Respublikalyq partiia atynan AQŞ prezidenttıgınen ümıtker, eldıŋ qazırgı basşysy Donald Tramp pen onyŋ bıtıspes baqtalasy, Demokratiialyq partiianyŋ ökılı Djo Baiden 29 qyrküiek künı sailau aldyndaǧy alǧaşqy debattaryn ötkızdı. Bıraq qos taraptyŋ jaryssözı saliqaly saiasatkerlerdıŋ pıkırtalasynan görı bırın-bırı jazǧyryp, tamaq jyrtysqan ūrys-kerıske köp ūqsap kettı. Esterıŋızge sala keteiık, AQŞ-ta Prezident sailauy 3 qaraşaǧa belgılengen.
Amerika, Amerika…
AQŞ-taǧy prezident sailauyna düniejüzı jūrtşylyǧy köz tıgıp otyr. Öitkenı alyp memleket tūtas älemnıŋ damuyna yqpalyn jürgızedı. Qūrama Ştattary älemdık ekonomikada da, älemdık saiasatta da köşbasynda tūr. Sondyqtan Amerikada bolyp jatqan eleulı özgerıster, onyŋ syrtqy saiasattaǧy ūstanymy basqa barlyq memleketterdıŋ taǧdyryna qatty yqpal etedı.
Onyŋ äskeri äleuetı bükıl älemdık äleuetterdı qosqandaǧy jiyntyqtan da küştı. Qūrama Ştattarynyŋ äskeri biudjetı 716 mlrd dollardy qūraidy. Salystyru üşın: Reseidıŋ äskeri biudjetı 40 mlrd dollar. Amerika ǧalamdyq jüienıŋ tüpqazyǧyna ainaldy, onyŋ äskeri-saiasi odaqtary alty qūrylyqtyŋ barlyq ırı memleketterınde bar: Europada, Aziiada, Taiau Şyǧysta, Latyn Amerikasynda. NATO – AQŞ-tyŋ eŋ basty köp qyrly odaqtasy. Dollar – älemdık rezervtık valiuta jäne halyqaralyq esep aiyrysudyŋ negızgı valiutasy. Ekonomikasynyŋ kölemı aqşanyŋ aiyrbas kursy boiynşa – älemnıŋ bırınşı ekonomikasy, al satyp alu qabıletınıŋ tepe-teŋdıgı boiynşa – Qytaidan keiın ekınşı.
AQŞ-tyŋ köşbasşy boluynyŋ taǧy bır syry bar: el tarihynyŋ basym bölıgı jäne älemnıŋ damu tarihynyŋ eleulı bölıgı osy eldıŋ ideologiiasynyŋ dūrystyǧyn körsettı, älem halyqtary sol joldy taŋdady. Soŋǧy 80 jyl boiy älem Amerikanyŋ auzyna qarady, sol qūrǧan älemdık tärtıp aiasynda ömır sürdı. Sondyqtan dünienıŋ tört būryşy tügel AQŞ-taǧy prezidenttık sailauǧa köz tıgıp otyr.
Ümıtkerlerdıŋ taǧdyryn şeşetın teledebat
Jalpy qai eldegı bolsyn prezidenttık sailaudyŋ maŋyzy zor, al Amerika qūrylyǧynda oǧan degen közqaras tıptı alaböten. Prezidenttıkten ümıtkerlerdıŋ jaryssözge şyǧuy baiaǧyda-aq körermendı eŋ köp jinaityn, reitingısı asa joǧary airyqşa teleşouǧa ainalǧan. Mäselen, 2016 jyly Donald Tramp pen Hillari Klintonnyŋ taqqa talasyn teledidardan älemnıŋ tükpır-tükpırınen 84 mln adam tamaşalapty(!). Sarapşylar būl jolǧy Donald Tramp pen Djo Baiden prezidenttık sailaudaǧy finaldyq debatyn 100 mln-nan astam körermen köredı dep topşylap otyr.
Teledebattar – ümıtkerler üşın oiy älı de ärı-särı bolyp otyrǧan köp sailauşyny özıne būryp äketuge berılgen ülken mümkındık, ärı ülken synaq. Ümıtkerler oǧan tyŋǧylyqty daiyndalady. Abaisyzda aitylyp ketken bır auyz sözı nemese jaǧymsyz grimı prezidenttık sailaudyŋ taǧdyryn şeşıp ketuı op-oŋai. Äleumettık saualnamalardyŋ nätijesıne sensek, sailauşylardyŋ üşten ekısı taŋdau jasaularyna teledebattardyŋ äserı zor bolǧanyn aitqan. Al 29 qyrküiek künı Donald Tramp pen Djo Baiden arasynda ötken debattan körermen qandai taŋdau jasaǧanyn aitu qiyn.
