Данышпанды дана адам ғана түсінеді. Бұл пікірдің дәлелдемесі – Ахмет Байтұрсыновтың 1913 жылы жазған «Қазақтың бас ақыны» деген мақаласы. Мұнда Ахаң Абайдың ойшылдығы туралы ұлағатты сөз айтқан. Солардың бірі – «1903-ші жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті, оқып қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олар сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға, шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қалады.
Кей сөздерін дағдыланған адамдар болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі. Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық Абай айта алмағаннан болған кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алмағандығынан болатын кемшілік. Олай болғанда айып жазушыдан емес, оқушыда. Не нәрсе жайынан жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін жазады. Нәрсенің сыры, қасиетін біліп жазған соң, сөзінің бәрі де халыққа тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып табылады» («Абай», 1992., т.3. 23-б).
Ахаң осылайша ой өрбіте келіп, түсінікке ауыр деп: «Көк тұман – алдыңдағы келер заман», – деп басталатын сегіз шумақтан тұратын өлеңді мысал ретінде ұсынған. Ендігі жерде осы өлеңдегі кейбір ойлар туралы біраз пікір білдіргенді жөн көрдім.
«Көк тұман – алдыңдағы келер заман»
Келер заман түгіл, бүгінгі қоғамды түсіне алмай жүргендер үшін алдындағы заман туралы сөз қозғау бос әуре. Әр заманның өз тауқыметі, әр адамның Тәңірі берген тағдыры бар. Осының бәрі жалған дүниенің еңсемізді басқан жүктері. Алғашқыда тік жүруге жаратқан адам баласының айуан болып кетпеуіне де қажыр-қайрат керек. Тұрмыс еңсеңді басқанда бүгінді ұмытып, ертеңді ойлауға мұрша бар ма? Әрине, жоқ. Абай осы халді сезе отырып, бүгінгі күннің мәнін ертеңгі келер күн арқылы ашпақ болған. Абайға келер заман сол кез үшін емес, бүгінгі әңгімеге қажет болып отыр. Бүгінгі тіршілік алдында өз кеңістігін аңғарғысы келеді. Келешегі болмаса бүгіннің мәні мен сәні неде? Хакім Абай осындай ой иірімдеріне түсе келе алдағы келер заманды «Көк тұман» дейді. Бұл мәселеде Абаймен келісуге де, келіспеуге де болады, мәселе онда емес. Әңгіме тақырыбы – дүние болмысы. Оны қалай меңгеріп, өзің қалай түсініп, өзгелерге түсіндіре алмақсың? Абай түсінігі бойынша, алдағы заман – тұман, яғни оның айқын бейнесі, бітімі белгісіз, күңгірт. Тек оның болмысына бойлай алатын сәуле – үміт. Болашақ үміт арқылы ғана сезілмек. Ал үміт деген – адам. Себебі үмітсіз шайтан ғана. Үміті бар адам, ол – нағыз адам. Ондай жанның болашақ туралы өзіндік санасы болуы абзал. Сондықтан да Абай:
Көк тұман – алдыңдағы келер заман,
Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған, –
дейді. Мұндай футурологиялық ойға түспеген ойшыл болмаған. Болашаққа көңілі кетпеген жан жоқ. Бірақ ол тұман. Ондағы іске асатын, дүниеге келетін, оқиға болатын жайлар әлі анықталмаған. Болашақ сонысымен қызықты. Егер болашақ ап-айқын, беп-белгілі болса өмірде не қызық қалмақшы? Өмірдің қызығы сонда, біз, алыс болашақ түгіл, ертеңгі күнімізді толық білмейміз. Ертең болатын іс – болашақтың жұмысы. Ертеңгі істің себебі бүгінде болғанымен, оның көрінуі, салдары ертеңде. Сонда адамға ертеңгіні білу бұйырмағаны ма? Әрине, бұйырмаған. Бірақ осы қисынды талайлар бұзғылары келген, ол үшін неше түрлі утопистік, тағы да басқа теориялар жасалған. Теорияны іске асыру мақсатында төңкерістер (революция) болған. Қалай болғанымен де келер заманның көк тұманы ашылмады. Сәуегейлік көк тұманның пердесін сыпыра алмады. Келер күнді ұғып, яғни көк тұманды сейілтетін – сол алдағы кезеңнің ұрпақтары, сол заманның хакімдері. Бүгінгілердің мүмкіндіктері тек қана үмітте. Үміт адамның алдамшы санасы емес, оны келер заманға бастайтын қуаты. Үміті мол адамның қуаты да мол. Демек, келер заманға деген ынтасы да ерекше. Абайдың өзі дәл сондай жан, «келер заман» дегенде ол қайдағы бір дерексіз ұғым емес, ол – адамның әлі кешпеген ғұмыры, оның әлі айналыспаған ісі, оның әлі айтпаған (сөйленбеген) сөзі. Келер заман – адамның алдағы сүретін өмірі. Осы өмірдің сипаты – көк тұман, яғни белгісіздік. Белгісіздікті белгіліге айналдыратын – адам, оның әрекеті, келер замандағы әрекет белгісіз болғандықтан ол көк тұман. Оны Абай былайша бейнелеген: «Көп жылдар, көп күнді айдап келе жатыр, сипат жоқ, сурет жоқ, көзім талған» (2-т. 28-б.).
