وركەنيەت كوشىنە ىلەسەمىن دەيتىن مەملەكەت ساندىق جانە ساپالىق دەڭگەيى وسۋىنە ماڭىز بەرىپ, ءبىز قانشامىز, قانشا وندىرەمىز, قانشا تۇتىنامىز, قايتىپ تۇتىنامىز دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ, سوعان ساي جۇمىس ىستەيدى.
ساننان ساپا شىعادى
راس ەلدىڭ دامۋىنا حالىقتىڭ سانى ىقپال ەتەدى. اسىرەسە ەڭبەك رەسۋرسىندا شەشۋشى ءمان يە. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا قارقىندى دامۋىندا ارزان ەڭبەك رەسۋرسىنىڭ اسەرى مول. ەڭبەك قۇنىنىڭ ارزان بولۋى, تاۋاردى ارزانداتىپ, سونىڭ سالدارىنان سۇرانىستى ارتتىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە كىرىس كوزىنە اسەر ەتەدى.
ساننان ساپا شىعادى, ال, ساپالى ۇلت باسەكەگە قابىلەتتى بولادى. تۇركيانىڭ كونيا قالىسىندا وتكەن يسلام ويىنىندا وزبەكستان قۇراما كومانداسى يران, ازەربايجان جانە قازاقستاننان جوعارى كوتەرىلىپ, جالپى كوماندالىق ەسەپتە 2-ءشى ورىننان كورىندى. بۇل ەلدىڭ سپورتشىلارى 158 مەدال جيناسا, سونىڭ 51-ءى التىن, 42-ءى كۇمىس, 65-ءى قولا مەدال. قازىر كورشى ەل حالقىنىڭ سانى – 35 ميلليوننان استى. ياعني سپورتتىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن باسەكە جوعارى. باسەكە بولعان جەردە ساپا ارتاتىنى بەلگىلى جايت.
سانىمىز از, جەرىمىز كەڭ. قۇداي ساقتاسىن, باسقىنشىلار شەكاراعا كوز سالماسىن. سالسا, 13 394 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان شەكارامىزعا بۇكىل اسكەردى جۇمىلدىرۋ ازدىق ەتەدى. بۇگىندە ۋكراينا رەسەي اسكەرىنە تويتارىس بەرۋدە. ارينە, وعان جان-جاقتى فاكتور اسەر ەتەدى. وعان ءبىر سەبەپ, ۋكراين حالقىنىڭ سانى از ەمەس, 43 ميلليوننان اسادى.
مىنە, سان مەن ساپاعا بايلانىستى ءۇش دالەل-دايەك كەلتىردىك. دەمەك, دەموگرافيالىق كورسەتكىشكە ءمان بەرۋ ستراتەگيالىق ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلە باسپاسوزدە سان مارتە كوتەرىلمەدى.
حالىقتىڭ وسىمىنە الاڭداعان قالامگەر كامال سمايىلوۆ قالامداس دوسى شەراعاڭا حات جازىپ:
– 1959 جىلى 18-49 جاس ارالىعىنداعى قازاق ايەلدەرى مىڭ بالا شاققاندا 220 نارەستە تۋعان بولسا, 1995 جىلى وسىنشا ايەل-انادان 90 ءسابي عانا دۇنيەگە كەلدى. ياعني 2,5 ەسەگە كەمىدى. وسى قالپىمەن بارا بەرسە وندا ماقاش ءتاتىموۆ ايتقانداي ءححى عاسىردا قازاق حالقى تابيعي ءوسىمى تازا توقتايدى, – دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى.
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قارا نارى شەراعاڭ تابيعي ءوسىمنىڭ شەكتەلۋ سەبەبىن: «بۇرىندارى «التىن القالى», «كۇمىس القالى» انالار ءتىزىمى گازەت بەتىنە سىيماي جاتاتىن. قايدا سولار قازىر؟ ۇكىمتە تاراپىنان ولارعا قولداۋ سارقىلعان. ءوز بالالارىن تۋماي جاتىپ جۇتىپ قوياتىن, تۋعان سوڭ دا جەپ قوياتىن ۇلتتا بولاشاق جوق!» دەيدى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز جۇگىتسەك, 1999 جىلعى ساناق ناتيجەسى بويىنشا اقمولا وبلىسىنىڭ حالقىنىڭ سانى 318 مىڭ ادامدى قۇرادى. 2000 جىلى – 381 مىڭ, 2005 جىلى – 529 مىڭ, 2010 جىلى – 719 مىڭ, 2015 جىلى – 872 مىڭ, 2020 جىلى – 1 ميلليون 149 مىڭ ادامعا جەتتى.
