Endı bırer künnen keiın elordada Qazaqstan, Resei, Belarus elderınıŋ prezidentterı Euraziialyq ekonomikalyq odaq qūru turaly kelısımge qol qoiady. Būl integrasiialyq qadamdy qazırden-aq jahandyq saiasatşylar «Damudyŋ jaŋa dinamikasy» dep baǧalap otyr. Degenmen, basqa da pıkırler joq emes. Bıryŋǧai ekonomikalyq keŋıstıktıŋ qūrylǧanyna bırşama uaqyt bolǧanyna qaramastan, mūndai odaqqa qarsylyq bıldıruşıler älı de bolsa barşylyq.
Olardyŋ oiynşa, otandyq önım öndıruşıler bäsekelestıkke tötep bere almai, qūrdymǧa ketulerı äbden mümkın. «Jaŋa odaq – respublikany öz derbestıgınen aiyryp, ony Reseidıŋ qūramyna engıze otyryp KSRO-ny qaita qūru jolyndaǧy bastama» dep jürgender de kezdesıp qaluda. Qazırgı kezde Reseidıŋ jürgızıp otyrǧan syrtqy saiasatyn sonau patşalyq Reseidıŋ keşegı otarlau saiasatymen şendestırudı jön sanaityndardy da baiqap jürmız. Bıraq, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ aitqanyndai: «Euraziialyq ekonomikalyq odaq – tarih qoinauyna ketken keŋestık pışımdegı odaqty tırıltu emes. Būl bırlestık, eŋ aldymen, ekonomikalyq müddege negızdelgen odaq bolmaq, basqa böten oi joq».
Ärine, kei azamattardyŋ būlaişa mazasyzdanuy tek janaşyrlyqtan tuyndap jatqanyna äste kümändanuǧa bolmas. Dei tūrǧanmen, būl tūsta ıstıŋ baiybyna tolyq barmai, jeŋıl köŋıl-küidıŋ jetegınde ketıp jatqandardyŋ bar ekendıgın, tıptı, bıreuler osydan özıne saiasi ūpai jinaǧysy keletınderın joqqa şyǧara almaisyŋ. Türlı alyp-qaşpa sözderge jel berıp, syrtynan ton pışıp jatqan adamdar da arakıdık boi körsetıp qalyp jatyr.
Endeşe, ıstıŋ män-jaiyna tereŋırek üŋılıp köreiık. Bızdıŋ qazaqta «alys-berıs», «barys-kelıs» deitın sözder ūdaiy qatar, qosarlana aitylady. Būl tek sözdıŋ ūiqasy üşın qoldanylmaǧan, dana halqymyz keneulı oidy mänerlı sözben kestelegende neǧūrlym ūǧynyqty boluyn eskergen. «Berıspeseŋ alyspaisyŋ, alyspasaŋ alystaisyŋ» degen qanatty söz jäne bar. Sondai-aq, «tyqqanyŋ – joǧaltqanyŋ, bergenıŋ – tapqanyŋ» degen tämsıldıŋ de köp närsenı aŋǧartary anyq. Osylardy myqtap eskergen atam qazaq ejelden özınıŋ alys-jaqyn körşılerımen tyǧyz qarym-qatynasta bolyp kelgendıgın tarihtan jaqsy bılemız. Sonyŋ bır jarqyn körınısı – Ūly Jıbek joly boiyndaǧy memlekettermen özıne tiımdı sauda-sattyq ornata bıluı der edık. Iаǧni, tört qūbylasy teŋ boluyna küş-jıgerın eşqaşan aiamaǧan.
Olai bolsa, eldık müdde qai kezde de joǧary tūrdy. Osy rette, 2013 jylǧy 24-şı säuırde Euraziia media forumynyŋ aşylu saltanatynda söz söilegen Elbasy N.Nazarbaevtyŋ myna bır jürekjardy tolǧaulary erıksız esıme oralyp otyr: «Qazaqstan öz tarihynda tūŋǧyş ret täuelsızdıkke ie boldy, bızdıŋ halyq tūŋǧyş ret erkındıktıŋ tättı dämın tatty, sondyqtan da bız eşkımge jäne eşqaşan täuelsızdıgımızdıŋ bır mysqalyn da tärk etpeimız. Eger qandaida bır odaq bızdıŋ täuelsızdıgımızge, bızdıŋ Ata Zaŋymyzǧa nūqsan keltıretın bolsa, bız sol zamatynda ondai odaqtan bas tartyp, bırden odan şyǧatyn bolamyz». Aita keterlıgı sol, Memleket basşysy özınıŋ osy bır syndarly közqarasyn täuelsızdıktıŋ alǧaşqy künınen bastap ūstanyp keledı.
