Elbasynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty maqalasynda: «Bızdıŋ jerımız materialdyq mädeniettıŋ köptegen dünielerınıŋ paida bolǧan orny, bastau būlaǧy desek, asyra aitqandyq emes. Qazırgı qoǧam ömırınıŋ ajyramas bölşegıne ainalǧan köptegen būiymdar kezınde bızdıŋ ölkemızde oilap tabylǧan. Ūly dalany meken etken ejelgı adamdar talai tehnikalyq jaŋalyqtar oilap tauyp, būryn-soŋdy qoldanylmaǧan jaŋa qūraldar jasaǧan. Būlardy adamzat balasy jer jüzınıŋ är tükpırınde älı künge deiın paidalanyp keledı» dep körsetedı.
Türkılerdıŋ (köne grek ǧūlamalarynyŋ jazbalarynda – skifterdıŋ) Europanyŋ eŋ köne örkenietı dep jürgen grekterden örkenietı erte damyǧanyna, türkıler grekterge örkeniettı üiretuşı bolǧanyna köne grek ǧūlamalarynyŋ jazbalary da dälel. Köne grek ǧūlamalarynyŋ derekterı boiynşa skifterden grekterdıŋ arasynda bolǧan ekı-aq adam turaly tarihta mälımet bar. Olardyŋ bırınşısı – Toqsary.
«Toqsary Skifiiaǧa qaityp oralmaǧan, ol Afinada qaitys boldy, keiınnen ūlttyq qaharman retınde tanyldy. Elladalyqtar oǧan jat elden kelgen Balger äulie retınde jyl saiyn qūrbandyq şalady» dep jazyp ketıptı grek ǧūlamasy Lukian «Skif jäne qonaq» atty eŋbegınde. «Onyŋ ölgen kısını tırıltetın balgerlıgı turaly aŋyz köp. Grekterdıŋ Balger äulie retınde mınäjat etuınıŋ özı Toqsarynyŋ asqan emşı bolǧandyǧyn tolyq däleldeidı» deidı T.Jūrtbaev «Dulyǧa» atty eŋbegınde.
Tarihtan bızge jetken, Ellada elıne ekınşı bolyp aiaq basqan köşpendıler ökılı – Anaqarys danyşpan. Anaqarys şamamen b.d.d. 620-555 jyldary ömır sürgen. Gerodot pen Strabon «jetı ǧūlamanyŋ bırı» dep moiyndaǧan Anaqarys turaly Diogen «kemenıŋ zäkırı men döŋgelektı oilap tapqan – Anaqarys» dep moiyndasa, Strabon özınıŋ äigılı «Geografiia» atty eŋbegınde: «Efor Anaharsistı danyşpan dep ataidy, ol özınıŋ şeksız adaldyǧymen, tazalyǧymen jäne aqyldylyǧymen jetı danyşpannyŋ bırı boldy» deidı. Ol Anaharsis ūsta körıgın, ekı tabany bar zäkırdı jäne qūmyra jasauǧa arnalǧan döŋgelek jozyny oilap tapqan degendı aitady» deidı. Būlardan körınıp tūrǧandai, sol kezderı Europanyŋ eŋ damyǧan elı atanǧan grekterdı köşpendılerden barǧan ekı-aq adamnyŋ özı bırı emşılık ılımımen moiyndatsa, ekınşısı şeşendıgımen, şeberlıgımen taŋǧaldyrypty. Grekter Anaqarysty döŋgelektı, kemenıŋ zäkırın, ūsta körıgın jäne qūmyra jasauǧa arnalǧan döŋgelek jozyny oilap tapqan degendı aitady. Al şyn mänısınde Anaqarys olardy oilap tapqan joq. Būl būiymdardy Ūly dala ūldary odan äldeqaşan būryn oilap tauyp, kündelıktı ömırde paidalanyp jürgen. Anaqarys tek solardy grekterge üiretuşı boldy. Grekter ūsta körıgın endı körıp jatsa, būl kezde Altaida bolat qorytatyn peşterdı oilap tauyp, bolatty kündelıktı ömırde qoldanyp jatqan bolatyn.
