1917 jylǧy qazan töŋkerısınen keiın, jer betındegı memleketter qūrylymyndaǧy älemdegı būryn tarihta eşqaşan bolmaǧan, äleumettık teŋdıktıŋ ozyq ülgısın körsetetın memleket qūrudy maqsat etken Keŋes ökımetı, qūramyna kırgen odaqtas respublikalardyŋ ekonomikalyq jäne äleumettık damuyna bır ortalyqtan basqaratyndai jüie qūrdy.
Bırpartiialyq ideologiia, barlyq respublikalarǧa ortaq zaŋdyq qūrylym, odaqta bolǧan respublikalardyŋ moinyndaǧy būǧau, aiaǧyndaǧy şıder boldy. Respublikalarda öz elınıŋ ūlttyq tūrmys-saltyna, ädet-ǧūrpyna orai eldıŋ damuyn qalaǧan, sol baǧytta elge eŋbek etken azamattardy ortalyqtan būǧattap otyrudyŋ qūityrqy äreketterı oilastyryldy. Oǧaş oi, ozyq pıkır bıldırgen ziialy qauym ökılderı men elı üşın adal eŋbek etken azamattardy qūrtudyŋ zaŋdyq negızderı oilastyrylyp, memlekettık deŋgeide qabyldana bastady. Būny keŋestıkterdıŋ bilıkke kelgen alǧaşqy künderınde qabyldanǧan zaŋdyq aktılerınen köruge bolady. 1917 jylǧy 19 jeltoqsandaǧy «Revoliusiialyq tribunal turaly» nūsqauda alǧaş ret «halyq jauy» degen termin qoldanyldy. Kommunister XX ǧasyrda adamdardyŋ qūqyqtaryn taptauǧa, qorlauǧa baǧyttalǧan qanypezerlık saiasat qoldandy. Keŋes zaŋdary bır künde paida bolǧan joq. Köptegen adamdardyŋ taǧdyryn şeşude basty röl atqarǧan «Revoliusiialyq tribunal» turaly nūsqaudan soŋ, 1918 jylǧy 5 qyrküiekte «qyzyl terror turaly» HKK-nıŋ qaulysy jaryq kördı. Onda «konsentrasiialyq lagerler» jäne «atu jazasy» turaly aityldy. Al 1922 jyly RSFSR Qylmystyq kodeksınıŋ negızgı bölımınde «memlekettık qylmysqa» erekşe män berıluı, memlekettıŋ azamattardy üreide ūstaudy ūlǧaitqanyn körsetedı. 1926 jylǧy RSFSR Qylmystyq kodeksı memlekettık qylmys tarauyna kontrrevoliusiialyq qylmystar turaly arnaiy baptardy engızdı. Būl Kodekstıŋ erekşe bölımınıŋ I tarauynda körsetılgen kontrrevoliusiialyq qylmystardyŋ 17-sınıŋ 12-ıne eŋ joǧarǧy jaza – atu jazasyn qoldanu qarastyryldy. Azamattardy «halyq jauy» dep jariialap, azamattyq qūqyqtardan aiyru, memleketten quu, dünie-mülıkterın tärkıleu, qataŋ oqşaulau arqyly erkınen aiyru tärızdı jazalau şaralary keŋınen qoldanyldy.
Qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy qasırettı de auyr kezeŋder az bolǧan joq. Solardyŋ bırı bügıngı künge deiın tolyq zerttelıp bolmaǧan, qazaq halqynyŋ ūlt retınde joiylyp ketuıne deiıngı qater töngızgen, arnaiy ūjymdastyru soŋynda aşarşylyq zūlmatyna äkeldı. Sonymen qatar bolşevikter ūlt janaşyry, közı aşyq, kökıregı oiau ūlt ziialylaryn joiyp otyru saiasatyn ūstandy. Sol zūlmat kezeŋde elım dep eŋıregen talai bılımdı, ūltjandy azamattar – saiasi quǧyn-sürgın qūrbanyna ainalyp, jalǧan jalamen atu jazasyna kesıldı. Osy jüienıŋ kesırınen olardyŋ jaqyndary men ūrpaqtary da japa şektı.