جازۋشىنىڭ «جۇتىپ قوياتىن», «جەپ قوياتىن» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا جاساندى تۇسىك, بەدەۋلىك پەن بەلسىزدىكتىڭ كوبەيگەنىن مەڭزەپ, ۇلتقا قاۋىپ توندىرەتىن كەسەل ەكەنىن جازادى…
دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆ: «1690-1990 جىلدارى بولعان حالىقتى ىدىراتا, قىرىپ-توزۋدىڭ سالدارىنان قازاقتار جالپى سانى 5 ميلليون 950 مىڭ ادامنان ايىرىلدى. ونىڭ ورنىن جۋىق ارادا تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس» – دەپ تۇجىرىمدايدى.
وزىق ەلدەر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشپەن بىرگە حالىقتىڭ تابيعي وسىمىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرەدى. ويتكەنى تابيعي ءوسىم بولماسا, بۇگىنگى جەتىستىك ەرتەڭ جوق بولاتىنىن جاقسى بىلەدى.
الەمدەگى دەموگرافيالىق احۋال
2021 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا الەمنىڭ 224 ەلىندە 7 ميلليرد 895 ميلليون ادام تۇرادى. جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ جالپى سانىنىڭ 18,3 پايىزى قىتايدىڭ حالقى قۇرايدى. وندا 1 ميللارد 447 ميلليون ادامعا جەتتى. ءارى 1 شارشى شاقىرىمعا 150 ادامنان كەلەدى. ەكىنشى ورىندا ءۇندىستان تۇر. بۇل ەلدە جاھاننىڭ 17,7 پايىز تۇرعىنى تۇرادى. حالىق سانى – 1 ميلليارد 398 ميلليون ادام.
ۇزدىك وندىققا اقش, يندونەزيا, پاكىستان, برازيليا, نيگەريا, بانگلادەش, رەسەي, مەكسيكا كىرەدى. بۇل ەلدەردە جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ 21 پايىزى ءومىر سۇرەدى.
مەملەكەتتەردەگى حالىقتىڭ ورنالاسۋ تىعىزدىعى ازيالىق ەلدەردە جوعارى ەكەنىن كورۋگە بولادى. ماسەلەن, سينگاپۋردە 1 شارشى شاقىرىمعا 8479 ادامنان كەلسە, گونكونگتە – 6844 ادامنان كەلەدى.
جەر جۇزىندەگى حالىقتىڭ 61 پايىزى ازيا قۇرلىعىندا تۇرسا, 17 پايىزى افريكا ەلدەرىنە تيەسىلى. ەۋروپانىڭ ۇلەسىنە 10 پايىز, لاتىن امەريكا مەن كاريب باسسەينى 8 پايىز, سولتۇستىك امەريكاعا 5 پايىز كەلەدى.
ەۋرووداق پەن اقش-تىڭ ساراپشىلارى ازيا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ درايۆەرىنە انالادى, ويتكەنى قىتاي, ءۇندىستان, يران, وڭتۇستىك كورەيا, مالايزيا جانە ت.ب ازيالىق ەلدەردىڭ الەمدىك قارجى سەكتورىندا ۇلەس سالماعى ارتىپ كەلەتىنىن ايتۋدا. حالىق كوپ بولعان جەردە سۇرانىس بولادى, سۇرانىستىڭ ارتۋى ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتەتىنى تۇسىنىكتى-اق.
كەزىندە شەكەسىنەن قاراپ, مەنسىنبەي جۇرگەن وزبەكتەردىڭ سانى 90 جىلدارمەن سالىستىرعاندا 2 ەسەگە ارتتى. ولار الەمدە حالىق سانى جونىندە 41 ورىندا تۇر. بۇل ەلدە 1 شارشى شاقىرىم جەردە 75,9 تۇرعىن قونىستانادى.
