ŪLTTYŊ ASYL QAZYNASY

Taiauda ortalyq basylymdardyŋ bırınen mynadai bır aqparatqa kezıktım. Ekı jüz jyldyq tarihy bar AQŞ konstitusiiasynyŋ qolmen jazylǧan nūsqasy är qalada 1952 jylǧa deiın saqtalyp kelgen eken. Qoljazbany daiyndaǧan Pensilvan bas assambleiasynyŋ qatardaǧy qyzmetkerı Djeikob Şallusqa bar joǧy 30 dollar kölemınde syiaqy berılgen körınedı. Būl qūjat säl keiın Vaşingtondaǧy ūlttyq mūraǧatqa tapsyrylyp, mūqiiat qadaǧalauǧa alynǧan.

Jäi künderı qoljazbanyŋ bırınşı jäne törtınşı betterı oq ötpeitın arnauly şyny qorapqa salynyp, köpşılıktıŋ nazaryna şyǧarylyp otyrady. Qaǧazdyŋ sapasyn saqtau üşın qorapşa ışı gelii jäne su buymen toltyrylǧan. Tünde qaǧaz betterı jerasty qoimasyna tüsırılıp, olardy atom jarylysyna tötep bere alatyndai şamada jasalynǧan bes tonnalyq esıktıŋ arǧy jaǧynda saqtaidy. Konstitusiianyŋ tolyq mätınımen düiım el tek jylyna bır ret, 17 qyrküiekte, iaǧni, osynau qūjatty qūrastyruşylardyŋ qol qoiǧan künıne orai tanysa alady.

Ärine, bız öz Konstitusiiamyzǧa mūndai joralǧy jasap otyrǧanymyz joq. Alaida, būl qazaqstandyqtar eldıŋ Ata zaŋyna qūrmetpen qaramaidy degendı äste bıldırmeidı. Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Orazaqyn Asqardyŋ «Ata zaŋym» atty öleŋınıŋ myna bır şumaǧynda aitylǧandai:

«Älemge el peiılın tanystyrǧan,
Zaŋym – eŋ adamgerşıl,
halyqşyl zaŋ.
Tılım tūr onda aitysta ädıl jeŋıp,
Märtebe memlekettık alyp tynǧan.
Qorǧalar elım tūtas, jerım bütın,
Qol sūǧyp eşkım syrttan
aitpas ükım.
Zaŋda aiqyn mındetterım,
qūqyqtarym,
Aqtaityn el ümıtın, ana sütın».

Saiyp kelgende, 1995 jyly qabyl­danǧan elımızdıŋ eŋ basty qūjaty Qazaqstannyŋ san ǧasyrlyq tarihynda jaŋaşa bır damu satysyna köterıluınıŋ airyqşa da aituly uaqiǧasy boldy. Memleket pen jeke adam müddelerın barynşa jaqyndatatyn, bırıktıretın demokratiialyq, zaiyrly, qū­qyqtyq, äleumettık erıktı qoǧam qūruǧa tolyqtai jol aşyldy. Ekonomikada naryqtyq qarym-qatynastardy, saiasatta saiasi-ideologiialyq san aluandylyqty ornyqtyruǧa mümkındık tudy. Memlekettıŋ negızgı ärı bırden bır qūndylyǧy retınde adam, onyŋ ömırı, qūqy men bostandyǧy qūqyqtyq tūrǧydan tolyq mo­iyndaldy.

Eŋ maŋyzdysy, Konstitusiia belgılengen maqsattardyŋ köpşılıgıne bügınderı Qazaqstan qol jetkızıp otyr. Aitalyq, zaiyrly memleket ūstanymyn berık ūstanǧan Qazaqstanda dın memleketten bölektengenımen, qoǧamdyq qarym-qatynastardy retteude ūlt­tyq ızgılıktermen, dästürlermen jäne zaŋdylyqtarmen qatar dıni qūndylyqtar da maŋyzdy oryn alady. Qazır elımızde 130 etnos ökılderı men 17 konfessiia beibıt qatar ömır sürude. Osyndai ymyra-bırlıktıŋ, alǧausyz tırlıktıŋ arqasynda Qazaqstanda beibıtşılık pen taǧattylyq nyq ornyǧyp, ekonomika salasynda älem taŋǧalarlyq oŋ özgerıster oryn aluda. Naqtyraq aitsaq, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary kezıkken qiyndyqtardy abyroimen eŋsere aldyq. Bız Oŋtüstık-Şyǧys Aziia daǧdarysynan jäne soŋǧy älemdık daǧdarystan şal­dyqpai öttık. Qarjylyq daǧ­darys beleŋ alǧanyna qara­mastan, soŋǧy üş jylda zeinetaqyny ekı esedei ösırdık.

Bärımızge belgılı, qazır Batys elderınıŋ keibır memleketterınde defolt qyspaqqa alyp, eŋbekaqy men zeinetaqy azaiuda, zauyttar öndırısı toqtap, käsıporyndar jabyluda. Al, Qazaqstanda 2010 jyldan berı Üdemelı indus­triia­lyq-innovasiialyq damu baǧ­darlamasy jüzege asyrylyp keledı. Osy jyldary 672 nysan paidalanuǧa berılıp, 69 myŋ jūmys orny qūryldy. Būl ürdıs endı industriialandyrudyŋ ekınşı kezeŋınde, iaǧni, 2015-2019 jyldary öz jalǧasyn tabady.
Jalpy, ışkı jäne syrtqy saiasatymyzdy sauatty jürgıze kele, «qazaq» degen ūltty, «Qazaqstan» atty jaŋa täuelsız memlekettı dünie jüzıne paş etıp, küllı älemge tanyta bıldık. Sonyŋ nätijesınde alpauyt memleketter Qazaqstandy postkeŋestık aumaqta bırınşı bolyp naryqtyq ekonomikasy bar memleket retınde moiyndaumen qatar elımızdıŋ täuelsızdıgıne, şe­karasynyŋ tūtastyǧyna, bei­bıt­şılıgıne kepıldık beretın qūjatqa qol qoidy. Mūnan soŋ Qazaqstan qazba jäne basqa bai­lyqtardy eks­porttauǧa halyq­aralyq deŋ­geide şek qoiatyn «Djekson-Vens» qara tızımınen syzyldy da, özınıŋ älemdık rynokqa kedergısız şyǧuyna mümkındık aldy.

