مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوڭعى جولداۋىندا تاريحقا تاعىلىم, اقتالماعان الاش قايراتكەرلەرىنە ءادىل باعا بەرۋ تۋرالى باعىت بار. وسىعان وراي, ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنە جارق ەتىپ كەلىپ, قالامگەرلىگىن كوپكە مويىنداتقان ەسەنجانوۆ حامزا ىقسانۇلىنىڭ دا ەسىمىن ەلگە كەڭىنەن تانىتاتىن ۋاقىت جەتتى. ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «اق جايىق» تريلوگياسى مەن «جۇنىسوۆتەر تراگەدياسى» رومانىن جازعان كەزىندە ەل: «قازاق ادەبيەتىنە بۇزىپ-جارىپ كەلگەن بۇل كىم؟» دەپ تاڭعالىسىپتى. وكىنىشكە قاراي, «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ, وتە ۇزاق مەرزىمگە يت جەككەنگە ايدالۋى حامزا ەسىمىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ تاريحىندا كەڭىنەن تانىلۋىنا كەدەرگى كەلتىردى.
الاشورداشىلار توپىراعىندا تۋعان
حامزا ەسەنجانوۆتىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى باتىس الاشوردا تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول جاحانشا مەن حالەلدىڭ وتانى بولعان باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قازىرگى سىرىم اۋدانى, بۇرىنعى جىمپيتى ۋەزى شالقار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ازاتتىق اڭساعان ۇيىمنىڭ العاشقى قۇرىلتايى وتكەن كيەلى توپىراق ونىڭ الاششىل, ۇلتجاندى بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتتى. تاعدىر تالكەگىمەن 10 جاسىندا تۇل جەتىم قالىپ, قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا قىزمەت ەتكەن اكەسىنىڭ كىشى ءىنىسىنىڭ قولىندا وسەدى. جىمپيتىدا 9-سىنىپقا دەيىن وقيدى. تايىر جاروكوۆ, قاجىم جۇماليەۆ سىندى مىقتىلارمەن بىرگە ءبىر جىلدىڭ ءتولى حامزا ارمان قۋىپ الماتىعا وقۋعا كەلەدى. باستاپقىدا مال دارىگەرى مامانى رەتىندە وقىپ, كەيىن قاسيەتتى قارا شاڭىراق – قازىرگى اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ۇستالعانعا دەيىن سول وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ, لەنينگرادتا ونەر جانە ادەبيەت ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىندا وقيدى. ەل استاناسىندا لاۋازىمدى قىزمەتتەردە ىستەپ, جوو-دا كافەدرا باسقارادى. قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترى مەن فيلارمونيانىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. ادەبيەتتە الدىمەن جازۋشى ەمەس اقىندىعىمەن بەلگىلى بولادى. باسىنا بۇلت ۇيىرىلمەگەندە, حالقىنا ەرتە تانىلعان قالامگەر بولار ەدى.
شوقتىعى بيىك قالامگەر
جازۋشىلىققا بەيىمىن الدىمەن ماعجان جۇماباەۆ بايقاپ, بەيىمبەت مايلين دە ونىڭ العاشقى قادامىنا وڭ باعا بەرگەن. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ دە كوزىنە ءتۇسىپ, حاتشىلىعىندا قىزمەت ەتكەن. ونىڭ بالالار ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور. ولەڭدەرى «باعىلان بارقىن» دەگەن بۇركەمە اتپەن جاريالانىپ تۇرعان. م.قاراتاەۆپەن بىرگە مەكتەپكە ارنالعان قازاق ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسىن جازعان. تاريحي شىعارما جازۋدا حامزا ەسەنجانوۆ م.اۋەزوۆ, ءى.ەسەنبەرلين سياقتى حح عاسىرداعى قازاق كەڭەس ادەبيەتىندەگى الىپتارمەن قاتار تەڭەستىرىلەدى. جاس دراماتۋرگتەردى باۋلۋعا قوسقان ۇلەسى زور. كوپتەگەن پۋبليتسيستيكالىق اۋدارما ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى رەتىندە دە تانىمال.
