Qazaqstanǧa otyz jyl būryn ekı närse bırden keldı. Bırı – täuelsızdık, ekınşısı – naryq. Al kei alyp elder egemendık alǧanǧa deiın-aq naryqpen tanys bolatyn. Olarǧa tek täuelsızdık kerek edı. Sosialistık qoǧamda ömır sürgen qazaq halqy naryqtyq qatynastardy tüsınbedı, tıptı täuelsızdıktıŋ ne ekenın bılmeitınder de köp boldy. Degenmen «Täuelsızdık – qasiettı ūǧym, täuelsızdık – arman. Ol jas ūrpaqqa ümıt syilap, qazaq halqynyŋ özınıŋ saiasi-ekonomikalyq mädeni erkındıgın qamtamasyz ettı» deidı belgılı ǧalym, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, abaitanuşy Ǧarifolla ESIM gazetımızge bergen arnaiy sūhbatynda.
– Täuelsızdık bızge ne berdı dep sanaisyz?
– Menen täuelsızdık alǧan jyldary bır bala kelıp bylai dep sūrady: «Osy täuelsızdık turaly mūǧalımderden sūraimyz, aita almaidy, äke-şeşemızden sūraimyz, aita almaidy. Sız aityŋyzşy, täuelsızdık degen ne?». Oǧan asyqpai otyryp tüsındırdım: «Täuelsızdık degen – halyqtyŋ erkındıgı, mysaly, taza auamen qalai dem alǧyŋyz keledı, sol siiaqty närse täuelsızdık. Täuelsızdık degen – öz-özıŋdı aldamai, özıŋnıŋ qairatyŋ men aqylyŋdy salyp ömır süru, qazaq bolyp ömır süru». Täuelsızdık bızge qazaqtyŋ kım ekenın, qaida bara jatqanyn, bolaşaǧy qandai ekenın tüsındırıp berdı. Täuelsızdık degen öte jas kezden bastalady. Mysaly, alty jastaǧy balada täuelsızdık turaly oi, sana-sezımı boluy kerek, eger bolmasa, odan keiın aitqanmen eşnärse şyqpauy mümkın. Osy jasqa deiın dūrys tärbie bermesek, bız ülken qatelıkke ūrynamyz. Täuelsızdıktıŋ ne ekenın otbasynda balaǧa aqyryndap tüsındıre beruı kerek. Būl ūǧymdy batyrlarymyzdy, qazaqtyŋ maqaldaryn, dästürlerın bılu arqyly sanaǧa sıŋıruge bolady. Täuelsızdık degen – qazaq bolyp ömır süru. Balaǧa qazaqşa at qoiǧannan bastap qazaqşa tırlık keşu qajet.
– Otyz jyldaǧy eŋ basty jetıstıkterımız ne?
– Täuelsızdıktıŋ jetıstıkterıne älemdı auzyna qaratqan Dimaşty, sol siiaqty köptegen talantty jastardy, myqty sportşylardy jatqyzuǧa bolady. Eŋ ülken, eşqandai dau tuǧyzbaityn jetıstık – täuelsızdık jyldary ösıp, önıp kele jatqan jas ūrpaq. Olardyŋ sany – qazır 9,5 million, būl – qazaq halqynyŋ jartysy. Sonda qazaqtyŋ jartysyn 30 jastaǧy adamdar qūraidy degen söz. Olardyŋ sezımı, sanasy, oiy, keleşek turaly ūǧymdary özgeşe. 2030 jyly osy ǧasyrdyŋ basynda tuǧandar 30-ǧa keledı, olar sol kezde elımızde sapaly özgerıs jasaidy. Al täuelsızdık qūrdastary 40-qa jetıp, qamal alatyn jasqa keledı. Eger täuelsızdık qūrdastary qamal ala almasa, artynan kele jatqan otyzdaǧy jaŋa ǧasyr jastary: «bas aiaǧyŋdy» dep daiyn tūrady. Erıksız, täuelsızdık qūrdastary qamal aluǧa kırısedı. «Qamal» degende de ol – öz-özımız alatyn, Qazaqstandy güldendıretın qamal. Qazır joǧarydaǧy būrynnan qalǧan buynnyŋ, ülkenderdıŋ qate täjıribemen ömır süretını körınıp qalady. Keŋestık jüiedegı terıs täjıribe olarǧa sıŋıp ketken. Ökınışke qarai, olardyŋ bärı keiıngı täuelsız oilaityn jastarǧa oryn bermei otyr. Tıptı osy soǧys ardagerlerın şaqyryp, estelık aitqyzudyŋ özı – qate närse. Soǧys turaly balalarǧa ne aituǧa bolady? Sonda soǧysta bız nemıstı öltırdık dep aitu maqtanyş pa? Ol, negızı, mäjbürlı äreket bolǧan. Soǧys degen qasıret-qaiǧy, halyqtyŋ mūŋy ǧoi. Basşylar, komsomolda, partiiada jürgender dūrys söz aita almaidy, olardy da mektepke jolatuǧa bolmaidy.