Qazaq elı bügıngı taŋda älemdık naryqta bidai satumen attary şyqqan altylyqqa kıredı, al ūn eksporttaudan üş jyl qatarynan aldyna jan salmai keledı. Mäselen, düniejüzılık naryqtaǧy ūn eks­portynyŋ bır jyldyq kölemı 11,5 mln tonna bolsa, osynyŋ 19 paiyzy bızdıŋ eldıŋ ülesınde. Al, ışkı naryqtaǧy özımızdıŋ jyldyq tūtynymymyz 2,681 mln tonnaǧa para-par. Iаǧni, būl jylyna är qazaqstandyqqa 167 kelı ūn önım­derınen keledı degen söz.

Söz joq, kez kelgen qoǧamdaǧy siiaqty bızdıŋ jas memleketımızde de öz şeşımın kütıp jatqan özektı mäseleler jetkılıktı. Jūmys­syz­dyqpen küresu, infliasiiany tejeu, eŋbek önımdılıgın art­tyru, şikızattan görı qaita öŋdeuge den qoia otyryp, otan­dyq bäsekelestıktı küşeitu, ta­rifterdı rettep, ba­ǧanyŋ şekten tys ösıp ketuıne tosqauyl qoiu – solardyŋ bır parasy ǧana. Sonymen qatar, qoǧamdaǧy oryn alyp otyrǧan jemqorlyq, paraqorlyq, jaǧympazdyq, köz­boiauşylyq, tamyr-tanystyq tärızdı keselderdı tübegeilı joiu da bügıngı kün tärtıbındegı mın­­­detterdıŋ bırı. Osy oraida, kem­şılıkterımızdı termelep, bır-bırımızge türlı aiyptar taǧyp, ıstıŋ baiybyna barmai qyzbalyqqa salynaty­nymyz jasyryn emes. İä, osyn­­dai şyǧaşap sezımge boi al­dy­ratyndardyŋ da tuǧan el bo­­laşaǧyna, balalarynyŋ er­te­­ŋıne şyn jürekterımen alaŋ­dai­tyndyqtary tüsınıktı jäit. Degenmen, tuyndaǧan mäsele daby­ramen emes, sabyrmen, tek zaŋ­dylyq şeŋberınde şeşıluı tiıs. Eŋ mädeniettı qoǧam – zaŋmen ömır süretın qoǧam desek, Emmanuil Kanttyŋ «Memleket degenımız – qūqyqqa baǧynǧan adamdar ūiymy» degen sözı oiǧa oralady. Endeşe, qūqyqtyq tär­bienıŋ küşeitıluı qajet.

Nege amerikandyqtar öz elınıŋ Negızgı zaŋyna asa yjdaǧat­ty­­lyqpen ärı maqtanyş­pen qa­raidy? Sebebı, säbi tuǧannan bastap otbasynda, balabaqşada, mektepte onyŋ boiyna qūqyqtyq mädeniettı qalyptastyru bas­ty mındet bolyp sanalady. Amerikandyq film­derde: «Sız advokat şaqyruǧa qūqylysyz, eş närse aitpauǧa qūqylysyz. Är aitqan sözıŋız özıŋızge qarsy qoldanyluy müm­kın…» degen sözderdıŋ aitylatyny ärkımge etene tanys. Negızgı zaŋ olarda AQŞ memleketınıŋ qarqyndy damuynyŋ bırden-bır kepılı re­tınde därıpteledı. Al, ame­rikan aza­mattyǧyn alar tūsta: «Sız ame­rika konstitusiiasyna senesız be?» degen sūraq qoiylady. Iаǧ­ni, konstitusiia Amerikada qūddy bır ekınşı «Injıl» tärızdı baǧa­lanady. Olai bolsa, bızder de ärbır qimylymyzdy konstitusiia ta­laptary şeŋberınde jüzege asyra otyryp, zaŋdylyqtary mültıksız saqtalatyn qūqyqtyq memlekettı ornatuǧa atsalysuy­myz qajet. Sonda ǧana bızder Ata zaŋymyzda belgılengen biık mejelerdı baǧyndyra alamyz.

Eŋ asyl mūratymyz eŋselı el bolu edı. Keiıngı ekı ǧasyr ışınde ǧana qazaqtyŋ öz bostandyǧy jolynda ekı jüzden astam ūlt-azattyq köterılıske şyqqany sonyŋ dälelı. Mūnan 23 jyl bū­ryn qazaq jerınde atqan täuel­sızdık taŋy Altai men Atyrau jäne baitaq Saryarqa arasyn alyp jatqan darhan dalanyŋ tösın qanymen, terımen suarǧan ata-babamyzdyŋ qasiettı küre­sınıŋ zaŋdy jemısı, naqty näti­jesı emes pe? Sondyqtan da täuel­sızdıktıŋ bärımızge artar mın­detı mol. Endı eŋselı el bolu­dyŋ jolyna şyndap tüsuımız kerek. Äuletımızdıŋ asuy da, däu­letımızdıŋ tasuy da öz qolymyzda. Oǧan Ata zaŋymyz kepıl.

Kenjebolat JOLDYBAI,
saiasattanuşy