Осы тұста орынды бір сұрақ туады. Көп жылдар көп күнді айдап келе жатса, оның айдаушысы кім? Біз қысқа қайырсақ, жауабымыз – уақыт. Жылдарды жылжытатын – уақыт. Олай болса, уақыттың белгісі не? Жылдармен, күндермен адам ғұмырының қатысы қандай? Олар бірінсіз-бірі бола ма, жоқ па? Абай айтуынша, көп жылдардың көп күнді айдап келе жатуы адам еркінен тыс, яғни онтологиялық сипатта. Ал онымен адамның үйлесімдігі сипат (атрибут), сурет арқылы көрінбек. Бірақ Абай келер заманнан сипат, сурет таба алмай, көзім талған дейді.
Адамның қоғам, заман туралы ойларындағы негізгі арқауы бүгін мен болашақтың тұтастығында. Ол тұтастық мәнге, мазмұнға толуы үшін келер заман бүгінгі заманға айналу керек, яғни адам ғұмыр кешуге қажет. Бұл – ақиқатқа бастайтын жол. Себебі ақиқат дегеніміздің өзі – адамның ғұмыры.
«Соның бірі – арнаулы таусыншақ күн»
Көп жылдар, көп күндер келеді, кетеді. Олардан қалар не бар? Өткінші өмір өкінішке тола өтеді. Бірақ сол көп күннің ішінде бір күн бар, оның маңызы өзгеше. Ол күнді Абай «арнаулы таусыншақ күн» дейді. Сол күні бүкіл ғұмырың тарының қауызына сыйып кетердей тарылады. Өмір қас қағым сәтке айналады. Көп жыл, көп күндерің сол «арнаулы таусыншақ күн» белгісіне, сипатына, суретіне айналмақ. Ғұмырдың сипаты, суреті, мәні, мағынасы дәл сол күнде айқындалады. Міне, «арнаулы таусыншақ күннің» кереметі. Бірақ ол күнге адам дайындықпен келгені жөн. Ол күнді басынан кешіру тағдыр ісі болғанымен, оны ғұмырдың мағынасына, өмір философиясына айналдыру әркімнің қолынан келе бермейді. «Әй, қойшы, соны басқа түскенде көреміз», – деп қолды бір сілтеп жүре беруге де болады. Немесе хакім Абай сияқты сол «арнаулы таусыншақ күннің» боларын болжап, өзін сол бағытта іс, қарекетке салуға да болады. Бұл да әркімнің жеке басының ісі. Бірақ «арнаулы таусыншақ күннің» болуы оның әркімге тікелей қатысты екені анық.