1928 jyldyŋ ortasynan bastap Alaş qozǧalysyna qatysqan ziialylar jappai tūtqyndala bastady. Olarǧa «burjuaziiaşyl-ūltşyldar» degen jalǧan aiyp taǧyldy. Sol jyly 44 alaşordaşy tūtqyndalyp, onyŋ ışınde J.Aimauytov, Ä.Baidıldin, D.Ädılev atu jazasyna kesılıp, ükım oryndaldy. Al qalǧandary türmege qamaldy. Ūlttyq ziialylardyŋ ekınşı toby 1930 jyldyŋ qyrküiek-qazan ailarynda tūtqyndalyp, onyŋ 15-ı Reseige jer audaryldy. 1936-1938 jyldary Qazaqstanda 25833 adam partiiadan şyǧarylyp, olardyŋ 8544-ıne «halyq jaulary» nemese «halyq jaularynyŋ sybailastary» jäne t.b. aiyptar taǧyldy. Tanymal qazaq ziialylary, Alaş qairatkerlerı tügelge juyq saiasi quǧyn-sürgınge ūşyrady. Olardyŋ otbasy müşelerı de jazyqsyz qudalau kördı.
Soŋǧy zertteuler boiynşa 1931 jyldan bastap 1954 jyldyŋ 1 aqpanyna deiıngı kezeŋde KSRO-da sottan tys jäne sot organdary 3 mln 777 myŋ adamdy atu jazasyna kesıp, onyŋ 643 myŋyna ükım oryndalsa, al 2 mln 369 myŋyn 25 jylǧa deiıngı merzımge türmelerge qamap, lagerlerge aidaǧan.
Jalǧan aiyp taǧylǧandardyŋ qataryna 1931-1933 jyldardaǧy qazaqtardyŋ jappai qyryluyna bailanysty aşyq narazylyq bıldırıp, Qazaqstan halqynyŋ müddelerın qorǧaǧandar da qosyldy. «Halyq jaularynyŋ» negızgı köpşılıgınıŋ taǧdyry KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ Äskeri alqasynyŋ mäjılısterınde, «ekılık» pen «üştık» atanǧandar men NKVD-nyŋ erekşe keŋesterınde qūpiia jaǧdaida şeşılıp jatty. 1930 jyldardyŋ ortasynda L.Mirzoian, Ü.Qūlymbetov, N.Nūrmaqov, T.Rysqūlov, O.Jandosov, T.Jürgenov syndy körnektı partiia jäne memleket qairatkerlerı jalǧan aiyppen tūtqyndaldy.
Jalǧan halyq jaularymen küres konslagerlerdıŋ qūryluyna jaǧdai jasady (QarLAG, Steplag, ALJİR). Köptegen audandar tıken symdarmen qorşalyp, ol saqadai sai qarulanǧan äskermen küzetıldı. Keiınırek atylǧan adamdardy jappai jerlegen jerler anyqtala bastady. Sondai oryndardyŋ bırı Almaty tübındegı Jaŋalyq auylynyŋ janynan kezdeisoq tabyldy. Mūnda 1937-1938 jyldary atylǧan belgılı jazuşylar men aqyndar – M.Jūmabaev, S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, körnektı ǧalymdar – A.Baitūrsynov, S.Asfendiiarov t.b. memleket, qoǧam qairatkerlerı, şaruaşylyq basşylarymen öndırıs ozattary syndy totalitarlyq tärtıptıŋ myŋdaǧan qūrbandary qūpiia jaǧdaida jerlendı.
Qaraǧandy eŋbekpen tüzeu lagerı (KarLAG) 1931 jyly 19 jeltoqsanda qūryldy, lagerdıŋ ortalyǧy Qaraǧandy qalasynan 50 km jerde «Dolinka» selosynda ornalasty. 1937 jyly osy KarLAG-tyŋ eŋbekpen tüzeu lagerınıŋ 26-nüktesınıŋ ornyna halyq jaularynyŋ jūbailary üşın Aqmola lagerı (ALJİR) ornalasty. Däl osy jerge bükıl Keŋester odaǧynyŋ tükpır-tükpırınen eşbır jazyqsyz äielderdı alyp keletın. «Otanyn satqandar janūialary müşelerın» qudalau turaly alǧaş ret 1934 jylǧy 8 mausymdaǧy KSRO OAK qaulysynda aityldy. Onda qaşyp ketken äskeri qyzmetşılerdıŋ barlyq mülkı tärkılenıp, janūia müşelerı 5 jyldan 10 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrylady dep körsetıldı. Alaida äielder men balalardyŋ ūstaluyna 1937 jylǧy 15 tamyzdaǧy №00486 Işkı ıster halyq komissarynyŋ jedel būiryǧy tıkelei äser ettı. Atalǧan būiryqta ūstaudyŋ jürgızıluı, ıstı qarau jäne jazalau şaralary, ükımnıŋ oryndaluyn jüzege asyru tärtıbı, sottalǧandardyŋ balalaryn ornalastyru jäne t.b. mäseleler egjei-tegjeilı körınıs tapty.