Osynda atalǧan grekter üşın jaŋalyq bolyp tūrǧan būiymdardyŋ barlyǧy: 1) döŋgelek; 2) kemenıŋ zäkırı; 3) ūsta körıgı; 4) qūmyra jasaityn jozy; 5) temırdı igeru (metallurgiia); 6) adamdardy emdeu (medisina salasy) adamzattyŋ örkenietke jetu jolynda öte maŋyzdy salalar bolyp tabylady.
Būl köne grek ǧūlamalarynyŋ deregıne Elbasy öz maqalasynda arnaiy toqtalǧan: «Atqa mınu mädenietı», «Kiım ülgısı», «Ūly daladaǧy ejelgı metallurgiia» turaly derekterı men türkılerdıŋ öner tuyndylary turaly türkılerdıŋ teŋdesı joq «Aŋ stilı önerı», elımızdıŋ simvolyna ainalǧan «Altyn adamdy» qosyŋyz, sonda bızdıŋ babalarymyzdyŋ ertedegı joǧary örkenietı köz aldyŋyzǧa keledı. Elbasy osy maqalasynyŋ «Türkı älemınıŋ besıgı» atty tarauynda: «Qazaqtardyŋ jäne Euraziianyŋ basqa da halyqtarynyŋ tarihynda Altaidyŋ alar orny erekşe. Osynau asqar taular ǧasyrlar boiy Qazaqstan jerınıŋ täjı ǧana emes, küllı türkı älemınıŋ besıgı sanaldy» dep atap ötedı. Qazır dünie jüzı ǧalymdary Altaiǧa qatysty bızdıŋ tarihymyz üşın öte qūndy qanşama keremet jaŋalyqtar aşty.
1) M.Lomonosov atyndaǧy MMU-dıŋ jäne Garvard universitetterınıŋ professory, ǧylymnyŋ jaŋa «DNQ-genealogiia» salasynyŋ negızın qalauşy ataqty orys ǧalymy, biohimik Anatolii Klesov bır sūhbatynda: «…slaviandardyŋ tarihyn b.d. 6-ǧasyrynan, al türıkterdıŋ tarihyn b.j.s. basynan bastau qate» ekenın aitady. Ol «köne şumer, elam tılderı türık tılıne jaqyn ekenın, türık halyqtary men tılınıŋ jer betındegı eŋ köne ekenın» basa körsetedı. Ol «türık tılı men Sıbır, köne Kavkaz, Europa, Aziia jäne Amerika halyqtary tılderınıŋ tuystyǧy dausyz» dep atap körsetedı.
2) «Soŋǧy 5-6 jylda älemde tarihty genetikalyq ädıs boiynşa zertteuge kırıstı. Jalpy qūny 3 milliard AQŞ dollary tūratyn halyqaralyq genografiia jobasy boiynşa jürgızılgen zertteulerge säikes, alǧaşqy adamdardyŋ bırı Şyǧys Afrikada düniege kelgen. Osydan 65 myŋ jyl būryn sol adamdardyŋ ülken bır toby qazırgı Qazaqstan aumaǧyna kelgen. Sodan soŋ qalai qarai qonys audarǧandary syzbaǧa tüsırılgen (eskerte keteiık, būl syzbany bız jasaǧan joqpyz. Ony jasaǧandar – älgı joba boiynşa genetikalyq zertteu jasap jatqan mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy şeteldık ǧalymdar).
Zerttei kele, sol qonys audarǧandardyŋ genotipı bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ genımen säikes keletındıgı anyqtalǧan. Älem halyqtarynyŋ bırazy, tıptı avstraliialyqtar, şveisariialyqtar, japondar, körşı qytai men ündıster, orystar «bız kezınde Orta Aziianyŋ soltüstıgınen kelıppız» deidı. AQŞ-tyŋ Arizona universitetınıŋ professory T.Karofed, t. b. professorlar Amerikanyŋ «Genetika» jurnalynyŋ 1999 jylǧy №64 nömırınde «Afrikada paida bolǧan adamdar alǧaşynda Altaiǧa bardy, sol jerden jan-jaqqa tarady» deidı. Osy kartada Kaspii teŋızınıŋ şyǧysynan (Altaidan) taraǧan ūrpaq bükıl Sıbırdı jailap, Amerika qūrlyǧyna jetkenın, batysta bükıl Europaǧa taralǧanyn, kei bölıkterı Ündı, Qytaidy jailap, Ündıqytai, mūhit araldaryna deiın jetkenın körsetedı. Osy Altaidyŋ köne tūrǧyndarynyŋ ertede joǧary örkenietke qol jetkızgenın arheologiia ǧylymy da däleldeidı.