م.اۋەزوۆ ونىڭ تاريحي تريلوگياسىن وقي وتىرىپ: «بۇل – ەۋروپالىق ۇلگىدە جازىلعان العاشقى شىعارما» دەپ جوعارى باعالادى. م.قاراتاەۆ ول تۋرالى: «قازاق ادەبيەتى كوگىندە ءوزىنىڭ مەجەلى بيىگىنە تەز-اق شىرقاپ شىققان تەگەۋرىندى تالانت, ۇلكەن دارىن يەسى بولۋىمەن بىرگە توڭىرەگىن كۇنشۋاعىنداي شاپاعاتقا بولەپ تۇراتىن, جۇرەگىنىڭ جىلۋى مول اسىل ادام ەدى» دەسە, ءا.نۇرپەيىسوۆ: «حامزەكە – جۇرەگى جىلى, اسا مادەنيەتتى, تەرەڭ ءبىلىمدى, كىشىپەيىل, قاراپايىم, مىنەزى جىبەكتەي ەسىلگەن عاجاپ ادام» دەپ جازادى. حامزا ەسەنجانوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ەرەكشە ەڭبەگى – «جۇنىسوۆتەر تراگەدياسى» اتتى رومانى العاش رەت «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورەدى.
قالامگەر, قايراتكەر رەتىندەگى ەڭ باستى قاسيەتى – ەڭبەكتەرىنىڭ توقىراۋ كەزەڭىندە جارىق كورەرىنە كوزى جەتپەسە دە بولاشاققا سەنىم ارتا وتىرىپ, اششى شىندىقتى باسا جازا بىلۋىندە. مىسالى, باتىس الاشوردانىڭ كوسەمدەرى – حالەل, جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر, حالىق جاۋى رەتىندە اتىلعان قارت زاڭگەر ب.قاراتاەۆ, مال اسىلداندىرۋدىڭ شەبەرى احمەتشە, ەل اۋزىندا جۇرگەن قۇنىسكەرەي تۋرالى استارلى بولسا دا اقيقاتتى جازىپ, ۇلتجاندىلىق, ەلسۇيگىشتىك قاسيەتتەردى شىنايى سيپاتتاعان.
جالالى جىلداردا جىگەرى جاسىمادى
رەپرەسسيا باستالعان 1937 جىلى العاشقى لەكپەن بەيىمبەت مايلين, ساكەن سەيفۋللين باستاعان الاش ازاماتتارى قۋعىندالىپ, اتىلىپ كەتتى. ەكىنشى لەگىنە مۇحتار اۋەزوۆتەرمەن بىرگە حامزا ەسەنجانوۆ تا ىلىكتى. رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ №58 بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنا سايكەس وعان «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلىپ, 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. بۇل باپ كەڭەس وكىمەتى ساياساتىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەندەر ءۇشىن قولدانىلاتىن. تاعىلعان ايىپتىڭ ءبىر تارماعى – ۇلتشىلدىق. سول جەلەۋمەن 1938 جىلى تۇتقىندالىپ, الماتىداعى تۇرمەگە قامالادى. وزدەرىنە دەيىن تالاي قازاقتىڭ زيالىلارى اتىلعان كامەرادا م.قاراتاەۆ, ح.وزدەنباەۆپەن بىرگە وتىرادى. ۇزاق جىلدار بويى قاراڭعى قاپاسقا قامالعان تارلانبوز تۇرمەدە جاتىپ باسقا ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى تۇتقىنداردان فرانتسۋز ءتىلىن ۇيرەنىپ, كەيىن بوستاندىققا شىققان سوڭ فرانتسۋز قالامگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن جانە م.شولوحوۆتىڭ ەكى تومدىعىن قازاق تىلىنە اۋدارادى. ول تۋرالى تۇرمەدە بىرگە بولعان جازۋشى دوسى حاسەن وزدەنباەۆ «سلوۆو و حامزە» اتتى ماقالاسىندا: «حامزا فرانتسۋز شپيونى دەپ ساياسي تۇتقىن ەسەبىندە قامالعان ۆ.ياكيمانسكيدەن فرانتسۋز ءتىلىن مەڭگەردى. وسى ءتىلدىڭ جىكتەۋ, سەپتەۋ گرامماتيكاسىن دا ۇيرەندى» دەيدى. تۇرمەدە وتىرىپ, ۇلتتىق رۋحى مۇقالماعان حامزا الاش قايراتكەرى ءا.بوكەيحانوۆ ءالى اقتالماعانىنا قاراماستان 1951 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ەكىنشى بالاسىنا ءاليحان دەپ ات قويادى.