Äielderdıŋ barlyǧy KSRO NKVD Erekşe Keŋesınıŋ şeşımımen Otanyn satqandar janūiasy müşelerı (ChSİR) retınde ūstalǧan. Basqa ūlttyŋ ökılderı ışınde kontrrevoliusiialyq toptarǧa qatysqany, anti-keŋestık ügıt-nasihat jürgızgenı, memlekettık qūpiiany jariialaǧany, öndırıstı būzǧany, qaskünemdık äreketı t.b. aiyptaular bar. Al qazaq äielderı tek qana «halyq jaulary» äielderı bolǧany üşın jazalanǧan.
Äielderdıŋ küieulerın qamauǧa alǧannan keiın olardy küieulerımen kezdesuge alyp baruǧa uäde berıp, aldap alyp ketetın. Sondyqtan kelınşekter ädemı kiınıp, äşekei būiymdaryn taǧyp baratyn. Alaida olardy alda lager kütıp tūrǧan-dy. Aldymen 2 aidan 6 aiǧa deiın temır tordyŋ ar jaǧynda tergeu aiaqtalǧanşa ūstap, keiın Stalindık vagondarǧa otyrǧyzyp, lagerge jöneltetın. Äielderdıŋ körgen qorlyǧyn bır qaǧazǧa syiǧyzyp jetkızu mümkın emes. Zorlyq-zombylyqtyŋ arqasynda lager töŋıregınde 1507 bala düniege kelgen. Olardyŋ kuälıkterınde äke esımı bos oryn bolyp qalatyn bolǧan. Demek, aqtalǧannan keiın de balalar äkelerınıŋ kım ekenın bılmei ketken.
Jalpy Aqmola lagerı Stalinnıŋ ölımınen keiın, iaǧni 1953 jyly jabyldy. Äielder bostandyqqa ärtürlı sandyq belgılerı bar kuälıktermen şyqty. Atalǧan kuälıkterde -25, -34 nemese -100 degen sandar tūruy mümkın edı. Būl sandar olardyŋ kıruge qūqyǧy joq, esıgı jabyq ülken qalalardyŋ, astanalardyŋ tızımı edı. Köbıne, ärine, būl olardyŋ Otany bolatyn. Sondyqtan, äielderdıŋ köbısı Qazaqstanda qaldy jäne Qazaqstan olar üşın ekınşı otany bolyp sanaldy. Onymen qoimai, äielder bostandyqqa «şyndyqty jariialamau turaly qūjatqa» qol qoiǧannan keiın şyǧatyn. Iаǧni, olardyŋ qaida bolǧandyǧy turaly, körgen qiyndyqtary men azappen ötken künderın eşkımnıŋ bılmeuı tiıs edı. Äielderdıŋ qorqynyşpen ömır sürgenderı sonşalyq, tıptı aqtalǧannan keiın de, balalaryna kesırı tie me dep jaqyndaryna da auyz aşyp aitpaǧan.
50-jyldardyŋ ortasynda lagerlerde qamalǧan jazyqsyz adamdarǧa qatysty ükımderdı qaita qarau men olardy joiu jönındegı prosess bastaldy. Qaza tapqandar men atylǧandar aqtalyp, türmedegı erıksızder bostandyqqa şyǧaryldy. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn jappai aqtau – 1920-1950 jyldar aralyǧynda keŋes memleketı jürgızgen quǧyndau, jazalau saiasaty asqan qataldyq, şekten şyqqan zūlymdyq täsılmen jürgızılgendıgın däleldedı. Keŋes ökımetınıŋ Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ jalpy sany, ǧalymdardyŋ esepterı boiynşa, 3,5 mln adamdy qūrady. Alaida būl san da naqty emes, öitkenı 20-40-jyldary tūtqyndalǧan myŋdaǧan adamdardyŋ taǧdyry älı künge deiın belgısız bolyp otyr.
Qazaqstanda «Jappai saiasi quǧyn-
sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋ Täuelsızdık alǧannan keiın 1993 jyly qabyldandy.
Al saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı retınde 1997 jyly Elbasy N.Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen
31 mamyr bolyp belgılendı.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy Jarlyǧymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūryldy. Taǧdyr tauqymetın tartyp, solaqai saiasattyŋ qūrbany bolǧan, älı aqtalmaǧan talai esımder bar. Osy oraida, «ALJİR» lagerındegı aqtalǧan tūtqyn äielderdıŋ sanyn anyqtau turaly aqparatty aita ötsek (1938-1953 jj.):
Būl derek 2003 jyly Astana qalasy men Aqmola oblysy boiynşa zaŋsyz quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ qauymdastyǧy şyǧarǧan «ALJİR» tūtqyndary» kıtabynda ChSİR (Otanyn satqandardyŋ otbasy müşesı) retınde jäne Keŋes Ükımetıne qarsy ügıt jäne kontrrevoliusiialyq qyzmetı üşın sottalǧan 7 270 äiel turaly qysqaşa aqparatqa süienıp alynǧan.
