Egemen el bolǧannan keiın jer-jerde qūrylǧan tıl basqarmalary ana tılımızdı qaitadan özınıŋ deŋgeiıne köterude maŋyzdy röl atqardy. Memlekettık tıl aiasyn keŋeituden bölek köşelerge at beru, qate jarnamalar men körnekı aqparattar boiynşa jūmystar – basqarmanyŋ basty baǧyttaryna jatady. Elordada osy şaruanyŋ qalai retteletını, jalpy bas qaladaǧy qazaq tılınıŋ märtebesı turaly Nūr-Sūltan qalasy tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ basşysy Säken Esırkeppen El-Orda Youtube arnasynda bolǧan sūhbat barysynda bıldık.
– Biyl özıŋız basqaratyn basqarmanyŋ da qūrylǧanyna 20 jyl tolypty. Osy mereitoiǧa qandai jetıstıktermen jettıŋızder?
– Bızdıŋ basqarma jūmysynyŋ bır baǧyty – tılderdı oqytu, sonyŋ ışınde eŋ bırınşı kezekte ana tılımızdı – qazaq tılın oqytu. Qazırgı taŋda jylyna memlekettık tıldı üirengısı keletın bır jarym myŋ adamdy oqytamyz. Olardyŋ ışınde özge ūlt ökılderı de köp. Ekınşı, älemdık tıl retınde azamattarǧa aǧylşyn tılın oqytamyz. Jūmystyŋ taǧy bır baǧyty – onomastika, köşelerge at beru. Täuelsızdık jyldary elordanyŋ myŋnan asa köşesıne at berılıptı, būl salystyrmaly türde qaraityn bolsaq, Qazaqstan boiynşa eŋ köp körsetkış.
– Memlekettık tıldı käsıpkerler, basqa da adamdar arasynda üiretu qolǧa alyndy. Bıraq sol qanşalyqty sapaly deŋgeide jürgızılude?
– Jaŋa aityp ötkendei, 1,5 myŋ adamdy türlı deŋgeiler boiynşa arnaiy ädıspen oqytamyz. Bır aita keterlıgı, olardyŋ 40 paiyzy – özge ūlt ökılderı, äsırese, slavian tektes ūlttar. Odan bölek, qyzmet körsetu salalarynda memlekettık tıldı bılmeitın azamattar, käsıpkerler oqytylady. Sauda oryndarynda, türlı qyzmet körsetu sektorlaryndaǧy qyzmetkerlerden: «Memlekettık tılde söilep tūrǧan adamǧa nege qazaqşa jauap bermeisıŋ?» dep sūrasaŋ, «Men tıldı bılmeimın» degen jauap alasyŋ. Bılmegenge bızde mynadai kurstar bar dep oquǧa şaqyramyz. Būl – qarapaiym ǧana intensivtık kurs, bır ai kölemınde aptasyna 3 ret 2 saǧattan ötkızemız. Kündelıktı qoldanatyn qarapaiym sözder, mysaly: «Qoş keldıŋız!, Qaiyrly kün, Sälemetsız be?, Mūnyŋ baǧasy osynşa tūrady, Bızde būl joq nemese bar, Sau bolyŋyz, Kelıp tūryŋyz» degen siiaqty 100-ge juyq sözderdıŋ är sala boiynşa tızımın jasadyq. Qazır Nūr-Sūltan qalasynda 20-dan astam oqytu kurstary jūmys ıstep tūr. Olarǧa sabaq oqytudan bölek spiking clab ūiymdastyrylady.
– Elordadaǧy «Prigorodnyi», «Kirpichnyi», «Jeleznodorojnyi», «İnternasionalnaia» degen tūrǧyn alaptarynyŋ ataulary nege älı künge qazaqşalanbai otyr?
– Qalany damytu saiasatynda «Nūr-Sūltan – şet aimaqsyz qala» degen baǧyt bar. «Prigorodnyi», «Lesozavod» jäne t.b. ataular būrynǧy Aqmola, Selinogradtyŋ kezınen qalǧan. Ol kezde qala aumaǧyna kırmegen sondai auyldar köp boldy. Keiın qala aumaǧy ūlǧaiyp, olar elordanyŋ qūramyna kırgızıldı. Sonda da bolsa, halyq üirenşıktı ädetpen būrynǧy attaryn atai beredı. Qazaqşa balamalary bar. Solarmen atauǧa bolady.
– Elordada köşe attaryna qazaqtyŋ belgılı tūlǧalarynyŋ esımı berılude. Olardy taŋdap, qaisysyn qai köşege bölu mäselesı qalai qaralady?
– Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgı janyndaǧy Onomastikalyq komissiia bar, onyŋ qūramyna tarihşy ǧalymdar, professorlar, qoǧam men memleket qairatkerlerı, memlekettık qūrylym basşylary, parlament deputattarynan qūralǧan 20 şaqty adam kıredı. Osy qūram bızge kelıp tüsken ūsynystardy qaraidy. Tarihi tūlǧanyŋ eŋbegın saralaimyz, qalaǧa esımın beruge laiyq pa, laiyq emes pe tekserıledı, sebebı keibıreuler öz atasyn ūsyna saluy da mümkın. Ondai jaǧdai öte köp, elordanyŋ deŋgeiınde beruge bola ma, bolmai ma, anyqtamai jatyp «menıŋ atam keremet» dep ūsynady. Sonyŋ barlyǧy saraptalyp, ūsynys qoldau tapqan jaǧdaida ony mäslihatqa jıberemız. Mäslihatta deputattar, qala tūrǧyndary, BAQ ökılderı kıretın qoǧamdyq tyŋdau bolady. Odan şyqqannan keiın qoǧamdyq keŋeste qaralady. Sonda qoldau tapqandardy respublikalyq onomastikalyq komissiiaǧa jıberemız. Mūndaǧy ǧalymdar qoldaǧan jaǧdaida mäslihat şeşım, äkımdık qauly şyǧaryp, esım berudı zaŋdastyramyz. Jyldyŋ basynan berı 40-tan asa köşege jäne 12 mektepke tūlǧalar esımı berıldı.
