Qoiandyda bolǧan jaitty körıp, jaǧamyzdy ūstadyq. Suǧa ketken qyz balanyŋ ölı denesın jaǧaǧa şyǧarǧan jūrt qannen-qapersız ärı qarai asyr salyp jür. Tūp-tura mäiıttıŋ janynda… Ony köterıp, tasaǧa aparu bylai tūrsyn, kuägerler kamerasyna tüsırıp äure. Sol maŋdaǧy bala-şaǧa da eşteŋeden seskenbeidı, beiǧam. Qūddy bır künde ölık körıp jürgen kısışe, qaşqaqtar emes. Bızdı qorqytqan närse de sol edı…
Qorqu degennen şyǧady. Jalpy, bala nenıŋ dūrys, nenıŋ būrys ekenın ata-anasyna qarap ūǧynady emes pe?! Qorqynyş ta däl solai. Bırer jyl būryn Pensilvaniia universitetınıŋ ǧalymdary täjıribe jürgızıptı. Jändıkten qorqatyn analardy balasymen bır bölmege, al qoryqpaityndaryn ekınşı bölmege kırgızedı. Söitıp, jerge qūrt-qūmyrsqany jıberıp, nätijenı aŋdyǧan eken. Bırınşı bölmedegı äielder edendegı jändıkterden qorqyp, üreiı ūşqanda, balalary da degbırsızdenıp, mazasyzdana bastaidy. Al kelesı bölmedegıler tük bolmaǧandai jaibaraqat otyra beredı. Balalary da eşteŋeden qauıptenbei, qaita älgı jybyrlaǧan maqūlyqtardy dos körıp, oinai ketıptı. Demek, qorqynyş degenımız – subektivtı tüsınık. Onyŋ säbi kezde qalyptasuyna äke-şeşe, ainaladaǧy eresekter äser etetın bolyp tūr.
Kışkentai künımızdı eske tüsıreiıkşı. Kinonyŋ atys-şabys ne zorlyq-zombylyqty körsetetın jerıne kelgende, üidıŋ ülkenderı «Qaramaŋdar!» dep, közımızdı basuşy edı ǧoi. Ekrandaǧy körınıstıŋ jaman ekenın, jiırkenıştı ekenın tüsınetınbız sonda.
Orys oişyly Lev Tolstoi «Közıŋ taza ma?» dep sūrapty bırde körşısınen. «Qolyŋ taza ma?» deimız ǧoi bız ädette. Köz – adamdy basqaruşy eken, baqsaq. Körgenıŋ körkem dünie bolsa, jasaitynyŋ da – ızgılık. Al ozbyrlyqty, qatygezdıktı köp körgen köz iesıne de sondai amaldardy ıstetedı. Aram närsenı, qan-josa qūbylysty jas balanyŋ közınen aulaq ūstaityny sodan bolsa kerek.
Tym nemqūraily. Bügıngı qoǧamdy aitam. Qūlaǧan ūşaqtyŋ, apatqa ūşyraǧan kemenıŋ, örtke oranǧan üidıŋ, tıptı, qabırdıŋ fonynda tūryp, selfi jasaityndar bar. İnternettı aqtarsaŋ, sondai suretter tolyp tūr. İä, olardy jerden alyp jerge salatyn nebır pıkırler jazylǧan astyna. Mūndai bassyzdyqtardy synap-mınegen qūlaş-qūlaş maqalalar da jetıp artylady. Al odan «Osynym ūiat eken ǧoi, tüzeleiın» degen bır kısı tabyldy ma? Joq. «Verter sindromy» degen ūǧymdy bıletın bolarsyzdar?! Ol – Giotenıŋ XVIII ǧasyr soŋynda jaryq körgen «Jas Verterdıŋ azaby» atty romanyna bailanysty düniege kelgen psihologiialyq tüsınık. Kıtapta bas keiıpker öz-özıne qol jūmsaidy. Roman jūrtqa jetken soŋ, suisid jasaǧan jastardyŋ sany kürt ösıp ketken. Iаǧni, el nenı köp oqysa, soǧan beiım keledı degen söz. Aitpaǧym, «Anda bıreudı büitıp ketıptı», «Mūnda bıreudı söitıp ketıptı» deitın jan türşıktıretın jaŋalyqtardy köp taratyp ketken joqpyz ba osy?! Esti-esti, nemqūrailyq degen sodan şyǧady sosyn. Dūrys, kelısemın, jastardy saqtandyru kerek. Opyq jep qalmas üşın jaŋaǧydai oqiǧalardy sabaq qylyp, aldaryna tartqan jön. Alaida är detalıne deiın naqtylap, büge-şıgesın jıpke tızıp berudıŋ qajetı şamaly siiaqty. Antijarnamanyŋ özı jarnama ekenın esten şyǧarmaiyqşy, äiteuır.
Joǧarydaǧy oqiǧany oqyǧan jūrt «Aqyrzamannyŋ balalary! Bızdı Batys būzdy. Meiırımsızdıktı solardan jūqtyrdyq» desıp, şulasuda. Bälenıŋ qūlaǧy körınse boldy, Batysqa itere salamyz. Au, aldymyzdaǧy aqparatty taŋdap-talǧamai jūta beretın essız emespız ǧoi bıraq?! Qaisysynan üirenu, qaisysynan jirenu kerektıgın ajyrata alatyndai aqyl bergen bızge äuelde. Keiıngı kışılerge jön sıltep, jol nūsqap otyru da – paryz. Sol paryzdy oryndai almasaq, jai ǧana adamdyǧymyzdyŋ özınen ne qadır-qasiet qalady?!
Botaköz MARATQYZY