ەندى قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشىن سالىستىرا سارالاساق, 1989 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاندا 16 ميلليون 536 مىڭ ادام بولسا, وزبەكستاننىڭ حالىق سانى – 19 ميلليون 810 مىڭ ادامدى قۇرادى.
وزبەكستاندا ءار 5 جىل سايىن 2 ميلليون ادامنان قوسىلدى. ماسەلەن, 2000 جىلى – 24 ميلليون 591 مىڭ, 2005 جىلى – 26 ميلليون 254 مىڭ, 2010 جىلى – 28 ميلليون 292 مىڭ, 2015 جىلى – 30 ميلليون 680 مىڭ, 2020 جىلى – 33 ميلليون 226 مىڭ ادامعا جەتتى.
قازاقستاندا 2000 جىلى – 14 ميلليون 900 مىڭ, 2005 جىلى – 15 ميلليون 75 مىڭ, 2010 جىلى – 16 ميلليون 204 مىڭ, 2015 جىلى – 17 ميلليون 417 مىڭ, 2020 جىلى – 18 ميلليون 632 مىڭ ادامعا جەتتى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردەن 30 جىلدا وزبەكستان حالقىنا 14 ملن ادام قوسىلسا, قازاقستاندا 2 ملن ادامعا عانا كوبەيگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. نەگە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى اكادەميك ءمالىم-ايدار اسىلبەكوۆتىڭ «كازاحي (دەموگرافيچەسكيە تەندەنتسي 80-90 گودوۆ)» اتتى ەڭبەگىنەن تابۋعا بولادى. «قازاقستان حالقى 1989-1999 جىلدار ارالىعىندا 1,5 ميلليوننان استام ادامعا, ياعني 8,2 پايىزعا ازايدى. حالىق سانى ازايۋى 2002 جىلعا دەيىن سوزىلىپ, 2003 جىلدان باستاپ از دا بولسا وسە باستادى. 2005 جىلدىڭ باسىندا 15 ميلليوننان استى. بۇل جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى تەك 1991-1999 جىلداردا سىرتقا كەتكەن كوشى-قون ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا حالقى 1 ميلليون 54 مىڭ ادامعا كەمىدى».
قازاقستانداعى احۋال قانداي؟
جالپى قازاقستاندا 2000 جىلداردان بەرى تابيعي ءوسىم قارقىندى. ماسەلەن, تابيعي ءوسىم: 2000 جىلى – 72276, 2005 جىلى – 121680, 2010 جىلى – 221680, 2015 جىلى – 267647, 2020 جىلى – 265491 ادامعا جەتتى.
الايدا وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ ءوسىمى بىركەلكى ەمەس. ناقتى دەرەكتەردى كەلتىرەتىن بولساق, 2021 جىلى تۇركىستان وبلىسىندا 36734-كە, شىمكەنت قالاسىندا 27973-كە, نۇر-سۇلتان قالاسىندا 24734 ادامعا كوبەيدى. پاۆلودار وبلىسىندا ءبىر جىلدا نەبارى 1345 ادام قوسىلدى. كەرىسىنشە, قوستاناي وبلىسىندا – 984, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا – 1345 ادامعا كەمىدى.
ەسىلدىڭ بويىندا ەلوردانىڭ ەڭسە تىكتەۋىمەن ىشكى ميگراتسياعا قان جۇگىرىپ, نۇر-سۇلتان قالاسى ميلليون تۇرعىنى بار مەگاپوليسكە اينالدى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز جۇگىتسەك, 1999 جىلعى ساناق ناتيجەسى بويىنشا اقمولا وبلىسىنىڭ حالقىنىڭ سانى 318 مىڭ ادامدى قۇرادى. 2000 جىلى – 381 مىڭ, 2005 جىلى – 529 مىڭ, 2010 جىلى – 719 مىڭ, 2015 جىلى – 872 مىڭ, 2020 جىلى – 1 ميلليون 149 مىڭ ادامعا جەتتى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە, بالا تۋ كورسەتكىشى تومەندەدى. 2021 جىلعى قاڭتار-ءساۋىر ايىندا 137,4 مىڭ بالا تۋسا, 2022 جىلى قاڭتار-ءساۋىر ايىندا 127 مىڭ ءسابي تۋدى. تاعى ءبىر ماسەلە, بيىل تۋعان سابيگە قاراعاندا, شەتىنەگەننىڭ سانى 0,4 پايىزعا ارتتى. شەت ەلدەگىدەي ءبىر-ەكى بالامەن شەكتەلۋ جاعدايى بىزدە دە كوبەيدى. ەگەر مۇنداي قورقىنىشتى جاعداي كوبەيە بەرسە, ەرتەڭگى كۇنى حالىق سانىنىڭ ازايۋىنا ىقپالىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
بۇل ويدى دەموگراف شىنار پازىلبەكقىزىنىڭ مالىمەتتەرى جۇباتادى. 2019 جىلى ەلدەگى ءبىر ايەلگە ورتاشا ەسەپپەن العاندا 2,9 بالادان كەلسە, 2020 جىلى – 3,1 بالادان, 2021 جىلى – 3,3 بالادان كەلدى.