Al, negızgı äŋgımemızge keler bolsaq, bırde-bır memlekettıŋ jekedara dami otyra özın özı tolyqqandy qamtamasyz etuı kümän tuǧyzatyny barşaǧa belgılı. Sondyqtan, osy künı şaǧyn elder tügılı alpauyt elderdıŋ özderı ekonomika men saiasatta özıne serık ızdeidı. Eŋ bastysy, ekonomikalyq müdde bolsa, ekınşısı bırlese qorǧanu maqsatynda. Tarihqa köz jıbersek, şekarany aşyp ta, aşpai da odaq qūru derekterın kezdestıruge bolady. Mäselen, HIH ǧasyrda Fransiia men Monako, Şveisariia men Lihtenştein aralaryndaǧy kedendık odaq jaŋa tarihi kezeŋdegı zaiyrly negızdermen qūrylǧan alǧaşqy qūrylymdardyŋ bırı bolyp sanalady. Al qazır AQŞ, Kanada, Meksika üştıgınıŋ NAFTA odaǧy, Europalyq odaq, Oŋtüstık Şyǧys Aziiadaǧy ASEAN, Oŋtüstık Amerikanyŋ Argentina, Boliviia, Urugvai, Venesuela, Paragvai jäne Braziliia elderın qamtityn MERKOSUR siiaqty ırılı-ūsaqty jalpy sany 300-ge juyq yqpaldastyq bırlestıkter jūmys ısteude. Osy atalǧan qūrylymdarǧa müşe memleketterdıŋ qai-qaisysy bolmasyn älemdık bäsekede öz müddesın qorǧau üşın ǧana emes, bır-bırınıŋ müddelerın qorǧau üşın de bırıkken. Bır sözben aitqanda, būiyǧy jatyp, tūiyq tırşılık keşu mümkın emestıgın jahandanudyŋ jazylmaǧan zaŋy äldeqaşan däleldegen.
Osyndai jaǧdaida mūhitqa şyǧar tura joly joq, iaǧni älemdık naryq alaŋyna şyǧu mümkındıgı tym şekteulı Qazaqstan üşın oqşaulanu saiasaty jeŋılıspen teŋ ekendıgın aityp jatudyŋ özı artyq. «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas». Al jahandanǧan HHI ǧasyrda özge memlekettermen tüp-tamyrymyz bailanbasa da, ūdaiy ekonomikalyq qarym-qatynasta boluymyz qajet. Osy rette, Qazaqstan Prezidentınıŋ osydan jiyrma jyl būrynǧy Euraziialyq odaq ideiasy özınıŋ qajettılıgın tolyq däleldep otyr jäne būl odaq tek ekonomikalyq maqsatty ǧana közdeidı. Euraziialyq odaq – satylap jüzege asyp kele jatqan integrasiialyq ärıptestıktıŋ jemısı. Būǧan deiın Euraziialyq ekonomikalyq qauymdastyq, Kedendık odaq, Bıryŋǧai ekonomikalyq keŋıstık tabysty jūmys ıstep keldı.
Kedendık odaq erkın tauar ainalymynyŋ kökjiegın keŋeitse, Bıryŋǧai ekonomikalyq keŋıstık önerkäsıptık yntymaqtastyq pen auyl şaruaşylyǧy salalaryna serpın berdı. Keden odaǧy elderınıŋ jalpy naryǧy 2 trillion AQŞ dollaryn, al öndırıstık äleuet 600 milliard dollardy qūrap otyr. Qazaqstan men Reseidıŋ arasynda jalpy somasy 32 milliard dollar bolatyn 40 investisiialyq joba pysyqtalu üstınde.
Eger Kedendık odaqqa deiın et satu üşın ekı jylda bır ret Resei nemese Belarus mal därıgerlerın şaqyrtyp, olardyŋ tekserısterınen ötıp, rūqsat qaǧazdaryn alyp, taǧy da reestrın kütu qajet bolsa, qazırgı uaqytta özımızdıŋ veterinarlyq sertifikatpen Reseidıŋ tükpır-tükpırıne satuǧa mümkındıkter tudy. Mūny öte maŋyzdy dep bılemın. Sebebı, Resei jylyna 1,5 – 1,7 mln tonna et importtaidy, onyŋ ışınde 700 myŋ tonna siyr etın alady. Reseige, negızınen, Urugvai, Paragvai, Braziliia siiaqty memleketter mūzdatylǧan et jetkızedı. Al bız Reseige jaŋa soiylǧan et bere alamyz. Resei sondai-aq jylyna 2,5 mln tonna jemıs pen kökönıs importtaidy, būl da bız üşın maŋyzdy mäsele.