– Qazırgı taŋda qoǧamymyzdaǧy eŋ ülken mäsele – qazaq qyzynyŋ, qazaq otbasynyŋ mäselesı. «Qazaq qyzynyŋ aǧasy bar ma?», «Qazaq qyzynyŋ qorǧauşysy bar ma?» dep sız de dabyl qaqqan edıŋız. Endeşe qazaq qyzyn qalai qorǧai alamyz, otbasy qūndylyqtaryn qalai qaitadan köteruge bolady?
– Euraziia ūlttyq universitetınde «Qazaq qyzy» ideiasy degen därıs jürgızemız. Ol – menıŋ avtorlyq ideiam. Sonda ülken mäselelerdı köteremız. Qazaq qyzynyŋ «aǧasy» bızdıŋ Qazaqstanda joqqa jaqyn, müldem joq dep aituǧa bolmaidy, bıraq olar köp emes. Qazaq – qyzyn äuelden erkın ūstaǧan el, bıraq qazır genderlık saiasat dep tym şekten şyǧyp kettı. Otbasy institutynyŋ būzylu sebebı de osydan. Qazaq qyzyna qorǧan bola almai otyr. Kei elder qyzyna özge ūlttyŋ közın tıgıp qaraǧanyna şydai almai, töbeles şyǧaruy mümkın. Al bız sonau Ūly Otan soǧysynda da myŋdaǧan qyzdarymyzdy soǧysqa jıberıp otyra berdık. Äieldıŋ orny – otbasy, oşaq qasy. Sonda qoǧamda bärı ornyna keledı. Bolmasa äiel künıne tek 4 saǧat jūmys ıstep, bıraq olarǧa jalaqy bärımen bırdei boluy kerek. Al qazır ne, äielder erkekpen bırdei jūmys ısteidı. Üide balasy qarausyz, joldasyna da köŋılı az bölınedı. Sodan ajyrasu, jartylai otbasy, jalǧyzbasty ana, äkesız ūrpaq ösıp şyqty. Menıŋ ūsynysym – äiel adamǧa tek tört saǧat jūmys ıstetu. Būdan memleket ūtylmaidy. Esesıne 8 saǧat ıstep jartysyn bosqa ötkızu azaiady, bar jūmysyn sol az uaqyt ışınde jasap tastauǧa ūmtylady. Üige köŋıl bölgen soŋ bala da auyrmaidy, onyŋ bılımı dūrys bolady, küieudıŋ jūmysy alǧa basady. Söitıp äielge ketken şyǧyn ekı ese bop qaityp keledı.
– «Abaiǧa qarap är qazaq özın tanysyn» depsız. Qazaq Abaidy qanşalyqty tanyp bıldı?
– Abaidy tanu degen – üzdıksız ürdıs. Ony ärkım özınşe tanidy, özınşe aitady. Bıraq Abai turaly aitatyn sözderdıŋ bärı ony tanytatyn sözder emes. Ol turaly söz aitatyn adamnyŋ özı Abaiǧa ruhani jaqyn boluy kerek. Bılımı men körgenı, ruhy jaǧynan ūqsas boluy tiıs. Ruhy jaǧynan jaqyn bolu degen söz – aqyn siiaqty jan tazalyǧynyŋ boluy. Özıŋnıŋ bılgenın aitudyŋ bärı Abaidy tanu emes. Ony tolyq oqydym degennıŋ bärı bos äŋgıme.
– Ūly dep Abaiǧa da, basqaǧa da qosuǧa bolmaidy depsız, hakım dep atau kerek, ol ǧalymnyŋ eŋ biık deŋgeiı degen oiyŋyzdy tarqatyp aityp berseŋız. Mysaly, keide ūly ūstaz dep te paidalanamyz.
– Ūly degen sözdı adamǧa bailanysty müldem qosuǧa bolmaidy. Abai ūly emes, Abai – hakım. Ony hakım dep Şäkärım aitty, Maǧjan solai dep öleŋ jazdy. Al ūly degen – Alla Taǧalanyŋ epitetı, ol – absoliut maǧyna. Allasy bar adam Abaidy ūly demeidı. Būlai deudı toqtatu kerek. Qalai bolsa solai söilei salatyn adamdar bar. Olar kım körıngendı solai aituy mümkın. Ūstazǧa kelsek, ol sözdıŋ özı – mūǧalımnıŋ kemeldengen türı.