Debattyŋ negızgı taqyryby Joǧarǧy Sotqa jaŋa müşe taǧaiyndau, 200 myŋ el azamattarynyŋ basyn jalmaǧan koronavirus ındetı, sonyŋ kesırınen milliondaǧan adamnyŋ jūmys ornyn joǧaltuy, sailau zaŋy normalarynyŋ saqtaluy jäne näsılşıldık teŋsızdıkke qarsy tolastamai tūrǧan halyq tolquy turaly boluy kerek-tın, alaida qos ümıtker belgılengen formattan qaita-qaita auytqyp, söz salǧylastyryp, josparly taqyrypty üstırt qana janap öttı. Jaryssözdı jürgızıp otyrǧan belgılı moderator, Fox News telearnasynyŋ jurnalisı Kris Uolles 1,5 saǧatqa sozylǧan debat barysynda būra tartqan ekeuın jüiege tüsıremın dep älek boldy.
Joǧarǧy Sottyŋ qaitys bolǧan sudiasy Rut Ginzburgtyŋ ornyna jaŋadan sot müşesın taǧaiyndau jönınde Donald Tramp oǧan menıŋ qaqym bar dep özeuredı. Alaida Djo Baiden jaŋa sudiany prezidenttık sailauda jeŋıske jetken ümıtker ūsynuy tiıs dep jeŋıstık bermedı.
Al koronavirus ındetıne qatysty Donald Tramp pen Djo Baiden bırın-bırı tıptı aşyq aiyptauǧa köştı. Baiden COVID-19-dan 200 myŋ amerikalyqtyŋ öluıne Tramp kınälı dese, öz kezegınde AQŞ prezidentı federaldyq bilık emdeu mekemelerın medisinalyq jabdyqtarmen jäne bettūmşamen qamtamasyz etıp jatqanda, Baiden ekonomikalyq damudy belgısız uaqyttarǧa deiın toqtatyp qoiuuǧa talpyndy dedı.
Djo Baiden The New York Times gazetınıŋ deregıne süiene otyryp, Donald Tramptyŋ kırıs salyǧynan jaltarǧanyn, eger özı sailauda jeŋıske jetse, salyq zaŋyn bailar tölem töleuden qaşa almaityndai etıp özgertetının aitty.
Prezident Tramp Djo Baiden vise-prezident bolyp tūrǧan kezde ūly Hanter bırqatar eldermen sübelı kelısımşarttardy qalai ǧana bekıte qoiǧan dep taŋdandy: «Sızdıŋ ūlyŋyz Qytaida, Ukrainada jäne basqa memleketterde mol tabysqa keneldı» dedı Donald Tramp. Hanterge tiesılı kompaniia Mäskeudıŋ būrynǧy merı Iýrii Lujkovtyŋ äielınen 3,5 mln dollar alǧanyn eske aldy. Baiden «tabystyŋ bärı zaŋdy» dep aqtaldy.
Sondai-aq ekeuınıŋ aǧymdaǧy jyldyŋ köktemınde amerikalyq bırneşe qalalarda jappai oryn alǧan tärtıpsızdıktıŋ sebep-saldary turaly tüsınıkterı de bır-bırıne kereǧar. Djo Baiden Donald Trampty näsılşıldık kegın tūtatty dep aiyptady.
Saiasi dodany baqylap otyrǧan sarapşylardyŋ köpşılıgı debat kezınde ümıtkerlerdıŋ şamadan tys emosiiaǧa berılgenın, bırı-bırınıŋ jeke bastaryna tiıskenın aitady. Būryn-soŋdy mūndai jaryssözderde qoldanylmaityn «ötırıkşı», «saiqymazaq» degen teŋeulerge de jol bergen. Tıptı odan da soraqy sözder aityldy. Sonyŋ kesırınen sailauşylar ümıtkerler turaly, olardyŋ josparlary turaly tiianaqty eşteŋe esti almady.
Äleumettık saualnamalarǧa süiensek, debatty körgen amerikalyqtardyŋ 83%-nyŋ köŋılı qoŋyltaqsyp qalǧan eken. Sarapşylardyŋ zertteuınşe äzırşe Baiden sailauşylardyŋ 50% dauysyn, Tramp 41% dauysyn ielenıp tūrǧanǧa ūqsaidy. Bıraq būl saiasi dodanyŋ basy ǧana, şeşuşı kezeŋge deiın jaǧdaidyŋ kürt özgeruı äbden kädık. Sondyqtan älıptıŋ artyn küteiık, aǧaiyn!
Būl nauqanǧa qanşa qarjy jūmsaldy?
AQŞ-taǧy prezidenttık sailau keiıngı jyldardaǧy eŋ qymbat nauqan bolǧaly tūr. Federaldy sailau komissiiasynyŋ derekterıne süiensek, bügınge deiın ümıtkerlerdıŋ oǧan şyǧyndaǧan jiyntyq aqşasy $3,7 mlrd-tan asyp ketken. Salystyru üşın: 2016 jylǧy prezidenttık nauqannyŋ jiyntyq biudjetı $2,21 mlrd-ty qūraǧan.
Tamyz aiynda demeuşıler Baidenge – 365 mln dollar, al Trampqa 154 mln dollar jinap bergen. Qyrküiek aiynda Baidennıŋ sailaualdy qorynda qordalanǧan aqşa Tramppen salystyrǧanda 141 mln dollarǧa köp bolǧan.