3) 2013 jyly Reseidıŋ ǧylym men tehnologiia salasyna berıletın syilyǧynyŋ bırı Resei ǦA Sıbır bölımşesınıŋ arheologiia jäne etnografiia institutynyŋ direktory Anatolii Dereviankoǧa berıldı. Resei ǧalymdary 20 jyldan asa zertteu nätijesınde Altaidaǧy 200 myŋ jyldan asa uaqyttan berı adamdardyŋ tūraǧy bolǧan Denisov üŋgırın zerttep, myŋdaǧan qūndy derekter tapqan. Solardyŋ ışınde üŋgırden tabylǧan äieldıŋ alqasy – qazırge deiın tabylǧan eŋ köne būiym. Orys ǧalymdary būl alqa būdan 40-48 myŋ jyl būryn jasalǧan deidı. Ǧalymdardy erekşe taŋǧaldyrǧany, alqanyŋ hloritolitten (jasyl tüstı tas) jasalǧan bölıgı boldy. Qatty tasty aldymen ekı jaǧynan şlifovka jasap, tegıstep, ortasy stanoktyq täsılmen tesılgen, soŋynan tas qūralmen keŋeitılgen. 2008 jyly tabylǧan osy alqany orys ǧalymdary tekseruge Oksford universitetınıŋ ǧalymdaryn şaqyrtady. Aǧylşyn ǧalymdary alqany 7 jyl zerttep, 2015 jyly «alqa būdan 40 myŋ jyl būryn jasalǧan» degen qorytyndy berdı.
Osy Altaidan tabylǧan materialdardy zerttei kele, akademik Derevianko «osy mädeni igılıkterdı jasaǧan adamdar syrttan kelmegen, osy jerde paida bolyp, 300 myŋ jyldardan berı osynda tūryp kelgen, osy jerdıŋ öz tūrǧyndary» degen qorytyndy jasaidy. Orys ǧalymdarynyŋ būl jaŋalyǧy – Elbasynyŋ maqalasyndaǧy «…bız aitqaly otyrǧan zor mädeni jetıstıkter şoǧyry dalamyzǧa syrttan kelgen joq, kerısınşe, köpşılıgı osy keŋ baitaq ölkede paida bolyp, sodan keiın Batys pen Şyǧysqa, Küngei men Terıskeige taraldy» degen oidyŋ naqty dälelı.
4) Altaidan tabylǧan būdan 40 myŋ jyl būrynǧy örkeniet ızderınıŋ jalǧasy araǧa 25 myŋ jyldai uaqyt salyp baryp b.d.d. 22-24 myŋ jyldary Sıbırdegı Angara men Belaia özenderınıŋ arasynan tabylady. Osyndaǧy Malta, Buret tūraqtarynan tabylǧan mamont tısınen ıstelgen ǧajaiyp äiel jäne qūs müsınderı, neşe türlı monşaq, salpynşaq, qaru-jaraqtardy jäne t.b. tūtynu zattaryn zerttegen akademik A.Okladnikov būl örkeniettı jasaǧan «türıkterdıŋ arǧy babalary» dep moiyndaǧan.