الايدا, الەۋمەتتانۋشىلار مەن دەموگرافتاردىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى بالا تۋ كورسەتكىشى جوعارى بولۋدا 2000 جىلعا دەيىنگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ۇلەسى باسىم. جاڭا كوزقاراسپەن قالىپتاسقان كەيىنگى بۋىننىڭ بالا تۋعا كوزقاراسى قانداي؟ مۇنى دا تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك. ال, مۇنداي جاۋاپتى ىسپەن شۇعىلداناتىن ينستيتۋت ەلدە جوق. تەك دەموگرافيالىق احۋالدى زەرتتەپ, زەردەلەيتىن پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا عانا.
ءبىر جاعىنان, بۇگىنگى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدى الەۋمەتتىك تۇرعىدا تولىق قامتاماسىز ەتۋدە رەسمي جانە جەرگىلىكتى بيلىك قاۋقارسىزدىق تانىتۋدا. ماسەلەن, باستاۋىش سىنىپقا وقۋشىلاردىڭ كوپتەپ بارىپ, سىنىپتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى قالىپتاسۋدا. ەلدەگى ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ اراقاتىناسى دا الشاقتاپ, ايەلدەردىڭ سانى ەرلەردەن جارتى ميلليونعا ارتتى. مۇنىڭ ءبارى بالا تۋ كورسەتكىشىنە كەرى اسەر ەتەتىنى بەلگىلى.
بالا تۋ كورسەتكىشىسى تومەن وبلىستار: سولتۇستىك قازاستان (100 ادامعا –27,7), قوستاناي (100 ادامعا – 22,2), شىعىس قازاقستان (100 ادامعا – 14,5), پاۆلودار (100 ادامعا – 13,4). اتالعان وبلىستاردا بالا تۋ كورسەتكىشى جانە ت.ب فوكتورلاردىڭ اسەرىنەن حالىق سانى كەمىدى. ونى 2020 جىلدى 2022 جىلمەن سالىستىرىپ, كوز جەتكىزۋگە بولادى. ماسەلەن, سولتۇستىك قازاقستاندا سوڭعى ەكى جىلدا 11707, قوستاناي وبلىسىندا 10691, شىعىس قازاقستاندا 13198, پاۆلودار وبلىسىندا 5112 ادامعا كەمىدى.
وسۋگە نە كەدەرگى؟
ارينە, ەلدىڭ سانى مەن ساپاسى ارتۋىندا تەك تابيعي وسىمنەن بولەك وزگە فاكتورلار بار. وعان اسسيميلياتسيا جانە ميگراتسيالىق پروتسەستىڭ دە ىقپالى زور.