– Abaitanu ǧylym desek, osy ǧylymda älı tıs batpaǧan qandai qyrlary bar?
– Abaitanu ǧylymy – özınen-özı aiqyndalatyn şarua. Oǧan memlekettıŋ eşqandai qatysy joq. Abaidyŋ öz zertteuşılerı, ızdeuşılerı bar. Ol sızden aqyl sūramaidy. Özderı ony biıkke kötere beredı. Memlekettıŋ qatysy joq oǧan.
– «Abaiy bar qazaq halqy baqytty» deisız. Bügıngı ūrpaq sol baqytty sezıne ala ma?
– Abaiy bar qazaq, rasymen, baqytty. Ol bolmasa, būdan da tömen bolar edı. Jaratuşy ony qazaqqa baq etıp özı bergen. Keiıngı jastar da ony sezıne alady. Abai öz adamdaryn ızdep tabady.
– Qazırgı qazaq Abaidyŋ tılınde söilemeidı, al tılın ūmytqan el onyŋ ruhynan da aiyrylady. Mūny qalai toqtatuǧa bolady?
– Qazaq tılınıŋ mäselesı qazaqtardyŋ qolynda. Qazır balalardy orys mektepterıne beru soltüstık oblystarda, osy astanada qarqyndy jürıp jatyr. Nege? Sebebı qazaq tılı turaly memlekettık deŋgeide naqty nätije beretın şaralar jürgızılgen joq. Qazaq tılın öz betımen qoia berdı. Sebebı eŋ joǧarǧy bilıktegılerdıŋ bırazyna osy ürdıs ūnaidy, iaǧni qazaq tılınıŋ ornyna orys tılınıŋ jürgenı jaǧady. Būl jerde körşı Reseidıŋ yqpaly öte zor. Sol eldıŋ yqpalynda jürgen bilıktegı adamdar qazaq tılınıŋ osylai boluyna jaǧdai jasap otyr. Olar balalaryn, nemerelerın orys mektebıne beredı, olarmen orys tılınde söilesedı. Mıne, osy tüsınık qazır beleŋ alyp bara jatyr. Bızde Halyqtar assambleiasy degen bar, solardyŋ adamdary, ūrpaqtary qazaq tılın oqymaidy. Bız būl halyqtarǧa jaǧdai jasadyq. Al olardyŋ bızge janaşyrlyq tanytuy, kömektesu jaǧy öte älsız.
– Abaidy tolǧandyrǧan sol zamandaǧy ädıletsızdıkterdı aqyn osy kezge qaityp kelıp qarar bolsa, odan saiyn şoşynyp, jaǧasyn ūstar ma edı?
– Ädıletsızdık är kezde bar. Qazır köp, ol kezde az dep aita almaimyn. Abaidyŋ zamanynda ädıletsız adamdar kımder edı? Bolystar, bailar edı. Al qazırgı kezde ädıletsızdık lauazymdy bilıkte, el basynda otyrǧandar tarapynan bolyp jatyr. Oǧan şamaŋ kelmeidı. Abaidyŋ kezınde ol ädıletsızdıkke şamalary kelgen. Ärine, ol kezdegı eŋ ülken ädıletsızdık bodandyq boldy. Täuelsız elde bolyp jatqan jaittar men bodan eldegı jaǧdaidy salystyruǧa kelmeidı. El retınde erkımız bolǧan joq. Qazır el retınde erkımız de, Prezidentımız de bar.
– Sonda da bolsyn kemşılıkter köp qoi…
– Bırneşe kemşılıktı atap aitar edım. Bırınşı – kedei men baidyŋ arasyndaǧy alşaqtyq, ekınşı – qazaq tılıne qatysty kemşılık, üşınşı – sot jüiesındegı ädıletsızdık, törtınşı – sybailas jemqorlyq jäne biurokratiia. Osyndai kemşılıkterden ädıletsızdık tuyndaidy. Būlardy jeŋe almai kele jatyrmyz. Jeŋu kerek.
– Özıŋız qazır nemen ainalysyp jatyrsyz?
– Şyŋǧys Aitmatov turaly seminar ötkızıp jatyrmyn. «Mūŋ» degen roman jazyp bıtırdım. «Jaqsy qazaq pälsapasy» degen eŋbegımdı jazyp boldym. «Balaname» degen kıtap aiaqtaldy, būl kıtapta balaǧa 500 jaǧdaiǧa bailanysty aitylatyn aqyl-keŋes jazylǧan. Odan basqa «Dünietanym baiany» jäne «Ǧarifolla Esımnıŋ därısterı» degen eŋbekterım jaryqqa şyqty.