«Sıbır arheologiiasynyŋ» tosyn jaŋalyǧy älemnıŋ ūiqysyn şaidai aşty. Ataqty arheologtyŋ (A.Okladnikov) özı tapqan mädeni oşaqqa qairan qalǧany sonşalyq, köpke deiın ony nege joryryn bılmedı. Alǧaşqyda atalmyş mädeni oşaqtaryn türık halyqtaryna juytpai, aşyqtan-aşyq «mūny jasaǧan türık näsılı emes, jer betınen joǧalǧan halyqtyŋ mūrasy» dep jürdı de, ölerınıŋ aldynda soŋǧy eŋbegınde: «Ejelgı türıktık Sıbır şyǧystan görı batyspen köbırek bailanysty. Onyŋ mädeniet deŋgeiı bız oilaǧannan görı köp biık bolyp şyqty. Baikal, Angara, Lena özenderınıŋ aŋǧarynda batys pen şyǧystyŋ ejelgı mädenietı toǧysyp, ajyrasqan. Öz kezeŋımen salystyrǧanda asa ılgerı mädeni oşaqtardyŋ bolǧanynyŋ basy aşyq. Onymen eseptespeuımızge laj joq. Tabylǧan arheologiialyq aiǧaqtardan körınıp tūrǧandai, türıkterdıŋ Don, Dunai saparlary Baikal qamaldarynan bastalǧan» dep jazyp kettı. Demek, b.d.d. 22-24 myŋjyldyqtaǧy Sıbır mädenietın arheologiia türık halyqtarymen bailanystyruǧa mäjbür boldy» dep jazady Änes Sarai «Könelıkter» atty eŋbegınde. Malta, Buret tūraqtarynan tabylǧan zattardy zerttegen ǧalymdar «sol kezdıŋ özınde olardyŋ matematika, astronomiia, medisina, astrologiia salalarynda joǧary jetıstıkke jetkenın» däleldedı.
«Būdan 24-26 myŋ jyl būryn tek jer betın ǧana emes, aspan älemındegı jūldyzdardy zerttep, kürdelı esepteuler jürgızuge qol jetkızgen Altai tūrǧyndarynyŋ jazu, syzu, matematikadan habary bolǧany sözsız. Olai bolmaǧan jaǧdaida, mūndai jetıstıkterge jete almasy anyq. Bızge olardyŋ naqty dälelı tabylmau sebebı, jazu jazatyn materialdar: qaǧaz, mata, terı, temır, mys mūnşama ūzaq jyldarǧa şydamai, şırıp, topyraqqa ainalyp ketedı. Tek tas pen tasqa ainalyp qatqan būiymdar ǧana saqtaluy mümkın» deidı ǧalymdar.
5) Resei ǧalymdary b.d.d. 20-21 myŋjyldyqtarǧa jatatyn Sungir özenı boiyndaǧy mäiıthanadan tabylǧan adamnyŋ bas süiegın zerttep, babamyzdyŋ aqyl-oiy, sezım qabıletı qazırgı adamdardan kem bolmaǧanyn anyqtaǧan. Bylǧarydan tıgılgen kiımı ekı bölıkten tūrady: bas kiımmen (kapiuşon) qosa tıgılgen syrt kiım (kurtka), etıkpen qosa tıgılgen şalbar. Būl kiım mamont süiegınen ıstelgen monşaqtar men aŋdardyŋ azu tısterınen ıstelgen ılmeşektermen sändelgen. Orys arheologtarynyŋ būl jaŋalyǧy Elbasymyz N.Nazarbaevtyŋ osy maqalasynda aitqan «Qazırgı kiım ülgısınıŋ bazalyq komponentterı Dala örkenietınıŋ erte kezeŋınen tamyr tartady. Atqa mınu mädenietı salt atty jauyngerdıŋ yqşam kiım ülgısın düniege äkeldı. At üstınde jürgende yŋǧaily boluy üşın babalarymyz alǧaş ret kiımdı üstıŋgı jäne astyŋǧy dep ekıge böldı. Osylaişa kädımgı şalbardyŋ alǧaşqy nūsqasy paida boldy» degen oiyn naqty rastaidy.