ءبىر كەزدەرى ۇلىستاردى اسسيميلياتسيالاپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ قازىر ونداي رۋحاني قاۋقارى جوق. وزگە ۇلتتى قازاقتاندىرماق تۇگىلى, ۇيىرگەلىك اۋلاسىنداعى ءوزىنىڭ بالاسىنا ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە سىڭىرە الماي وتىر. ال, وزبەكستان قۇرامىنداعى ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاپ, ازشىلىق ۇلتتاردى وزىنە ءسىڭىرىپ الۋدا. قىزىلوردا وبلىسى, جاڭاقورعان اۋدانى, اققورعان اۋىلدىق وكرۋگىنە وزبەكستاننان ءبىر وتباسى «اعايىننىڭ ورتاسىندا بولايىن» دەپ, كوشىپ كەلدى. اعايىن دەپ كەلگەنىمەن, الگى وتباسى قاتتى قينالدى. سويتسە, تۋ تۋرالى كۋالىگىندە «قازاق», جەكە كۋالىگىندە «وزبەك» دەپ جازىلىپتى. سونىڭ سالدارىنان «قانداس» ستاتۋسىن الا الماي, جەرگىلىكتى جەرگە تىركەلە الماي, ابدەن اۋرەگە ءتۇستى. مۇنداي وتباسى كورشى ەلدە مىڭداپ سانالاتىنى ايدان انىق.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان بەرى ميگراتسيالىق ۇردىسپەن 1 ميلليون 90 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ەلگە ورالدى. ميگراتسيانىڭ ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, دەموگرافيالىق جانە ەتنيكالىق پروتسەستەرگە ەلەۋلى اسەر ەتەتىنى انىق. ولاردىڭ اراسىندا عالىمدار, ونەر جانە مادەنيەت سالاسىنىڭ مايتالمان ماماندارى بار. ياعني ەلدىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرى تۇرلەنىپ, جاڭعىرۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
تۋ كوەففيتسەنتىنىڭ تومەندەۋىنە قازاق قوعامىنىڭ كوپبالالى وتباسىنىڭ شاعىن وتباسىعا كوشۋى, ياعني بۇرىنعىداي 8-12 بالالى وتباسىلار, 3-5 بالاعا اۋىستى. ماسەلەن, ەلدە جاردەماقى الىپ وتىرعان 15 بالاسى بار 1 عانا وتباسى جانە 10 بالاسى بار 168 وتباسى تۇرادى. ال, 30-40 جىل بۇرىن ءبىر وبلىستىڭ وزىندە 12-15 بالاسى بار وتباسىلار مىڭداپ سانالاتىن ەدى. 2021 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا 23 جاسقا دەيىنگى 4 جانە ودان دا كوپ بالاسى بار وتباسىلار سانى – 457 499 قۇرادى.
ۋربانيزاتسيانىڭ اسەرىن جوققا شىعارا المايمىز. ماسەلەن, 1897 جىلى قالاداعى قازاقتىڭ سانى 1 پايىز بولسا, 1926 جىلى 8,4 پايىز, 1939 جىلى 27 پايىز, 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 61,2 پايىزدى قۇرادى. ءبىر عانا قاراعاندى وبلىسىنىڭ 80 پايىزى قالادا قونىستاندى. قالادا كوپبالالى وتباسىلار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ قولايلى دەي المايمىز. ەڭ ءبىرىنشى پاتەر ماسەلەسى الدىمىزدان شىعادى. ەل بويىنشا 457499 كوپبالالى وتباسى بولسا, سونىڭ 207168-دە عانا جىلجىمايتىن مۇلىك تىركەلدى. بۇل دەگەنىڭىز, ەلدە كوپبالالى وتباسىلاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى تولىق شەشىلدى دەي المايمىز.
قانداي قولداۋ شارالارى بار؟
تۋدى ىنتالاندىرۋ, ءولىم-ءجىتىمدى تومەندەتۋ, ميگراتسيالىق تاسقىندى رەتتەۋ, ونىڭ ىشىندە قانداستارعا ارنالعان جىل سايىنعى كۆوتا سانىن ارتتىرۋ سەكىلدى بىرقاتار ماڭىزدى شارالاردى قامتىپ, ەلدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن جاقسارتۋعا جۇمىستار جاسالۋدا.
«باتىر انا» اتاعىن العان, «التىن القا» نەمەسە «كۇمىس القامەن» ماراپاتتالعان كوپبالالى انالار كولىك سالىعىن تولەۋدەن بوساتىلادى (سالىق سالىناتىن ءبىر كولىك ءۇشىن), جەكە تۇلعالاردىڭ مەنشىگىنە (تۇرعىن ءۇي) جاتادى.