«Арнаулы таусыншақ күн» туралы Абайға дейін де, одан кейін де әңгіме көп болған. Діннің де негізгі қазығы осы таусыншақ күнге негізделген. Сол күні пенде дүние кірінен, күнәдан тазаруы керек. Бұл – христианда, исламда бар дәстүр. Пенде болған соң күнәсіз жан болмайды. Пенденің күнәсін мойындайтын күні – осы таусыншақ күні. Бұл бір. Екіншіден, осы күні адам бұл өмірдің мәнін түсінбек, сонда қандай түсінік болуы мүмкін? Білімділердің айтуынша, бұл күні адам өмірдің мәні оның мәнсіздігінде екенін ұғынса керек. Бұл сана туралы Батыста көптеген философиялық ағымдар бар, солардың көрнектісі – экзистенциализм. Оның екі бағыты бар: атеистік және діни сарында. Мұның бәрі зиялы қауымға белгілі. Біздің айтпағымыз «таусыншақ күн» мен өмірдің мәнінің байланысы. Өмір мәні адамға құпия, ол өз сырын осы соңғы сәтте сәл ғана ашпақшы. Бірақ сол сәтте, уақыты жеткенде өлімді дұрыс қабылдаудың өзі де ғұмырлық сананы қажет етпек. Қысқасы, адам өзінің жаны мен тәні ажырасатын сәтіне дайындықпен келгені абзал. Абайдың айтпағы да сол, көп күндер келер-кетер, бірақ соның бірі ақырғы күн болар, соны қабылдауға зердең жете ме деген сауал. Себебі ол күннен кейінгі кезде адам санасы тоқталып, өзге саналы өмір сүре бастайды, ал оның құпиясы тек бір Аллаға аян. «Таусыншақ күн» – өмір мен өлімнің шекарасы, ғұмырдың өлшемдік белгісі. Өмірдің өлімге, ғұмырдың өзге ғұмырға айналуы – күн мен түннің болуы әрі алмасуы сияқты адамның өзіне, еркіне тәуелсіз шаралар. Ислам дінінде мұндайларды Алла әмірі дейміз, ал атеистік түсінікте табиғаттың өз заңдылықтары. Қалай десек те қателік жоқ, себебі Алланың әмірі де, табиғаттың заңдылығы да адамға қатыссыз онтологиялық мазмұндағы шындық. Қайсысы болсын өз сыры өзінде, өз құпиясы өзіндегі субстанциялар. Кант мұндай істерді «Өзіндік зат» деп атаған. Мән мен құбылыс түрлене-түрлене қайсысы құбылыс, қайсысы мән екені де ажыратылмай, біздің оларды бірінің орнына бірін қолдана беретін дәстүріміз бар. Оған ең айғақты мысал – социалистік қоғам, ол адамның мәні емес, оның құбылыс ретіндегі көрінісін ғана білдіре алатын әлеуметтік мүмкіндік екен. Біз болсақ, ол адамның мәнін ашады деп келдік. Адамның таптарға, топқа бөлініп, сараланып іс, қызмет, қарекет атқаруы оның мәні емес, сыртқы құбылысы. Адамның мәні жеке өз болмысында, мінезінде, қарекетінде, ісінде. Ал адам өзгелерге еліктеп жасаған әрекетінен ешқашан да өзіне мұра таппайды. Өзгелер әрекеті өзгереді, тозады, сол кезде еліктеген жанның жеке басының дағдарысы басталады. Адам ең алдымен өзіне сенуі, өзінің, Абай айтқандай, ақылы мен қайратына сеніп, өз жүрегін тыңдауы керек. Адам соншама күрделі, түпсіз, терең тұңғиық, ал осындай затты (субстанцияны) классификациялық топтамалық (оны біз таптық деп келдік – Ғ.Е.) сипаттармен ешқашан да анықтай алмаймыз. Мұндай тәсіл тек саясат үшін ғана қажет. Саясат адамның мәні емес, адамды құбылыс ретінде ғана қарастыратын сана.
Сонымен «таусыншақ күн» туатын сәт адамның мәнін түсінуге мүмкіндік бермек. Сонда туатын сана адам ғұмырының толғандығы, өткіншілігі, тұрақсыздығы, шектеулігі, қайырылып қайтпайтын қатыгездігі туралы болса керек. Адам ғұмыры өз жаратушысы алдында жауапкершілік пен жауапсыздықтан тұрса керек. Өз қарекет, ісіне жауап бере алатын жанның санасы биік, өз ісіне жауап бере алмайтындар – надандар, бірақ осылардың осылай болуы да Алла әміріне байланысты деген пікірдемін, себебі «таусыншақ күнде» ақылы дария кемеңгер мен өмірі далбасалықпен өткен пақыр теңеледі, бірдей қиналады, өткен өмірдің оралмайтынына бірдей өкінеді, жарық дүниені қимайды, дәмеленеді. Тағдыр – таразыға тартылмайтын, өлшенбейтін, ақылға сыймайтын, сыры бізге беймәлім құдірет. Тағдырдың жазуы деген сол, Абай айтқан «таусыншақ күн».