6) XIX ǧasyrdaǧy orystyŋ teŋdesı joq ezoterik ǧalymy, Tibettıŋ qūpiia ılımın tereŋ oqyǧan Elena Blavatskaia bylai deidı: «Bızdıŋ şyǧystanuşy ǧalymdar öz ūstanymdaryna tura kelmeitın köne tarihi derekterdıŋ bärın joqqa şyǧarǧysy keledı. Kün saiyn tarih tereŋınen ertede ötken keremet örkenietter men ǧylymnyŋ jaŋalyqtary aşylyp jatqanyna qaramastan, keibır eŋ köne örkeniettı jasaǧan halyqtardyŋ jazba ǧylymy joqqa şyǧarylyp, olarǧa örkeniettıŋ ornyna jabaiylyq, nadandyq japsyryp jatyr. Soǧan qaramastan Ortalyq Aziiadaǧy keremet örkeniettıŋ ızderı älı de tabyla beredı. Būl örkeniet – öte köne tarih ielerı. Al kez kelgen örkeniettıŋ öz tarihy men şejıresı bolatyny sözsız. Tibet taulary men Huanhe özenınen Qaraqorymǧa deiıngı aimaq myŋdaǧan jyldar boiy joǧary örkeniettıŋ ortasy boldy. Osy ölkenıŋ şyǧys jäne ortalyq oblystary – Nanşan men Altyntag ertede Vavilonmen talasa alatyndai keremet qalalarǧa tola bolatyn».
«İzidanyŋ» bırınşı tomy öte köneden kele jatqan kıtapqa sılteme jasaudan bastalady. Būl kıtaptyŋ qazır jer betınde jalǧyz ǧana köşırmesı saqtalǧan. Qazırgı belgılı eŋ köne qasiettı dıni jazbalar: Kiutidıŋ köptegen tomdary, evreilerdıŋ Sifra di Seniutasy men Sefer Iesirasy, qytailardyŋ Şu-szinı, Egipettıŋ Tot – Germesı, Ündıstannyŋ Purany, haldeilerdıŋ «Sandar kıtaby» jäne «Beskıtaptyŋ» özı de osy bır ǧana negızgı kışkene kıtaptan şyqqan. Köneden kele jatqan derekter būl kıtaptyŋ qūpiia qasiettı tıl – senzar tılınde Ortalyq Aziiadaǧy Künnıŋ ūldaryna qūdai tektesterdıŋ sözımen aitylyp jazdyrǧan deidı. Ol kezde senzar tılın barlyq halyqtardyŋ dıni abyzdary, toltekterdıŋ arǧy babalary da, joiylyp ketken Atlantidanyŋ tūrǧyndary da jaqsy tüsıngen».
E.Blavatskaianyŋ sözıne sensek, türkılerdıŋ ataqonysy Ūly dala atalǧan – Ortalyq Aziia ertede Vavilonmen talasatyndai köptegen keremet qalalarǧa toly bolyp, älemdegı eŋ alǧaşqy qasiettı kıtap osynda, Künnıŋ ūldarynyŋ qolymen jazylǧan deidı.
Elbasy maqalasynyŋ «Türkı älemınıŋ genezisı» atty bölımınde: «Qazaqstan – küllı türkı halyqtarynyŋ qasiettı «qara şaŋyraǧy». Bügıngı qazaqtyŋ saiyn dalasynan älemnıŋ är tükpırıne taraǧan türkı tektes taipalar men halyqtar basqa elder men öŋırlerdıŋ tarihi üderısterıne eleulı üles qosty» dep körsetedı. Qazaq jerındegı «Bükıl türkınıŋ altyn besıgı» atanǧan Altai qazır bız türkı halyqtary dep sanamaityn älemnıŋ köptegen halyqtarynyŋ da tüp törkını ekenın qazırgı genetika ǧylymy däleldep berdı.
1) Amerika qūrlyǧynda keremet örkenietke qol jetkızgen halyqtar: maiia, astek, toltek jäne t.b. halyqtar ertede Altaidan taraǧanyn, olar tıptı tılın de osy uaqytqa deiın saqtap kelgenın qazır älem moiyndaidy.
2) Aldyŋǧy Aziiadaǧy eŋ köne örkeniettı jasaǧan şumerler de altailyq būtaq ekenı dausyz.
3) Rim qalasynyŋ negızın qalaǧan etrusk halqy da Altaidan ketken halyq ekenın olardyŋ Rimde qaldyrǧan simvoly – «Kapitolii qasqyry» äigılep tūr.