2005 جىلى «بالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقىلار تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ, بالالى وتباسىلاردى قولداۋدىڭ تۇتاس مودەلى قالىپتاستى. ءتورت جانە ودان دا كوپ كامەلەتكە تولماعان بالالارى بار كوپبالالى وتباسىلار ءۇشىن جاردەماقى تولەنەدى. ونىڭ مولشەرى 2020 جىلدان باستاپ ايتارلىقتاي ءوسىپ: ءتورت بالاعا – 16,03, بەس بالاعا – 20,04, التى بالاعا – 24,05, جەتى بالاعا – 28,06 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش, سونداي-اق سەگىز جانە ودان دا كوپ بالاعا-ءاربىر بالاعا 4 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جولداۋىندا 2024 جىلدان باستاپ 18 جاسقا تولماعان بارلىق بالانىڭ اتىنا ارناۋلى شوت اشىلىپ, بۇل قارجى بالانىڭ وقۋىنا نەمەسە پاتەر الۋىنا جۇمسايتىنىن ايتتى. بۇل دا وتباسىلاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدا قولداۋدىڭ ايقىن تەتىگى ەمەس پە؟!
الەم ەلدەرى دەموگرافيالىق وسىمگە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, بالا تۋ كورسەتكىشىن كوتەرۋگە ءمان بەرۋدە. قازىر ەۋروپالىق وداق ەلدەرىندە بالا تۋ ءبىر ايەلگە 1,55 بالانى قۇرايدى.
انگليادا كوپبالالى وتباسىلاردى قولداۋدىڭ الەۋمەتتىك پاكەتىنە: بالاعا ارنالعان جاردەماقى; بالا كۇتىمى بويىنشا جاردەماقى; بالا كۇتىمى بويىنشا گرانت; وقىتۋ بويىنشا جاردەماقى; رەسمي دەكرەتتىك دەمالىس; تۇڭعىشىنىڭ تۋى بويىنشا گرانت; تەگىن تاماقتانۋ; «سالاۋاتتى باستاۋ» باعدارلاماسى بويىنشا قولداۋ; قامقورشىنىڭ جاردەماقىسى; اتا-انالاردى وقىتۋعا ارنالعان جاردەماقى جانە ت.ب كىرەدى.
پولشادا وتباسىلاردى قولداۋ جانە بالا تۋدى ىنتالاندىرۋعا ارنالعان التى ارنايى باعدارلاماسى بار. سونىڭ بىرنەشەسىنە توقتالاتىن بولساق, «وتباسى 500+» باعدارلاماسى. بالا تاربيەسىنە ارنالعان جاردەماقى وتباسىنىڭ تابىسىنا قاراماستان, ءاربىر بالاعا 18 جاسقا دەيىنگى بالالارى بار وتباسىلارعا تولەنەدى. جاردەماقى مولشەرى – 500 زلوتى جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالاعا – 1 200 زلوتى قۇرايدى. ايىنا قوسىمشا 500 زلوتى اسىراپ الۋشى وتباسىلارعا تولەنەدى. «جاقسى باستاما» جاردەماقىسى ءاربىر بالا ءۇشىن ءبىرىنشى وقۋ جىلىنان باستاپ, وتباسى تابىسىنا قاراماستان, ول 20 جاسقا (نەمەسە مۇگەدەك بالالار ءۇشىن 24 جاسقا) تولعانعا دەيىن جىل سايىن تولەنەدى. ءبىر رەتتىك جاردەماقى مولشەرى ءار جىلعا 300 زلوتى قۇرايدى.
شۆەتسيادا جاردەماقى 16 جاسقا دەيىنگى بالالارى جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋى بار وتباسىعا تولەنەدى. بالاعا ارنالعان كەڭەيتىلگەن جاردەماقى بالا مەكتەپتە وقىعان جاعدايدا بەرىلەدى. ونىڭ اي سايىنعى جاردەماقى مولشەرى – 1 250 شۆەد كرون قۇرايدى. كوپ بالالى وتباسىلارعا قوسىمشا اقى 1050 شۆەد كرونى تولەنەدى.
رەسەيدە كوپبالالى وتباسىلاردى قولداۋ كەلەسى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى: بىرجولعى تولەمدەردى, اي سايىنعى تولەمدەردى, جەر ۋچاسكەسىن بەرۋ, وردەنمەن ماراپاتتاۋ.
P.S. تۇرىك الەمىنىڭ قاراشاڭىراعى سانالاتىن قازاقتاردىڭ كەمەلدى كەلەشەگى سانى مەن ساپاسىنا تىكەلەي بايلانىستى. ول ءۇشىن بىزگە كوبەيۋ كەرەك.
