Biylǧy jyl Qazaqstan halqy üşın öte auyr oqiǧalarmen bastalǧany bärımızge mälım. Elımız «qasırettı qaŋtar oqiǧasyn» basynan keşırdı. Ökınışke qarai, bülıkşılerdıŋ, qaraqşylardyŋ, laŋkesterdıŋ kesırınen qanşama azamatymyz qaza boldy. Qara halyq üreilenıp, qalai qorǧanaryn bılmei qaldy.
Beibıt tūrǧyndar kımdıkı dūrys, kımdıkı būrys ekenın bıle almai, terıs piǧyldy adamdardyŋ qolşoqparyna ainaldy. Ökınışke orai, būl oqiǧaǧa der kezınde toitarys bere almau kesırınen bırneşe künge sozylyp kettı.
Tızbektep jazar bolsam, ökınıştı tūstary köp. «Nege olai boldy? degen sūraqtyŋ da bırneşe jauaby bar. Al, men bır-aq jauap aitar edım – bızdıŋ jastarymyz būǧan müldem daiyn bolmady, sebebı mūndai jaǧdaiǧa bız olardy daiyndai almadyq. Būl – menıŋ jeke közqarasym.
«Täuelsızdık ūrpaqtary – jastar», «Bızdıŋ bolaşaǧymyz – jastar», «Qazaqstan – daryndy jastar mekenı», «Jastar – memleketımızdıŋ märtebesı» jäne taǧy basqalar. Osyndai syndy atoilaǧan ūrandar köp. Bıraq, qos qoldap ıske kelgende ättegen-ai tūstary da köp.
Qazaqta «Ötken künnen alys joq, keler künnen jaqyn joq» degen söz bar. Ötken künge köz jügırtsek, öz memleketınıŋ baǧa jetpes simvoldyq kapitaly sanalǧan ärı sol elderdıŋ halyqaralyq arenada tiımdı ılgerıleuıne septıgın tigızgen tūlǧalarymyz barşylyq.
Ūly dala äl-Farabi men Iаssaui, Kültegın men Beibarys, äz-Täuke men Abylai, Keŋesary men Abai jäne basqa da köptegen ūly tūlǧalar şoǧyryn düniege äkeldı. Osyndai erekşe atauǧa ie tūlǧalarymyzdyŋ bırı – almaǧaiyp zamannyŋ zaŋǧarlary bolǧan Alaş azamattary edı. Olardyŋ barlyǧy sol kezde tym jas bola-tūǧyn.
«Dünienıŋ törıne tyrmysqandar törden oryn alady, tyrmyspaǧandar esıkte qalady. Esıkte qalmai, törge tyrmysalyq!» – dep, barşa qazaq jūrtyna ündeu tastaǧan Alaş qairatkerlerı almaǧaiyp zamandarda sanaly ǧūmyrlaryn ūlt jolyna baǧyştady
1905 jyldyŋ 9 qaŋtarynda «qandy jeksenbı» atanǧan Resei beibıt şarua qozǧalysy Peterbordaǧy Patşanyŋ qysqy saraiyna basyp kırgen tolquynan soŋ, qazaq jastary ūlt-azattyq jolyna tüsken edı. Qazaq jastarynyŋ būl saiasi qadamy – renessanstyq sipatqa ie boldy. HH ǧasyrdyŋ basy qazaq ūlty üşın – şyn mänınde oianu ǧasyry bolatyn.
1905 jyly oqyǧan qazaq jastary Qoiandy järmeŋkesınde bas qosyp, «Qarqaraly qūzyrhatyn» jazyp, Patşa ükımetıne joldap, qazaqtyŋ müddesın qorǧaidy. Ne bärı 30 jastaǧy Ä.Bökeihan özınıŋ üzeŋgıles senımdı serıkterımen Ordasy qūlaǧan qazaq memleketınıŋ ırgesın nyǧaityp, öz aldyna derbes avtonomiia qylu qamyna belsene kırıstı. Alaştyŋ aimüiız azamattary – «tüzu qalam – qisaiǧan, ötkır qalam – müjılgen» qiian-keskı tırlıktıŋ tezınen ötıp, qara bastaryn ūlt bostandyǧy üşın qaterge tıgıp, asyl ideialary men elşıldık ūstanymdaryna adal boldy.
Türlı tarihi dümpuler men tolqulardyŋ qaq ortasynda bolǧan da sol jastar. Bırınşı düniejüzılık soǧys, aqpan häm qazan töŋkerısı, azamat soǧysy…
1917 jyly ūlt-azattyq qozǧalysyna qatysqan taǧy sol jastar. Bertın kele 1986 jyly jeltoqsan köterılısınde bas kötergen sol bır jastar. Qairat Rysqūlbekovtıŋ jasy 20-da ǧana bolypty.
1991 jyly qyrküiekte Oraldaǧy kazaktar separatistık ūrandardy aşyq tastap, Ural avtonomdy oblysyn qūru ideiasyn aityp, oǧan Oral, Gurev jäne Reseidegı Qalmyq avtonomiiasyn engızudı közdep, Oralda jinalǧanda, olardyŋ būl piǧylynyŋ byt-şytyn şyǧarǧan da sol bır qazaq jastary. Osy qozǧalysqa qoldan kök tudy jasap alyp, ölıspei berıspeuge tyrysqan Oraldyq jıgıt Mūnaidar Balmolda nebärı 22 jasta bolypty.