«Grek tarihşylary olardy tirsender nemese tirrender dep atap, şyqqan tegı şyǧystan deidı. Al latyndar olardy etruskıler ne tuskıler dep ataǧan. B.d.d. XIII-XII ǧasyrlarda Egipetke şapqynşylyq jasaǧan «teŋız halyqtary» arasynda turşa atalatyn halyq bolǧanyn aita kelıp, olardy tirsen-etruskıler deidı tarihşylar». Qazır etruskılerdıŋ Apennin tübegıne kelgen uaqytyn ǧalymdar jobamen b.d.d. 1500 jyldar dep jobalaidy. Bıraq mūnyŋ özı de kümändı. Qalai bolǧanda da, būl halyq – osy öŋırge alǧaşqy örkeniettı äkelgen halyq. Etruskılerdıŋ Turan (jarylqauşy) dep atalatyn bas qūdaiy «bükıl tırşılık ataulynyŋ bileuşısı» dep esepteledı. Olar köptegen qalalar saldy. Qazırgı Rim qalasynyŋ negızın b.d.d. 753 jyly qalaǧan – osy etrusk ūstalary. Qalanyŋ aty qalany saldyrǧan etrusk korolınıŋ nemeresınıŋ atymen Rom-Rim atalǧan. Rim qalasyndaǧy Kapitolii hramy jäne Rim qalasynyŋ simvoly Kapitolii qanşyǧyn mäŋgılıkke syilaǧan da Vulka esımdı etruskı ūstasy. Etruskıler metall öŋdeude, önerde, medisinada, mädeniette ülken jetıstıkterge jettı.
4) Al Europanyŋ soltüstıgınde jatqan skandinav halyqtaryn altailyq halyq dep eşkım oilamaǧan şyǧar. Bärı türkı jazuyn zertteuden bastaldy. 1889 jyly N.Iаdrinsevtıŋ Moŋǧoliiadan ataqty Orhon jazularyn tabuy, ǧylymi ortaǧa kölemdı türkı jazbalaryn qosyp, būl jazulardyŋ grammatikalyq qūrylymdary turaly qorytyndy jasauǧa mümkındık berdı. 25 qaraşa 1893 jyly daniia ǧalymy, lingvist Vilgelm Tomsen osy türkı jazbalaryn oqudyŋ kıltın tauyp, alǧaş ret «Täŋırı» degen sözdı oqidy. Al kelesı jyly V.Radlov Orhon jazbalarynyŋ audarmasyn jariialap, 1895 jyly öz derekterıne fin ekspedisiiasynyŋ derekterın qosyp, barlyǧy 40 Enisei jazbalarynyŋ audarmasyn jariialaidy. V.Tomsen Orhon jazbalaryn oqudyŋ kıltın tauyp, jazbalar türkı jazuy ekenın däleldegenımen, batys ǧalymdary būl jazbalardy türkı jazuy deuge qimai, runikalyq jazu dep jariialady. Runa sözı «qūpiia, belgısız» degen maǧyna beredı.
Al būryn batys ǧalymdary «runa jazuy» dep köne skandinaviialyq halyqtardyŋ jazuyn ataǧan. Runa jazuyn Daniia, Şvesiia, Norvegiia halyqtarymen qatar Angliia, İslandiia men Grenlandiia halyqtary da qoldanǧan. Jekelegen runikalyq jazulary bar jädıgerler Europa men Aziianyŋ köptegen jerlerınen, tıptı Amerika qūrlyǧynan da tabyldy. Taŋǧalarlyǧy, bız, altailyq türıkter, ertede babalarymyzdyŋ öz töl jazuy bolǧanyn ūmytyp, būl jazulardy oqi alatyn adam qalmapty. Al skandinav halyqtarynda būl jazulardy oqi alatyn ǧana emes, barlyq runalardyŋ ataularyn bıletın ǧalymdar da bar eken. Skandinavtar men türıkterde būl jazulardyŋ taŋbalanuy da, dybystaluy da bırdei bolyp şyqty.