«Мен» өлмеске тағдыр жоқ әуел бастан»
Өлім мен өмір (мәңгілік) – бұл ғаламның әлімсақтан шешуін таба алмай келе жатқан ең өзекті мәселесі. Осы проблема төңірегінде қаншама діндер, философиялық жүйелер, теориялар жасалмады десеңші. Ғалымдардың, хакімдердің бәрі-бәрі өмір, өлім туралы тамаша ойлар айтты. Бәрі осы нәрселердің себебін іздестірді, бірақ толық жауап берген ешқайсысы болған жоқ. Бұл мәселеге Абай да жауап бермеген, тіптен алдына ондай мақсат та қоймаған. Оның айтпағы – санадағы «мен» және «менікі» дегеңдерді бір-бірінен айырып беру. «Мен» дегенді қарапайым мәнде емес, философиялық, дүниетанымдық құнарлы ұғым ретінде қарастырған қазақтан шыққан Абайдан өзге ойшылды мен білмеймін.
Абай «Көк тұман – алдыңдағы келер заман», – деп басталатын сегіз шумақты өлеңнің үшінші шумағында «мен» және «менікі» дегенге түсінік берген. Әуелі Абайдың «мен» дегеніне тоқталайық. Ол: «Ақыл мен жан – мен өзім», – дейді. Сонда «мен» деген – ақыл мен жанның синтезі. Бұл дұрыс, бірақ нақтылы түсінікті қажет етеді. Неге дейсіз ғой? Біріншіден, ақыл мен жан дегеннің өзі не? Ақыл туралы көп жаздық, көп айттық. Ол – адамның зердесінің, ой қабілетінің өлшемі. Әдетте дұрыс шешім қабылдап, әлденені көре білгендерді «ақылды адам» деп жатамыз. Ал «жан» жұмбақ, ол туралы толық түсінік қалыптаспаған. Тілімізде «шыбын жан», «жаным жаралы», «жанымдай жақсы көремін» деген, т.б. түсініктер бар. Бұлар – қарапайым қатынастарда қолданылатын сөз тіркестері, бұларда дүниетанымдық не философиялық сипат жоқ. «Жан» туралы ең құнарлы түсінік – оның тірі адамға қатысты айтылатыны, яғни адам дүниеден өткенде оның кеудесінен жаны шығып кетеді. Тірі адамның жаны бар. Тіпті адамды қайтыс болды дегенде анықтаушы ретінде қолданылатын ұғым – «жан». Ал Абай ақыл мен жанды «мен» деген ұғыммен анықтай отырып: «…мен» өлмеске тағдыр жоқ әуел бастан», – деп, оны мәңгіліктің өлшемі ретінде қолданған. Сонда қалай болғаны? Ақылдың да, жанның да мәңгілік болғаны ма? Рас, ақыл да, жан да мәңгілік дейік, бірақ олардың өмір сүру формалары қандай болмақ? Ақыл жансыз, ал жан ақылсыз бола ма? Ол жағын Абай айтпаған.
Екіншіден, «мен» деген ұғымды ақыл мен жанның бірлігі бере ала ма деген мәселе. Олай дейтінім, ақыл мен жанның бір-біріне қарым-қатынасы, байланысы бір жағдай болса, осы қарым-қатынасқа «менікі»-нің қатысы және бар. Абай бұл мәселенің басын құрап: «Ақыл мен жан – мен өзім, тән менікі», – деген. Ол тәнді «менікі» деп, жаннан бөліп алады. Адам тірі болған кезде тән мен жан бірге, бұлардың бөлінуі өмірдің соңында болмақ. Ақын осы халді баяндап отыр. Ойымыз түсінікті болуы үшін шумақты толық келтірейік
Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы – екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі.
(28-б.)
Адам басына «арнаулы таусыншақ күн» төнгенде «мен» мен «менікінің» мағынасы өзгеріп сала береді. Тән өледі, яғни «менікі» өледі, жан мен ақыл «менге» айналып ғұмыр кешеді. Бұған тағдырдың да күші жетпек емес. Абайдың «мен» деп отырғаны адамның рухы болса керек. Рух мәңгілік.
Абай «мен» дегенді айтқанда ешқандай лирикалық герой емес, нақтылы өз мәнінде айтып отыр. Абай сияқты жандардың «мені» ешқашан өлмек емес. Бұл – адамзат болмысының заңдылығы. Сондықтан олардың табиғаты, тәні өлгенімен «мені» өлмейді. Ол қуат ұрпақтарға қажет. Мұндай заңдылықсыз адамзат болмысында өзгеріс үрдісі болмас еді.
