Üidegı üş jasar sıŋlımnıŋ tılı «r»-ǧa kelmeidı. Tılın jattyqtyru üşın raketa, robot, traktor degen sözderdı qaita-qaita aitqyzamyz. Nätije şamaly. «Laketa», «lobot», «tlaktol» küiı qalady onymyz. Bastapqyda erkelık şyǧar deitınbız. Bara-bara saqaulyǧy üdei tüsken soŋ, därıgerge apardyq. Söitsek, mūndai mükıstık köp balada bar eken. Onyŋ paida bolu sebebı men emdeu joldaryn arnaiy mamandardan sūraǧanymyzda, bıraz jaittardy aityp berdı.
Respublikalyq Pediatriia jäne bala hirurgiiasy ǧylymi ortalyǧynyŋ nevropatolog-därıgerı, medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty Nūrbibı Jaqauovanyŋ aituynşa, balanyŋ tılındegı aqauǧa bırneşe faktor äser etedı. Äsırese, anasynyŋ jüktılık kezındegı jaǧdaiy, tūqymqualauşylyq aurular, otbasynyŋ äleumettık ahualy, ata-ana men bala arasyndaǧy qarym-qatynas öte maŋyzdy röl atqarady. Strestık situasiialar jiı qaitalanǧan saiyn jetılu prosesı de keşeuıldei beredı. Stress demekşı, keibır otbasylarda bala 1-ge tolar-tolmastan kelesı säbi düniege kelıp jatady. Ondailardy «tete» deimız. Äke-şeşesınıŋ bükıl yqylasy sol bauyryna auǧanyn bılgen büldırşın kışıgırım küizelıske tap bolady. Nätijesınde tomaǧa-tūiyq bolyp, psihikalyq daǧdarysty bastan keşedı. Sonyŋ kesırınen tıl mükıstıgı paida bolady.
– Qazırgı künı köp ata-analar balasyn alaŋsyz kök jäşıkke telmırtıp qoiady. Odan qalsa – noutbuk pen planşet. Ertelı-keş soǧan bailanǧan bala oiynşyq ataulymen de oinamaidy. Al dūrys söileu üşın ūsaq motorikany damytu kerek. Tıldıŋ anyq şyǧuyna qol būlşyqetterı men sausaqtardaǧy nükteler yqpal jasaidy. Erterektegı «Hantalapai», «Bes asyq», «Şeŋber», «Üş taban» sekıldı oiyndarymyz däl osy ūsaq motorikany jaqsy jetıldıretın bolǧan. Bügınde onyŋ ornyna mozaika, türlı-tüstı pazldar men qūrastyrǧyştar keldı. Balanyŋ qolyna süiek ūstatyp, müjıtıp qoiu da tıldıŋ dūrys damuyna oŋ äserın tigızbek, – deidı maman.
Atalmyş ortalyqtyŋ psihology Güljämila Nüsıpjanova būl qūbylysty psihologiia tūrǧysynan bylaişa tüsındıredı:
– «R» – qiyn dybystardyŋ bırı. 3-ke tolmaǧan balalardyŋ ony dūrys aita almauy – onşalyqty qorqynyşty närse emes. Al odan keiıngı jasta būl mükıstık tüzelmese, alaŋdauǧa sebep bar degen söz. Bärı de erkelıkten bastalady. Öz qalauyn oŋai oryndatyp üirengen bala dūrys söileuge de onşa talpynbaidy. Almaǧa qolyn sozsa almany, kesege qolyn sozsa kesenı ūstata salsa, qaidan talpynsyn?! Onyŋ üstıne, ata-ana da balanyŋ byldyryn qyzyq körıp, saqaulana söileuıne erık berse şe?! Balasyn Mäköş, Säköş dep, «byljyraq» tılmen erkeletetın eresekter köp. Dūrystap eskertudıŋ ornyna «boimaidy», «keimeidı», «üfäi», «käkäi» dep söilep otyrǧan äke-şeşenıŋ balasyna ne dep kınä artasyŋ būdan soŋ? Ata-ana – bala üşın qaşanda ideal. Sondyqtan, eŋ äuelı, özımız balamen ülken adamdarşa teŋ därejede söilesuımız kerek. Erınbei, jalyqpai, är zattyŋ atauyn jattatqyzuymyz qajet.
Osy mäsele töŋıregınde logoped Janar Estemısova mynadai dünielerdı aitty:
– «R» dybysyn üirenu üşın üş närse kerek: tıldıŋ qataiuy, söilegende auanyŋ jetkılıktı boluy, tıl ūşynyŋ dırıldeuı. Osylardyŋ bırı dūrys bolmaǧan jaǧdaida, bala «r»-dy aita almaidy. Mūndaida sözdegı «r»-dyŋ ornyn tastap ketedı nemese «ǧ», «l» sekıldı basqa dybystarmen almastyrady. Mūny rotasizm deimız.
Tıldıŋ astyndaǧy jelbezektıŋ qysqa boluynan da bala «r»-dy aita almauy mümkın. Ony keibıreuler bırden hirurgke aparyp kestırıp jatady. Negızı olai jasamai-aq, artikuliasiialyq jattyǧulardy oryndap, jelbezektı sozuǧa bolady. Mysaly, attyŋ jürısıne ūqsaityn dybysty salamyz. Iаǧni, taŋdaidy qatty qaǧamyz. «Saŋyrauqūlaq» degen de ädıs bar. Onda tıldı taŋdaiǧa 2-3 minut boiy barynşa jabystyryp tūramyz.
«R» dybysyn aitqyzyp üiretudıŋ özı daiyndyq, qoiu, maşyqtandyru, ajyratu siiaqty tört kezeŋnen tūrady. Alǧaşqy kezeŋnıŋ jattyǧularyn joǧaryda aityp öttık. Ony üiretken soŋ, traktordyŋ dauysy sekıldı «dr-r-r-r-r-r» dep qaita-qaita aitqyzamyz. Osy kezde «r» dybysy anyq şyqsa, kelesı kezeŋge ötemız. Onda -ra, -ro, -ru, -re degen buyndardy qaitalatamyz. Jattyǧu sättı oryndalǧan soŋ, qūramynda «r» dybysy bar sözderge, keiın söilemderge auysamyz. «R» dybysy köp öleŋder, jaŋyltpaştar jattatamyz. Būlardyŋ bärıne şamamen 3 aidai uaqyt ketedı.
Bügınde jūrt arasynda taraǧan qate pıkır bar, köbısı «r» dybysyn tek bala kezde ǧana dūrystap aitqyzyp üiretuge bolady dep oilaidy. Olai emes eken. Eresek kısılerdıŋ özı logoped mamanǧa baryp, jattyǧulardy mūqiiat oryndasa, tılındegı kemıstık tüzelıp ketedı.
Botagöz MARATQYZY