Azattyq jolynda kıleŋ jastar ǧana jürıp ötıptı. Al, qazırgı jastar şe? Olardy tıptı sol bır kezderdıŋ jastarymen salystyruǧa kelmeidı. Qazırgı zaman batyrlary qaida? Qaŋtar oqiǧasynda bügıngınıŋ Mahambetterı men İsatailary nege şyqpady? Bügıngı Qairattar men Mūnaidarlar nege atoilatpady?
Būl bükıl jastarǧa küie jaǧu emes. Bıraq «bır kem dünie» bolǧany ras. Qazırgı jastar qaida jür? Osy sūraqty özıme qoiyp, bırneşe kün jauap ızdep, jüirık oiǧa attandym.
Jastardyŋ bırqatary änşı, bişı, küişı bop ketıptı. Onyŋ ışınde talanty bar-joǧyna qaramastan, sahnada özınşe «jūldyz» köp. Bıreuı tudy qorlasa, ekınşısı qymbat kölıgı men zäulım saraiyn körsetıp, maqtanyp älek.
Endı bır toby özderı tüsınbeitın dästürlı emes dınge bet būrypty. Şetelde oqyp jürgenderı qalaida sol jaqta qaludy közdep jür.
«Qaitsem däulettı bolamyn, oŋai oljaǧa kenelemın?» dep bos lauazymdardy kadrlarmen toltyryp jürgenı qanşama?
Endı bıreulerı «solaqai» bloger atanyp, özınşe trening ötkızıp, telefonnan tüspei, serialdardaǧy sözderge senzura jasap mäz.
Eŋ soraqysy, LGBT men bırjynysty bolyp, äleumettık jelını jaryp jürgender de bar. Bügıngınıŋ jastary qolyna qaru alyp, sodyrlardyŋ közın joimaq tügılı, keibırı aitar oiyn jetkıze almaidy, söiler sözın saptai almaidy. Būl – jastardyŋ bärıne bırdei küie jaǧu emes. Bıraq, şyndyq.
Būǧan bilıktı, qoǧamdy, zamandy kınälauǧa bolmas. Öitkenı bilıkte otyrǧan da, qoǧamdy qūratyn da, sol zamanda tuatyn da – ol adam balasy. «Qalauyn tapsa, qar janar» demekşı, är närsenıŋ şeşu joldary da bar. «Jas kelse – ıske». Jalpy jastardyŋ energiiasy köp, al qabıletı öte joǧary. Olardy tek baǧyttau kerek. Jastarǧa ruhşyldyq pen patriotizm, batyldyq pen öjettılık jetıspeidı.
Degenmen de kökıregı oiau, közı aşyq bügıngı jastarymyz bar eken, alaida sausaqpen sanarlyq. Äleumettık jelıdegı bır top qazaq jastarynyŋ memleketke ündeuın körıp, öte riza boldym. «Bızdıŋ tamyrymyzǧa tamyzylǧan u boiymyzǧa dendep jaiylyp ketpei tūrǧanda küştık qūrylymdar öz qūzyretımızdı paidalanyp, terıs piǧyldy adamdardyŋ betımen ketken äreketterıne tyiym saludy talap etemız» deidı namysty qazaq jastary. Bır ūqqanym – ündeu aitqan jastarymnyŋ manaǧy düdämaldardyŋ terıs äreketıne yzasy ot eken. Endeşe, bız sol jalyndaǧan otty öşırmei, kerısınşe olarǧa barynşa qomaqty qoldau körsetıp, jastardy tärtıpke saluǧa atsalysuymyz kerek. Olar būl jolda bılektıŋ küşıne jügınse de, ekı ūşyn qarap, ädıldık tanytudy ūsynamyn.
Joǧaryda men tızbektep aitqan jastardy qalai sipattasam eken dep oilaǧanda, künı keşe, 16 mausymda ötken Ūlttyq qūryltaida Mūhtar Şahanov aǧamyzdyŋ qolyn sermep tūryp aitqan bır şumaq öleŋı döp kele kettı:
Şyndyq keide qalyŋ arpa ışındegı bır bidai,
Nege ädıldık küresınde jūrttyŋ köbı «Tympibai»?
Ūltsyzdyqqa, ruhsyzdyqqa kım batyldyq körsetpese qyrǧidai,
Ondailardyŋ bügıngı aty «Yrbigül» men «Jyrbibai».
Kelıstı ūiqastar, astarly aqiqattar. Ūldarymyz jyrbibailar, qyzdarymyz yrbigülder bop ketıp barady eken.
Al, «Men jastardy kım retınde körgım keledı? degen sūraǧyma, «Süier ūlyŋ bolsa, sen süi, süiınerge jarar ol!» degen ūly Abai häkımnıŋ ūlaǧatty sözıne laiyq obrazda körgım keledı» dep öz-özıme jauap berdım.
Nūrǧojin Bolatbek,
polisiia polkovnigı