اباقتىدا جازىلعان «اق جايىق»
ايداۋدا جۇرگەندە تۇرمەدەگىلەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە بايلانىستى ولاردى ءار ءتۇرلى جۇمىستارعا جەگەدى ەكەن. سوندا حامزانى جازۋ-سىزۋ بىلگەندىكتەن ەسەپشى ەتىپ العان. ياعني ونىڭ تۇرمەدە وتىرىپ تا قاعاز بەن قالامعا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىگى بولعان. ءوزى تەمەكى تارتپاسا دا تۇتقىنداردىڭ تەمەكىسىنەن قالعان ۇساق قاعازدارعا, جالپى قولىنا قانداي قاعاز تۇسسە سوعان, ءتىپتى اعاشتىڭ, اق قايىڭنىڭ قابىعىنا تەزيستەرىن, ويىنا كەلگەن وي ورامدارىن ءتۇسىرىپ وتىرعان. «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ نەگىزگى نوبايى, تاراۋلارى تۇرمەدە جازىلعان. بوساپ شىققاننان كەيىن ۇيىنە ءبىر ەسكى جاستىقتىڭ تىسىن بىرگە الا كەلىپتى. وزىنە-ءوزى كەلگەننەن كەيىن سول تىستى سوگىپ قاراعاندا, تىلدەي-تىلدەي قاعازدار توگىلىپ تۇسەدى. ءار قاعازداعى ويىن شاتاستىرماس ءۇشىن ولاردى رەتىمەن نومىرلەپ قويعان ەكەن. وسىنداي قيىندىقتارمەن جازىلعان ەڭبەك تولىق اياقتالعاندا قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن جاڭالىق اكەلىپ, ىلە-شالا تريلوگياعا «ادەبيەت پەن ونەر» سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاعى بەرىلەدى. «اق جايىق» – حالىقتىڭ تاعدىرى ويىنشىققا اينالعان اسىرا سىلتەۋ ءداۋىرىنىڭ ساياسي احۋالىن بۇركەمەلەمەي, قاز-قالپىندا سۋرەتتەگەن, ازامات سوعىسى جىلدارىنا ارنالعان شىعارما.
سوفيانىڭ ەرلىگى نەمەسە ماحاببات داستانى
حامزا مەن ونىڭ جارى, سۇلۋ دا ءبىلىمدى سوفيانىڭ ماحاببات داستانى ناعىز شىنايى, ادال سەزىم تۋرالى كينو تۇسىرۋگە, ونەگە ەتۋگە لايىقتى بولار ەدى. قىزىلجار قالاسىنىڭ تۋماسى سوفيا جاقياقىزى تاستەمىروۆا – ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۋعان جيەن قارىنداسى. حامزا ەسەنجانوۆتىڭ تار جول, تايعاق كەشۋدەن تۇراتىن قيىن تاعدىرىندا اۋىر سىناقتاردا سىنباي امان قالۋىنا, شىعارماشىلىعىن دامىتۋىنا, ۇرپاعىن وربىتۋىنە ايەلىنىڭ قوسقان ۇلەسى زور, سول جولداعى ەڭبەگى ناعىز جانكەشتىلىك ەدى. قۋعىن-سۇرگىن باستالعان كەزدە ۇلى ەميل شەتىنەپ كەتكەنىن تۇرمەدەگى كۇيەۋىنىڭ ساعى ودان سايىن سىنباسىن دەپ ءبىراز جىلعا دەيىن بىلدىرمەي, حات جولداعاندا كورشى بالانىڭ ساۋساقتارىن باستىرىپ جىبەرەدى ەكەن. دارىگەر بولا تۇرىپ, جالعىز ۇلىمدى, تەكتى تۇقىمنىڭ ۇرپاعىن ساقتاي المادىم دەپ قاتتى قىنجىلادى. ءوزى ءوتىنىش ءبىلدىرىپ, جارىنىڭ قاسىندا ايداۋدا بىرگە بولۋعا سۇرانعانمەن, وعان باسىندا رۇقسات بەرىلمەيدى. الماتىداعى جاۋاپتى جۇمىسىن, اسپيرانتۋراسىن تاستاپ, جولداسىنا جاقىندايمىن دەگەن ويمەن سولتۇستىكتە مەدپۋنت باسقارادى. ورالدىق اقىن ايتقالي نارىكوۆتىڭ «اققۋ ماحاببات» اتتى ولەڭىندە حامزاسىنىڭ قاسىندا بولۋعا رۇقسات الىپ, سوفيانىڭ لاگەرگە جەتكەنى, سول كەزدە جارىنىڭ تەك قۇر سۇيەگى سۇيرەتىلىپ, ءولى مەن ءتىرىنىڭ ورتاسىندا وتىرعانى سۋرەتتەلەدى. ءسويتىپ ول جانىنا جەتكەن جۇبايىنىڭ جاعدايىن جاساپ, دەنساۋلىعىن تۇزەپ, ءومىرىن امان ساقتاپ قالادى. سۇلۋلىعىنا ءسوز جەتپەگەن اجارلى ايەلىنىڭ وعان دەگەن جانە ءوزىنىڭ سونداي ومىرلىك جارىنا دەگەن ماحابباتىنىڭ ارقاسىندا حامزانىڭ ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇلشىنىسى ارتادى. سوفيا «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولادى.