Eŋ ǧajaby, skandinavtardyŋ özderınıŋ köne tılderı qoldanudan şyǧyp qalsa da, osy runalardyŋ ataularyn saqtap qalǧan eken. Ataulary barlyǧy köne türkı sözderı bolyp şyqty (adal, boq, iera, uruz, t.b.). Būl jūmbaqtyŋ şeşuın 2015 jyly genetik ǧalymdar tapty: «…norveg ǧalymdarynyŋ DNQ-lyq zertteuınıŋ qorytyndysyn Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly arnaiy baspasöz mäslihatynda habarlady: «Bırneşe ai būryn Qazaqstanda norveg ǧalymdarynyŋ ülken toby bolyp, köne qorymdardan (Botai, Ūlytau, Qostanai jäne t.b.) DNQ-lyq analiz alǧan bolatyn. Qorytyndysy Europada jariialandy. Taŋǧalarlyq jaǧdai: DNQ-lyq analiz qorytyndysy Skandinaviianyŋ köne halyqtary men Qazaqstannyŋ köne tūrǧyndarynyŋ DNQ-lary bırdei ekenın körsettı. Ǧylymi ortada būl jaŋalyq ülken serpılıs tuǧyzdy» deidı A.Mūhamediūly.
Būdan bız bükıl Europany bes ǧasyr (8-13-ǧasyrlar) aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaǧan jauynger, teŋızde jüzuden aldyna jan salmai, Kolumbten 500 jyl būryn Amerikaǧa jetken daŋqty skandinav-vikingterdıŋ; Resei jerındegı hazar qaǧanatyn qūlatyp, Rus memleketınıŋ negızın qalaǧan variagtardyŋ qazaqqa tuys halyq ekenın bılıp otyrmyz. Būl batys ǧalymdary jasaǧan genografiialyq kartada da anyq körsetılgen. Būl atalǧan halyqtardyŋ altailyq būtaq ekenın soŋǧy ǧasyrda arheologiia, genetika, lingvistika ǧalymdary aşyp, däleldep berdı. Būlardan basqa, ertede Egipettı jüz jyl bilegen, jylqy baqqan köşpendı halyq – giksostar; Europany ertede bilegen kentavrlar köşpendı altailyq halyqtar ekenı dau tudyrmasy anyq. Al bızge tarihtan belgılı İşpaqai, Partatua, Mädi, Möde, Bumyn, Elterıs-Qūtlyq, Kültegın, Edıl (Attila) jäne t.b. qanşama türkı patşalary men batyrlary tarihta aty qalǧan.
«Bızdıŋ daŋqty batyrlarymyz, oişyldarymyz ben el bileuşılerımız – tek Qazaqstan ǧana emes, sondai-aq, bükıl älem boiynşa elıkteuge laiyqty tūlǧalar» dep erekşe maqtanyşpen jazypty Elbasymyz. Elbasynyŋ būl sözı – moiyndalǧan şyndyq. Onyŋ dälelderı: ündınıŋ tūŋǧyş prezidentı Djavaharlal Neru: «Euraziia dalasynda jauyngerlıgımen maqtana alatyn jalǧyz halyq bar, olar – türıkter» dep jazypty. Fransuz ǧalymy Rene Grusse: «Tiurki… byli… sozdany dlia pravleniia… strelki na sedlah iz stepei pravili nad Evraziei do XVI veka» dep jazdy. Türık qaǧanatynyŋ dana abyzy Tonykök: «joǧaryda zeŋgır kök, tömende qara jer jaralǧanda, olardyŋ ekeuınıŋ arasynda adam balasy jaralǧan. Adam balasyna menıŋ ata-babalarym üstemdık qūrǧan» dep tasqa jazyp ketıptı. Ejelgı evreilerdıŋ qasiettı kıtabynda Paiǧambar öz ümbetterıne: «Men senderge sonau alystaǧy asa küştı halyqty jıberemın. Olardyŋ bärı şetınen erjürek… Sen senıp otyrǧan qamalmen qorşalǧan qalalaryŋdy kül-talqan etedı» deidı. Ejelgı grekter men parsylar bolsa «erkın saqtardy – skifterdı eşkım jeŋıp körgen emes» deidı. Mūnyŋ bärı Elbasymyzdyŋ «Sarbaz ben onyŋ mıngen atyn qorǧauǧa arnalǧan sauytty da alǧaş ret bızdıŋ babalarymyz jasaǧan. Euraziia köşpendılerınıŋ airyqşa maŋyzdy äskeri jaŋalyǧyna balanǧan mūzdai temır qūrsanǧan atty äsker osylaişa paida boldy» dep körsetken bolat sauytty atty äskerdıŋ artyqşylyǧyn däleldeidı.