Qazırgı taŋda «ALJİR» lagerınde tūtqynda bolǧan äielderdı aqtau boiynşa derekter bazasyna 1 542 äiel engızıldı, onyŋ ışınde 258 äiel aqtaldy, 1 284 äiel aqtalmady. Qarap otyrsaq, äielderdıŋ 20 paiyzyna jeter-jetpesı ǧana aqtalu qūqyǧyna ie bolǧan. Olardyŋ ışınde (ūlt boiynşa):
«Ūltqa qyzmet etu – ūly ıs» demekşı, soraqy saiasattyŋ qūrbandaryn aqtau – bügıngı egemen el ūrpaqtary aldynda tūrǧan maŋyzdy mındetterdıŋ bırı. Tarihymyzdyŋ aşy şyndyqtary aşylyp, tarihi ädıldıktı qalpyna keltıru jolynda älı köptegen esımder aqtalary sözsız. Zaman otyna küigender, halyq üşın qyzmet etıp, jala jabylyp jazalanǧandar esımı qaita jaŋǧyruy tiıs.
Keŋes ökımetınıŋ qazaqqa jasaǧan soŋǧy qiianaty 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısınde körınıs tapty. Qazaqstandy ūzaq uaqyt basqaryp, halyqtyŋ qūrmetıne ie bolǧan, Dınmūhamed Qonaevty alyp tastap, ornyna Qazaqstandy müldem bılmeitın, «partiia soldatyn» äkelıp otyrǧyzuy, onsyz da tılden, dınnen, mädenietten aiyryludyŋ az-aq aldynda tūrǧan, ortalyqtyŋ qisynsyz, qyŋyr ūlt saiasatyna qarsy, jalpy ūltjandy jastardyŋ namysyn oiatty. Qazaqstannyŋ barlyq derlık qalalarynda solaqai şeşımge qarsy jastar alaŋdarǧa şyqty. «Aq degenı – alǧys, qara degenı – qarǧys» bolyp üirengen ortalyq, beibıt şeruge şyqqan jastarǧa arnaiy daiarlanǧan äskeri küş qoldandy. Alaŋǧa şyqqan jastardy aiausyz jazalady. Örımdei jas qyzdar men jıgıtter qyrşynynan qiyldy. Köterılıs basylǧannan keiın de, bırneşe ailar boiy alaŋǧa şyqqan köptegen jastar tolassyz tergeuge tüsıp, köbıne jasandy jala jabylyp, sottaldy, oqudan şyǧaryldy, jūmystan quyldy. El bolyp esımızdı jiǧaly ūlt namysyn qorǧap alaŋǧa şyqqan jastardyŋ köpşılıgı aqtaldy. Bügıngı kün respublika boiynşa qūrylǧan «Jeltoqsan köterılısıne» bailanysty Qoǧamdyq bırlestıkter men Qorlar jazyqsyz japa şekken jeltoqsandyqtardy aqtau boiynşa auqymdy jūmystar jürgızıp keledı.
70 jyldan artyq kommunizm elesın elıgıp, janyn sala Otan üşın eŋbek etken, sol jolda jantürşıgerlık qiyndyqtardan ötıp, ūlt retınde jer betınen joiylyp ketudıŋ az-aq aldynda qalǧan qazaq elı bügın egemendıktıŋ, erkındıktıŋ, öz taǧdyryn, baǧytyn özı şeşer baqytyna ie boldy. Älemdık örkeniet arpalysynyŋ arasynan özınıŋ damu baǧdaryn anyqtady. Tarihta är eldıŋ damu ürdısı, joly ärtürlı. Jalpyälemdık damu jönındegı qaǧidattar bolǧanymen, är ūlt ornalasqan jaǧrafiialyq, ūlttyq mentalitet, ǧasyrlar boiǧy qalyptasqan tūrmystyq, ädet-ǧūryp, körşı memleketterdıŋ qarym-qatynasy äser etetını – dausyz aksioma. Osy älemdık arpalysta joǧalǧanymyzdy tügendep, örkenietten qalmai, ūlttyq kelbetımızdı saqtap, örelı elderdıŋ qatarynan körıneiık. Ol üşın bırlık pen tırlık kerek. Täuelsızdık bärınen de qymbat!
Samat TERGEMBAEV,
Nūr-Sūltan qalasy Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn
tolyq aqtau jönındegı öŋırlık
komissiianyŋ müşesı
