Jer – özıne asa bır sergektıkpen, qasterlı qamqorlyqpen qaraudy talap etetın qasiettı ūǧym. Ökınışke qarai, osynau tüsınıkke keibıreulerdıŋ tek qana tūtynuşylyq deŋgeiden qaraityny bar. Şyndyǧynda, jer bäz-bıreuge biznes közı retınde de körınetını aqiqat. Al kelesı bıreuler bolsa, jerdı qorǧau – atamekendı qorǧau dep ūǧady.
KÜTILMESE, QŪNARLYǦYN JOǦALTADY
Osy rette adamzat tarihynda qorşaǧan ortaǧa tek qana tūtynuşylyq piǧylmen qaraudy nege soqtyraryn aiǧaqtaityn mysaldar jetkılıktı. Köptegen örkenietterdıŋ, iaǧni Şumer men Vavilon memleketterınıŋ tarih törınen joiylyp ketuıne olar tırşılık etken jerlerdıŋ qūnarynan airylyp, bezergen ölı şölderge ainaluy sebep bolǧany anyq.
Ökınışke qarai, bügıngı HHI ǧasyrda da jer qūnaryna qaraqşylyq piǧylmen, tek qana tūtynuşylyq peiılmen qaraudyŋ mysaldary jetıp artylady. Sondyqtan da topyraq qūnarynyŋ ǧalamdyq deŋgeilerdegı tozuynyŋ mäselesıne sergektıkpen, janaşyrlyqpen qaraityn mezgıl jettı.
Būl tūrǧyda Elbasymyz bylai deidı: «Bügınde ekonomikalyq tūrǧydan tek qana paida tabudyŋ soŋyna tüsuşılıktıŋ saldarynan ainaladaǧy ortany qorǧaudyŋ keşendı jailary aldymyzdan şyǧuda. Ötken jyly ǧana Kiot hattamasynyŋ ornyna kelgen Parij kelısımı SO-2, iaǧni öndırıs qaldyqtaryn qorşaǧan ortaǧa şyǧarudy azaitudaǧy memleketterdıŋ mındetterın belgılep berdı. Osyǧan qaramastan, su resurstaryn, qorşaǧan ortany qorǧau men topyraq qūnaryn saqtaudyŋ jäne jerdı tiımdı paidalanudyŋ mäselelerı bolsa, tek ūlttyq jäne öŋırlık deŋgeilerde ǧana şeşımın tabuda. Äzırge, ökınışke qarai, būl mäselelerdegı ǧalamdyq ünqatysular joqtyŋ qasy. Bırıkken ūlttar ūiymynyŋ mälımetterıne qaraǧanda, jer betınıŋ 33 paiyzynyŋ qūnarly topyraǧy tozu şegıne jetken. Būl – tek qana ekologiiaǧa töngen qater emes. Jer tūrǧyndarynyŋ şapşaŋ ösuı jaǧdaiynda būl qauıp ǧalamdyq azyq-tülık daǧdarysyna soqtyruy äbden mümkın. Ǧalymdardyŋ paiymdarynşa, qūnarsyzdanu saldaryna auyl şaruaşylyǧy maqsattaryna paidalanyp kele jatqan jerler köbırek ūşyrauda. Osynyŋ kesırınen egısten alynatyn önımder müldem qūldyrap, 5 paiyzdan 80 paiyzǧa deiın tömendeude. Osy sebepten de, iaǧni azyq-tülıktıŋ tapşylyǧynan jer betınde jyl saiyn 6 million bala men 30 million eresek adam köz jūmuda. Jerdıŋ qūnarsyzdanu problemasy Qazaqstannyŋ da aldynan şyǧuda.
Ǧalymdar men sarapşylar onyŋ qaupı ūlǧaia tüsuı mümkın dep dabyl qaǧuda. Biologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Farida Qozybaevanyŋ myna pıkırıne nazar salyp körelık. «Auyl şaruaşylyǧy jerlerınıŋ qūnarsyzdanuy jaiynda söz eter bolsaq, būl – öte bır qynjynarlyq jaǧdai. Būryndary onyŋ deŋgeiı tek qana 60-65 paiyz bolsa, qazır būl sifrlar äldeqaida östı. Soŋǧy mälımetterge köz salar bolsaq, auyl şaruaşylyǧy jerlerı qūnarynyŋ ketuı 75 paiyzǧa deiın şaryqtaǧan». Būl aumaqtar topyraq qūnarlaryn joǧaltyp, şölge ainalǧan dese de bolady. Keltırılgen derekter rasynda da oilantady.