Jalpy, Kedendık odaq qūrylǧaly berı Qazaqstanda öŋdelgen önımderdı eksporttau kölemı tūraqty ösıp keledı. 2012 jyly aldyŋǧy jylmen salystyrǧanda osy körsetkış 14 paiyzǧa ūlǧaisa, 2013 jyldyŋ qorytyndylary boiynşa, Qazaqstan eksportynyŋ jalpy kölemındegı öŋdelgen önımnıŋ ülesı ösıp, 24,1 paiyzdy qūraǧan. Qazaqstan eksportynda maşina jasau önımderı 55 paiyzǧa, ülpek pen terı şikızaty 117 paiyzǧa, toqyma men aiaq kiım 55, al azyq-tülık tauarlary men auylşaruaşylyq şikızat ülesı 47 paiyzǧa ösken.
Biznes – zamannyŋ qozǧauşy küşı. Būl dausyz. Qazır qazaq käsıpkerlerı tam-tūmdap bolsa da şetel naryǧyna daiyn önımdı şyǧaryp jatyr. Tauar öndıruşınıŋ de tabysy eselendı. Otandyq käsıpkerler üşın 17 million tūtynuşy on ese ösıp, 170 millionǧa ainaldy. Mūnyŋ tigızer äserı öte zor. Qazaqstannyŋ öŋdeu salasyna keluge äzırge batyldyq tanytpai otyrǧan bolaşaq investorlar naryqtyŋ kölemıne de qaraityn bolady. Qazırdıŋ özınde elımızdıŋ öŋdeu önerkäsıbıne şetel investisiialarynyŋ kölemı ekı ese asyp, 28 milliard dollarǧa jetıp otyr. Būǧan özge memleketterge qaraǧanda Qazaqstanda käsıp közın aşyp, biznes jürgızgen äldeqaida tiımdı ekendıgı de äser etude. Öitkenı, bızdıŋ elımızde salyq kölemı az ärı käsıpkerlerge barlyq jaǧdailar jasalǧan.
Euraziialyq odaqtyŋ qarapaiym azamattarǧa da tiımdı jaǧy barşylyq. Mäselen, qazaqstandyq azamat būrynǧydai mındettı tırkeuden ötpei-aq, 30 kün boiy Reseide erkın jürıp tūra alady. Sonymen qatar, Odaq müşelerınıŋ barlyq azamattary Qazaqstanda, Reseide, Belarusta jūmysqa ornalasarda bırdei qūqyqtar men mındetterge ie bolady. Qazır diplomdary rastaudy qajet etpeitın odaqqa müşe üş eldıŋ joǧary oqu oryndarynyŋ tızımderı daiyndalu üstınde. Aitalyq, «Nazarbaev Universitetınıŋ» tülegı Belarus jäne Reseide jūmysqa ornalasuyna tolyq qūqy bar. Odaqtas üş eldıŋ eŋbek migranttaryna qatysty jeŋıldıkter de bırdei qarastyrylǧan.
P. S.
İä, qalai bolǧanda är jobanyŋ öz tiımdılıgı, qauıp-qaterı bolady. Täuekel etu arqyly ǧana belgılı bır jetıstıkke qol jetkızuge mümkındık bar. Euraziialyq ekonomikalyq odaq – būl öte serpındı joba. Menıŋ oiymşa, bızdıŋ memleketımız būl ūiymǧa bırıgudıŋ halyq üşın, el üşın qanşalyqty tiımdı bolatynyn jetı ret ölşep baryp şeşım qabyldap otyr. Sondyqtan, aldaǧy uaqytta el osy ekonomikalyq odaqqa müşe boludyŋ igılıgın köredı degen senımdemın. Öitkenı, osy jüzjyldyqta «ekonomikalyq tartylystyŋ» älemdık ortalyǧy Aziiaǧa, sonyŋ ışınde Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ aumaǧyna qarai auysatynyna eşqandai kümänım joq.
Kenjebolat JOLDYBAI,
saiasattanuşy