ەءسىمى ونىڭ ارداقتالسا…
تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن 1959 جىلى اقتالعان قالامگەر تىنباي ەڭبەك ەتىپ, ادەبيەت الەمىندە تاڭداۋلى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. ول 1974 جىلى 66 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ح.ەسەنجانوۆتىڭ قازاق كەڭەس ادەبيەتىن دامىتۋداعى ەرەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ, «ەڭبەك قىزىل تۋ», «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان. قايتىس بولعاننان كەيىن التى تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورىپ, «اق جايىق» رومانى ورىس تىلىنە اۋدارىلدى. كوز كورگەندەر حامزا ىقسانۇلىنىڭ «لاۋرەات» اتانۋى, كىتاپتارىنىڭ مىڭداعان تيراجبەن شىعۋى, جاڭا پاتەر الۋى سول كەزدەگى قازاقستان باسشىسى د.قوناەۆتىڭ ارقاسى ەكەنىن ايتادى.
1966 جىلى ءبىلىم ىزدەپ الماتىعا وقۋعا بارعان كەزدە حامزا ەسەنجانوۆتىڭ ۇيىنە سوعىپ, سوفيا جەڭگەمىزدىڭ بەرەكەلى داستارقانىنان ءدام تاتۋ بۇيىردى. العاش كورگەننەن ەرەكشە اعالىق سەزىممەنەن جاقىن تارتىپ كەتتىم. 2013 جىلى ورالدا باسىلىپ شىققان «اققۋ ماحاببات» اتتى جيناعىمدا سونىڭ ءبارى قامتىلىپ, باياندالادى. باتىس قازاقستاندا ءبىراز قيىندىقتارمەن وعان ەكى تاس ءمۇسىن قويىلدى, تاباندى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا كوشە اتى بەرىلدى. قاراجاتتىڭ جوقتىعى نەمەسە تاريحي تاعىلىمنىڭ كەمشىندىگىنەن بە, ايتەۋىر وسى ماسەلەلەر قايتا-قايتا كەيىنگە قالدىرىلىپ كەلدى. ەندى ونىڭ ەسىمى ەلورداداعى ءبىر كوشەگە بەرىلىپ, تانىمالدىلىعى ارتسا ەكەن دەيمىز. بۇل ۇسىنىسىمىزدى قازىرگى ەلوردا اكىمى التاي كولگىنوۆكە دە جولداپ, حامزا ەسەنجانوۆ اتىنا كوشە بەرۋدى سۇرادىق. كوپ ءومىرىن جالامەنەن تار قاپاستا وتكىزسە دە حالقىنىڭ الدىندا ابىرويلى ءومىر سۇرگەن, قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان تۇلعا ەسىمىن ارداقتاۋدى باس قالادان باستاۋ تۋرالى وڭ شەشىم قابىلدانادى دەگەن سەنىمدەمىز. قايسار, ۇلتجاندى بولمىسى مەن تۋا ءبىتتى تالانتى كەلەر ۇرپاقتىڭ بويىندا ىزگى قاسيەتتەردى دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن حامزا ەسەنجانوۆ ەسىمى تەك ءبىر ءوڭىردىڭ عانا ەمەس, بۇكىل ەلدىڭ تاريحىندا كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى كەرەك.
سايلاۋ سۇلەيمەنوۆ,
زەرتتەۋشى
نۇر-سۇلتان قالاسى