Sondyqtan ūlttyq bailyǧymyz retındegı jer qūnarynyŋ tozuyna nelıkten jol berılıp otyr degen saualǧa jauap ızdeisıŋ. Aqiqatynda, osynau baǧa jetpes bailyqtyŋ sortaŋǧa ainaluyna aldymen özımız kınälımız. Farida Qozybaeva odan ärı bylaişa oi tüiedı. «Bızder qūnary ketken, qarausyz jerler paida boldy deimız. Olar qaidan keldı. Şyndyǧyna üŋıler bolsaq, äuelde molynan jalǧa berılgen ol jerlerge şamasy jetpegender ony özgelerge berıp, egıstık jerlerdı qarausyz, kütusız tastaǧan. Tauar öndıruşılerdıŋ auyl şaruaşylyǧy salasynan bılımderı taiaz boluy da topyraq qūnarynyŋ bırtındep joǧaluyna äkeldı.
ÄLEMDIK TEHNOLOGİIаNY QOLDANU QAJET
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı bır sözınde bylai degen bolatyn: «Atalǧan sala boiynşa eŋbek önımdılıgı tömen deŋgeide qalyp otyr. Atap aitqanda, otandyq fermerler är gektardan ortaşa eseptegende, 400 dollar ǧana tūratyn önım aluda. Būl körsetkış AQŞ-ta – 1,5 myŋ dollar, Germaniiada – 2800 dollar da, Fransiiada – 3200 dollar.
Saiyp kelgende, bızdıŋ auyl şaruaşylyǧymyz jaŋa tehnikalar, tyŋaitqyştar men jaŋa tehnologiialar, suǧaru jüielerın aluǧa jäne qoimalar saluǧa jol aşatyn investisiialarǧa mūqtaj. Älbette, agrarlyq salanyŋ bäsekege qabılettı bolyp, jerden önımdı dūrys alu üşın topyraq qabatynyŋ qūnaryna barynşa nazar audaryp otyruymyz kerek. Öitpegen jaǧdaida, topyraq qūnarynyŋ qūldyrauyna jolyǧyp, ǧalymdar aityp otyrǧandai, zor şyǧyndarǧa batuymyz mümkın. Baqylau men zertteuler körsetıp otyrǧandai, 50 jyldyŋ ışınde bar bolǧany 1 nemese 1,5 gektar jerdıŋ ǧana qūnary qalpyna keluı mümkın. Bükıl alqaptyŋ topyraq qabatynyŋ önımdılıgı qalpyna keluı üşın kem degende 900 jyl kerek eken. Sondyqtan jerge degen taza tūtynuşylyq piǧyldan arylyp, onyŋ qazynasyn tüpsız dep esepteudı qoiuymyz kerek-aq. Jer kütımıne şaruaşylyq jürgızudıŋ innovasiialyq täsılderın keŋınen engızıp, älemdık tehnologiialardy qoldanuǧa köşuımız qajet. Mysalǧa, tamşylatyp suaru men topyraqasty ylǧaldandyru sekıldı resurstardy ünemdeuge jol aşatyn tehnologiialardy molynan paidalanudyŋ maŋyzy ülken. Jermen jūmys jasaudaǧy mūndai täsılder tapşylyǧy sezılıp otyrǧan su resurstaryn ǧana ünemdep qoimai, sonymen qatar topyraq qabatynyŋ qūnaryn saqtauǧa da keŋınen jol aşady. Endı Qazaqstandaǧy Topyraqtanu jäne agrohimiia institutynyŋ bölımşe meŋgeruşısı Märiiam İbraevanyŋ pıkırıne zeiın salyp körelık. «Qazır mysalǧa alsaq, bır gektarǧa 280-300 kilogramǧa deiın kürış tūqymy sebıledı. Nege deseŋız, önımnıŋ şyǧymy bar bolǧany 30 paiyz ǧana. Al tamşylatyp suaru kezınde tūqym ünemdelıp, su şyǧyny azaiyp, tyŋaitqyştar tek qana jalpy alqapqa ǧana emes, ärbır ösımdıkke jetedı. Söitıp, tūqym men sudy ünemdeuge jol aşamyz».