Europalyqtar sonşa därıpteitın Eskendır Zūlqarnaiyndy saqtar ekı ret oisyrata jeŋgen eken. Bırınşısı – Syr özenı boiynda Şu batyr bastaǧan erıktılerden qūralǧan saqtardyŋ şaǧyn jasaǧy grekterdı oisyrata jeŋıp, Eskendır Zūlqarnaiynnyŋ özı bırneşe jerınen jaraqat alyp, qaşyp qūtylady. Ekınşısı – Gavgamela qystaǧy qasyndaǧy soǧys. Eskendır äskerınıŋ bır qanatyn talqandap, keruenın tonap alǧan saqtar elıne qaityp ketedı. Olardy toqtatuǧa grekterdıŋ batyly jetpei qala berıptı. Eskendır Zūlqarnaiyn äskerınıŋ bar qaruy mystan bolatyn. Al saqtardyŋ bar sauyt-saimany da, qaru-jaraǧy da bolattan jasalǧan edı. Jäne Arrian jazǧandai, «saqtardyŋ özderı de, attary da temır sauytpen mūqiiat qorǧalǧan bolatyn».
Osy derekterdıŋ bärın qoryta kelgende, Elbasymyz N.Nazarbaevtyŋ: «…keiıngı jyldary tabylǧan tarihi jädıgerler bızdıŋ babalarymyzdyŋ öz zamanyndaǧy eŋ ozyq, eŋ üzdık tehnologiialyq jaŋalyqtarǧa tıkelei qatysy bar ekenın aiǧaqtaidy. Būl jädıgerler Ūly dalanyŋ jahandyq tarihtaǧy ornyna tyŋ közqaraspen qarauǧa mümkındık beredı» dei kelıp, «Ruhani jaŋǧyrudy» jaŋa satyǧa şyǧarǧanyn baiqaimyz. Elbasy Otyrar, Türkıstan oişyldary turaly «Orasan zor keŋıstıktı igere bılgen türkıler… öner men ǧylymnyŋ jäne älemdık saudanyŋ ortalyǧyna ainalǧan ortaǧasyrlyq qalalardyŋ güldenuıne jol aşty. Mäselen, orta ǧasyrdaǧy Otyrar qalasy älemdık örkeniettıŋ ūly oişyldarynyŋ bırı – Äbu Nasyr äl-Farabidı düniege äkelse, türkı halyqtarynyŋ ruhani köşbasşylarynyŋ bırı Qoja Ahmet Iаsaui Türkıstan qalasynda ömır sürıp, ılım taratqan» dep erekşe atapty.
Elbasymyzdyŋ «Ūly dala» atty ejelgı öner jäne tehnologiialar muzeiın aşu turaly aita kelıp: «Ejelgı Otyrar qalasynyŋ bırqatar nysandaryn – üilerı men köşelerın, qoǧamdyq oryndaryn, su qūbyrlaryn, qala qamalynyŋ qabyrǧalary men taǧy da basqa jerlerın ışınara qalpyna keltıretın turistık joba da qyzyqty bolmaq» degen sözı Otyrardyŋ perzentı – menı erekşe quantty.
Būl maqalanyŋ elımız üşın maŋyzyn Elbasynyŋ özınen artyq eşkım de aita almasy anyq: «Töl tarihyn bıletın, baǧalaityn jäne maqtan etetın halyqtyŋ bolaşaǧy zor bolady dep senemın. Ötkenın maqtan tūtyp, bügının naqty baǧalai bılu jäne bolaşaqqa oŋ közqaras tanytu – elımızdıŋ tabysty boluynyŋ kepılı degenımız osy».
Türkıstan oblysy
Otyrar audany
