15 қараша күні Қазақстанның ұлттық валютасы – теңгенің айналымға енгеніне 30 жыл толады. Бұған дейін қолма-қол ақшамен есеп айырысу қолжетімді жалғыз нысан болса, қазіргі уақытта заманауи технологиялардың көмегімен жүзеге асатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар бар. Бірақ болашақ технологиясы, қолма-қол ақша мен банктік шоттардан басқа, Қазақстанның Ұлттық Банкі шығаратын цифрлық теңгедегі есеп айырысулар да болмақ. Қазақстан Ұлттық Банкі Орталық филиалының директоры Әмірбек САНКУБАЕВ газетімізге берген сұхбатында цифрлық теңгені пайдаланудың артықшылығы мен ерекшелігі туралы айтып берді.
– Әмірбек Бөріұлы, цифрлық теңге деген не және оның дәстүрлі – қолма-қол және қолма-қол ақшасыз қаржыдан артықшылығы неде?
– Цифрлық теңге – қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу нысандарымен қатар пайдаланылатын ақшаның қосымша нысаны. Қолма-қол ақша сияқты, цифрлық теңгенің жалғыз эмитенті – Ұлттық Банк. Цифрлық теңгені қолма-қол ақшасыз қаражатпен: интернет, мобильді қосымша, QR-код және басқа да таныс технологиялар арқылы төлеуге болады. Негізінде, цифрлық ақша операциялары қолма-қол ақшасыз төлемдерге өте ұқсас, бірақ олардың бірқатар маңызды артықшылығы бар, оның ішінде қарапайым тұтынушылар үшін, мысалы, офлайн төлем төлеу технологиясы қазірдің өзінде мәлім. Сіз қазір сатушының POS терминалы да, сатып алушының мобильді құрылғысы да желіде болуы керек екенін білесіз. Бұл тұрғыда, цифрлық теңге интернетке қолжетімділігі шектеулі өңірлерде ерекше пайдалы болады. Екіншіден, ұлттық валютаның жаңа нысаны банктер мен төлем ұйымдарының жаңа қаржы технологиясы өнімдерін құруға түрткі болады, ал бәсекенің күшеюі әрқашан тұтынушыларға пайда әкеледі.
– Оны кімдер пайдаланады?
– Цифрлық теңгені пайдаланушылар жеке және заңды тұлғалар болады. Айта кету керек, цифрлық валюта барлық тұтынушы үшін көтерме, банкаралық деңгейде қолжетімді болуы мүмкін. Бүкіл әлемде Орталық банк шығаратын көтерме цифрлық валюталар өте перспективалы технология ретінде зерттелуде, өйткені халықаралық төлем кезінде делдалдар санының азаюына байланысты және бұл технология дәл осыған бағытталған, халықаралық есеп айырысулар айтарлықтай арзандайды, бұл тағы да қаржы қызметін тұтынушылар мүддесі үшін пайдалы, мысалы, импорттаушы мен экспорттаушы үшін. Ұлттық Банктің мәлімдемесі бойынша цифрлық теңге мемлекеттік сатып алуларда пайдаланылмақ.
– Сіздіңше, мұның артықшылығы неде?
– Ақшаның цифрлық форматын енгізу мемлекет деңгейінде бірнеше мақсат үшін өзекті. Біріншіден, бұл жаңа қаржы өнімдерін құру есебінен қаржы нарығындағы бәсекені арттыруға мүмкіндік береді. Маңыздысы, цифрлық теңге, атап өткеніміздей, интернетке қосылмай төлем жасау мүмкіндігінің арқасында өңірлер арасындағы цифрлық алшақтықты еңсерудің басты құралының бірі бола алады. Цифрлық теңгені енгізу қаржы делдалдарының санын қысқарту есебінен халықаралық төлемдерді жеделдетеді және арзандатады деген болжам бар. Цифрлық ақшаны енгізу артықшылығының арасында мемлекеттік шығындардың ашықтығын арттырудың тағы бір тәсілінің пайда болуын атауға болады.
– Сіздің ойыңызша, цифрлық ақша есеп айырысудың басқа түрлерін, атап айтқанда, қолма-қол ақшаны толығымен алмастыра ала ма?
– Ұлттық Банк 2021 жылдан бастап цифрлық теңгені әзірлеп келеді және қорытындылар жариялануына қарай біз цифрлық теңге қолма-қол ақшадан немесе қолма-қол ақшасыз есеп айырысудан бас тартуды көздемейтінін бірнеше рет мәлімдедік, ол қосымша нысан ретінде қатар пайдаланылады. Қолма-қол теңгеге келетін болсақ, олар, әрине, айналымда болады. Адамдар өзіне ұнайтын есеп айырысу нысанын өзі таңдай алады.
– Қолма-қол ақша – әмиянымызда, қолма-қол емес ақша – карточкаларда немесе банктердегі шоттарда, ал цифрлық ақша қайда сақталады?
– Ұлттық Банк қазіргі уақытта жеке тұлғалармен жұмыс істемейтінін және болашақта да жұмыс істемейтінін атап өтейін. Қарапайым тұтынушылар барлық операцияны, төлемдер мен аударымдарды екінші деңгейдегі банктер мен төлем ұйымдары арқылы, яғни әдеттегі арналар арқылы жүргізеді. Естеріңізге сала кетейін, қазіргі уақытта Қазақстанда екінші деңгейдегі 21 банк жұмыс істейді.
Сұрағыңызға қайта оралсақ, цифрлық ақша әмияндарда да сақталады, бірақ тек цифрлық түрде. Цифрлық әмиянды пайдаланушының мобильді құрылғысында немесе онлайн-банкингте орнатылған банктің мобильді қосымшасы арқылы ашуға болады. Бұл жағдайда екінші деңгейдегі бір банкте бір ғана әмиян ашуға рұқсат. Бірақ егер тұтынушы оларды әртүрлі банкте ашуды шешсе, мұндай әмияндардың бірнешеуі болуы мүмкін. Бұл банктер арасындағы бәсекені күшейтеді, бұл қызметті жақсартып, банктердің өнім желісін кеңейтуі керек.
– Қазақстандықтар цифрлық теңгені төлем құралы ретінде қашан пайдалана алады?
– 2021 жылдан бастап Қазақстанда «Цифрлық теңге» қанатқақты жобасы іске асуда. Былтыр Ұлттық Банк нарық қатысушыларымен, сарапшылар қауымдастығымен және халықаралық серіктестермен бірлесіп, цифрлық теңгені енгізу қажеттілігі туралы зерттеуді аяқтады. Жарияланған нәтижелерге сәйкес, цифрлық теңгені үш кезеңге кезең-кезеңімен енгізу туралы шешім қабылданды: барлығы 2025 жылдың соңына дейін. Жобаның алдыңғы кезеңдері барлық азамат үшін төлем құралы ретінде цифрлық теңгені пайдалануға ғана бағытталды. Қазіргі уақытта банкаралық есеп айырысулар және бағалы қағаздармен операциялар сияқты көтерме, ауқымды операциялар бойынша есеп айырысулар үшін цифрлық теңгені қолдану мәселелері талқылануда.