Osy rette topyraqtanuşy ǧalymdardyŋ eŋbekterı asa maŋyzdy. Tek solar ǧana alqaptardyŋ qai tūsynan mol önım aluǧa bolatynyn boljap, qai jerge nendei egıs sebu kerektıgın aita alady. Naqtylai aitqanda, olar da därıgerler sekıldı jer aǧzasyn zertteu arqyly onyŋ jai-küiıne barlau jasap, jaǧdaiyn saralap, emdei aldy. Tek osy jaǧdaida ǧana bolaşaq mol önımdı naqtylap, josparlauǧa, taza önımdı boljauǧa mümkındık aşylady.
JANAŞYRY BOLMASA, JER JÜDEIDI
Ǧalymdardyŋ pıkırıne jügıner bolsaq, endıgı rette jer kütımımen şyndap ainalysu kerek. Būǧan Qazaqstanda täjıribe de, atqarar kadrlar da jetedı. Būl oraida Keŋes däuırınıŋ 80-şı jyldaryn eske alsaq ta jetkılıktı. Būl kezeŋ topyraq qorǧau jüiesınıŋ örken jaiǧan däuırı bolǧanyn eşkım joqqa şyǧara almasy anyq. Däl osy kezeŋde Kendı Altai men Şymkentte, Maŋǧystau men Almaty jerlerınde bülıngen egıstık jer tanaptaryn qalpyna keltırudıŋ keŋ kölemdı ısterı atqaryldy. Mysalǧa, Almaty ırgesındegı Sairan kölınıŋ tabiǧi emes, jasandy ekenın ekınıŋ bırı bıle bermesı anyq. Būl aidyn 1971 jyly qiyrşyq tas pen qūm alynǧan karerdıŋ ornyna jasaldy. Būl jer bügınde almatylyqtardyŋ dem alatyn, tamaşa tynyǧatyn jaǧajaiyna ainalyp otyr. Äsılı, respublikanyŋ aumaǧynda mūndai karerler jetıp jatyr. Olardyŋ köbı qarausyz qalyp, maŋyndaǧy jerlerdı de büldırude. Topyraq qabattaryn negızınen ken qazuşylar men önerkäsıptegıler büldırıp, tastap jüre beredı.
Bıle bılsek, Topyraqtanu jäne agrohimiia institutynyŋ ǧalymdary asa tūz sıŋgen, sortaŋ jäne kürış egıstıgıne arnalǧan sıltılı topyraq qabattaryn igerudıŋ jaŋa tehnologiiasyn jasap şyqty. Dihandar ǧalymdarmen bırlese otyryp, aimaqtarda qūnary qaitqan jerlerıne kürış pen jügerı egu kezınde osynau tehnologiiany öndırıstık synaqtan ötkızdı. Nätijesınde egıstıktıŋ önımderın 30-dan 90 paiyzǧa deiın köteruge mümkındık aşty.
Tüptep aitqanda, jer qatynastarynyŋ mäselelerı zaŋ jüzınde anyq belgılengen. Ondaǧy tärtıp boiynşa topyraq qabatynyŋ qūnarsyzdanuyna jol beruge bolmaidy. Eger olai bola qalǧan jaǧdaida, jer menşıkten alynady. Desek te, bır ǧana tyiym salumen, alyp qoiumen mäsele şeşılmeidı. Sondyqtan topyraqtyŋ qūnarsyzdanuyna jol beretın kemşılıkterdı joiuǧa qatysty keşendı şaralar qajet. Ol degenıŋız – auyl şaruaşylyǧy damuynyŋ infraqūrylymdaryn jasau, eŋ jaŋa tehnologiialardy paidalanu, mol qarjy, iaǧni investisiialar tartu degen söz. Älbette, otanşyldyqqa qanşa şaqyryp, el men jer taǧdyryn qanşa söz etsek te, jerge naǧyz qoja, jany aşityn jan bolmasa, onyŋ barlyǧy tek söz jüzınde ǧana qala bererı anyq.
Smaǧūl RAHYMBEK,
jazuşy