– Köşedegı jarnamalar men körnekı aqparattarda jalpy qate tabylsa qandai şara qoldanasyzdar? Menşık türıne qaramastan solardy özgertuge basqarmanyŋ ökılettıgı bar ma?
– Jarnama – ülken problema. Tek astanada ǧana emes, bükıl öŋırde jarnamada qateler kezdesıp jatady. Zaŋ boiynşa sol jaǧynda memlekettık tılde, oŋ jaǧynda orys tılınde nemese memlekettık tılde üstınde, orys tılınde astynda jazyluy kerek. Bıraq zaŋnyŋ talaptary saqtala bermeidı. Ökınışke qarai, elımızde jarnamadaǧy tılge qatysty kemşılıkter boiynşa 2008 jyly jergılıktı baqylau funksiiasyn alyp tastaǧan. Äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodeksınde käsıpkerlerge salynatyn aiyppūldardyŋ tızbesı bar, osyndai jaǧdaida käsıpkerge aiyppūl salynatyn edı. Sonyŋ ışınde būryn «tıl turaly talaptardy būzǧan jaǧdaida» degen tarmaq bolǧan. Sony «Atameken» ŪKP men ūlttyq ekonomika ministrlıgı mäsele etıp köterıp, zaŋnan alyp tastady. Qazır tılge qatysty kemşılıkter bolyp, tıl talaptary būzylǧan jaǧdaida käsıpkerge aiypūl salynady degen joq. Bıraq solai eken dep qarap otyruǧa bolmaidy, tüsındıru jūmystaryn jürgızıp, hat jazamyz. «Sızdıŋ osyndai nysanyŋyzda jazylǧan jarnamada qate bar nemese memlekettık tıldegı nūsqasy joq, osyny zaŋǧa säikestendıruıŋızdı sūraimyz» dep aitamyz. Köpşılıgı aitqanǧa könedı, keibıreulerı: «Menıŋ ony jöndeuge qarajatym joq» deidı, bıraq oǧan eşnärse ıstei almaisyŋ. Aiyppūl salu, zaŋdy qataŋdatu jaǧyn qoldaimyz, sony bırneşe ret ūsyndyq. Sebebı aiyppūl salyp, äkımşılık jauapkerşılık bolǧan kezde säl de bolsa aiaq tartady.
– Būryn köşedegı jarnamalar, maŋdaişa jazulary latyn ärıpterımen jazylyp keldı, qazır olai jazuǧa tyiym salynuda. Al būryn jazylyp ketkenderı tūra bere me?
– Latynǧa köşu turaly ūsynystar aitylǧanda, halyqtyŋ basym bölıgı ony qoldady. Jastar da latynşany köp qoldanyp, jeke adamdar arasyndaǧy hat almasularda da latynşa qoldanu jaqsy beleŋ aldy. Alǧaşqy älıpbi nūsqalary şyǧyp, bekıtıldı, erejelerı qaraldy, ökılettı organdar käsıpkerlerdıŋ yntasy bolsa, jazam dese jaza bersın dedı. Bıraq 2019 jyldyŋ soŋynda soŋǧy nūsqaǧa bailanysty qaitadan dau tuyndady ǧoi, jaŋa nūsqasy ūsynylyp jatty, bızge sol kezde toqtata tūruǧa tapsyrma berıldı. Sodan berı latynmen bekıtıp, jazyp jürgen joqpyz. Bıraq būrynǧy nūsqalary äzır tūra beredı. Asa ülken qate bolyp nemese adamdardyŋ ar-ojdanyna tietın bolmasa, bız olarǧa tiıspeimız.
– Tūrǧyndarǧa qyzmet körsetu salasynda, mysaly, dükender, bankter t.b. qazaq tılde qyzmet körsetu älı künge deiın tolyqqandy qolǧa alynbady. Osy mäselenı qalai şeşudesızder?
– Jauapkerşılıkpen qarauymyz kerek. Sebebı ana tılımız bızden basqa eşkımge kerek emes. Al bız tılımızdı özımız qajet qylmaimyz, bıraq bıreuden talap etemız. Ol dūrys emes. Bankterge nemese HQKO-na baryp: «Nege sen qazaqşa söilemeisıŋ?» dei almaimyz. Olar – özderınıŋ jūmystaryn ıstep otyrǧan adamdar. Eger tūtynuşy qazaqşa söilep, bank qyzmetkerı orysşa jauap berse jäne sonyŋ saldarynan bır kikıljıŋ şyqsa ǧana bız: «Sız tūtynuşynyŋ qūqyǧyn taptap otyrsyz, memlekettık tılde söileŋız» dep aituǧa qaqymyz bar.