«Көптің бәрін көп деме, көп те бөлек»
«Көп» – дегеніміз әлеуметтік философияның ұғымы. Абай «көп»-ті ұғым ретінде қолданған. Ғылымда «көп»-тің бірнеше баламалары бар, олар: қоғам, тап, әлеуметтік топ, ұжым, каста, тобыр (толпа), бұқара, жұрт, т.б. Саяси мақсатқа байланысты ғалымдар осы түсініктерді өз қажеттіліктеріне жаратқан. Абай болса бір сөзбен ғана өз ойын білдірген, ол – «көп» деген ұғым. Көптің бағытын, хакім пікірінше, анықтайтын – «единица», яғни дара тұлға. Көптің ісіне нағыз мазмұн берген осы – единица. Бірақ көп кей жағдайларда тұлғасыз (единицасыз) әрекет ете бермек. Мұндай жағдайда оның әрекетінен жақсылық күтпеңіз. Себебі көптің санасы тобырлық сипатта. Тобыр – тоқтаусыз аққан жойқын күш, ол жолындағысын бұзып-жарып, қиратудан өзгені мақсат етпейді. Қирату, бұзу қызығы өзіне ерекше түсініктерді қалыптастырады, ол революцияға апарып соғады. Бұл – апат философиясы. Алайда апаттың да адамдарды өзіне тартатын тылсым қуаты бар. Адам қиратуға білек сыбанып кіріскенде, ол өзінің табиғатын өзгертіп, өзіне тән сана орнына, өзгелердің санасын сыйғызып, екі түрлі сана кеңістігінде өмір кешеді. Ретіне байланысты іске басшы боп өз санасы көрінсе, кейде оның орнын өзге сана басады, сөйтіп бір адам екіге жарылып күн кешкенде, оның бойында адамға деген өшпенділік оты тұтанып, жеке өзі туралы ой айтқанды жау санауды әдетке айналдырады. Мұндай сананың аты – фанатизм. Тобырлық сана – көптің санасы. Тобырда әу баста ізгі тілек болғанымен, оған жетудің жолында, тобыр адамшылыққа мүлдем жатпайтын әрекеттерге баруы әбден мүмкін. Ізгі іске жетуде ізгілікті талап етуді тобыр қайдан білсін?! Ауыз суды іздеп жүріп, топан суды қаптататын да осы тобырлар. Тобыр деген не? Ең қысқа түсінік, топ болып жүретіндер – тобырлар. Мұны біз кезінде коллективизм дегенбіз. Сонда адамдар неге топтаса бастайды, себебі топ адамды басқару жеңіл, сондықтан оларды арнайы осылайша топтастырушылар болады, бұл бір. Екіншіден, бойын үрей билеген ерікті іске ерік, қайраты жоқтар топшыл болады. Қара көбейтіп бой көрсету мәрттік емес, үрейдің бір формасы. Үшіншіден, «единица» бастаған топ болады, бұл өзге нәрсе. Тобырдың қуаты арлы, ақылды адамның еркінде болса, ізгі іске жетудің де ізгі жолы табылары анық. Ғаділетті патша деген – осындайдан туған түсінік.
Ғадәләт пен мархамат – көп азығы,
Қайда көрсең, болып бақ соған көмек, –
дейді Абай.
Әділдік көп үшін қажет. Ел билеуші, ең алдымен, көпке әділетті болуы міндет. Олай болмағанда ел бұзылады, көп тобырға айналып, халық азып-тозады. Сонда халықты тоздырушы күш өз ішінде екенін ел басшылары білмек керек. Абай осы шумақтың екінші жолында:
Көп ит жеңіп, көк итті күнде жемек, – дейді.
Яғни, көп көптігін жасап, жалғызды (дара тұлғаны) күнде азапқа салмақ. Сонда көптің көпшілігінен не қайыр, не үміт?! Жүгенсіз кеткен көптен еш үміт жоқ. Мәселе сонда, көпті әуел бастан адамшылық жолында ұстау керек, өйтпегенде өзіне ақыл салған дара дананы, Абайдың нақтылап айтқанындай, «көп иттің күнде жеуі» анық іс. Оған адам баласы тарихынан көптеген мысалдар келтіруге болады, оны, оқырман, өзіңіз де білесіз.
Ғарифолла ЕСІМ,
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры,
философия ғылымдарының докторы
