy özgerdı.
Ūlttyq valiutanyŋ ekınşı legı 1995 jyly Qazaqstanda basylyp şyqty. Jaŋa seriia «äl-Farabi» dep ataldy. Alaida būl aqşa ainalymda köp bolǧan joq. Adam beinesı salynǧan banknotalar tez jyrtylyp, myjylatyndyqtan, suretşıler portrettık suretterden bas tarta bastady. Üşınşı buyny 2006 jyly «Bäiterek» beinesımen jaryq kördı. Būl joly dizainerler aqşa betınde tek Qazaqstannyŋ tarihyn ǧana emes, säuletı men tabiǧatyn da syiǧyzuǧa tyrysty. Teŋgenıŋ betınde aşyq alaqan, Tūŋǧyş Prezidenttıŋ qoly, änūrannyŋ notalary basyldy.
2011 jyldan bastap elımızde jaŋa valiuta ainalymǧa şyqty. «Samūryq» seriiasyndaǧy nominaly 500, 1 000, 2 000, 5 000, 10 000 jäne 20 000 teŋge bolatyn aqşa paida boldy. Onyŋ bır jaq betınde «Qazaq elı» monumentı men kepterdıŋ suretı basylsa, kelesı betıne Almaty qalasynyŋ, Ertıs özenınıŋ,Üstırt jazyǧynyŋ panoramasy beinelendı. Monetalardyŋ bırınşı partiiasy Germaniiada basyldy. Al qazır monetalar Qazaqstan moneta saraiynda şyǧarylady. Moneta saraiynda investisiialyq, kolleksiialyq şaqalar şyǧaryldy. Qazır ainalymda nominaly 1, 2, 5, 10, 20, 50 jäne 100, 200 teŋge bolatyn monetalar bar. QR Ūlttyq bankı kolleksiialyq monetalardy şyǧarudy 1995 jyldan bastap jolǧa qoiǧan. İnvestisiialyq monetalar Au 999,9 baǧaly metaldardan soǧylǧan.
Teŋge öz tarihynda bırneşe ret qūnsyzdandy. 1993 jyldyŋ qaraşasynda $1 qūny 4,7 teŋge bolatyn. 1994 jyldyŋ qaraşasynda $1 qūny 50 teŋgeden asty. 1999 jyly tūŋǧyş ret teŋge älsıredı. Jyl soŋynda $1 qūny 138 teŋgege jettı. Ekınşı devalvasiia salqyny 2009 jyldyŋ soŋynda soqty. $1 qūny 148 teŋgege jettı. 2014 jyldyŋ qaŋtarynda üşınşı qūnsyzdanu tolqyny kelıp, $1 qūny 181 teŋgege jettı. 2015 jyldyŋ tamyzynda Qazaqstan teŋge baǧamynyŋ erkın terbelısıne köştı. Bügınde teŋgenıŋ resmi baǧamy – $1 – 425,851 teŋge.
