وسى بiر ۇيلەسiمدiلiك مەنi العاش اعامىزدى كورگەن كەزدە قاتتى تاڭعالدىرعان ەدi. بالا كەزدە ءتۇن قاتا وقىپ, باسىما جاستانعان قىزىقتى كiتابىمنىڭ بiرi – «اققىز» بولدى. كادiمگi زامانىمىزدىڭ بiرتۋار پەرزەنتi, حالقىنىڭ ونەگەلi سالتىن, ورەلi قالپىن ورنەكتەگەن اقسەلەۋ اعامىزدىڭ «اققىزى». كiتاپ قۇشاقتاعان عۇمىرىمنىڭ ەڭ بiر ەستە قالعان ەرەكشە تۋىندىسى – وسى.
بiزدiڭ اۋىلدا ۇلكەن كiتاپ ءۇيi بولدى. بiراق قاشان بارساڭ دا, ەسiگi قارا قۇلىپپەن تارس جابۋلى كۇيiندە تۇراتىن. سوندايدا قىنجىلىپ, كەلگەن iزiمiزبەن كەرi قايتاتىن ەدiك.
سىنىپتاس قۇربىم نازگۇل دە – كiتاپقۇمارلاردىڭ بiرi. بiر كۇنi ول كiتاپحاناشى اپايدىڭ قاي ۇيدە تۇراتىنىن ايتىپ, قۋانىپ جەتتi. ەكەۋلەپ اپايىمىزعا باردىق. باستاپقىدا ءوزi ەرە ءجۇرiپ كiتاپتاردى جازىپ-سىزىپ بەرiپ ءجۇردi. كەيiن قايتا-قايتا كەلگەنiمiزدەن قاجىدى ما, ايتەۋiر, كiلتتi قولىمىزعا ۇستاتىپ, «قانشا كiتاپ العاندارىڭدى جازىپ قويۋدى ۇمىتپاڭ-دار» دەپ ءوزiمiزدi جiبەرەتiن بولدى.
ەكەۋمiز سودان ارمانسىز كiتاپحانانى ارالايمىز. وقىعان كiتاپتارىمىزدى ساناپ, اراسىندا ماقتانىپ الامىز. مiنە, سونداي كۇندەردiڭ بiرiندە مەنiڭ قولىما تۇسكەن تاماشا تۋىندى وسى «اققىز» بولدى.
جاسىراتىنى جوق, وندا مەنiڭ اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ حالقىنىڭ ءتول تاريحىن, سالت-ءداستۇرiن زەرتتەگەن, بار قابiلەت-قارىمىن, قايرات-جiگەرiن ۇلتىنىڭ يگiلiگiنە ارناعان پاراسات يەسi ەكەنiن تولىق تانىپ ۇلگەرمەگەن كەزiم. بiراق, اۋدارا-توڭكەرە وقىعان «اققىز» ماعان ونىڭ مىقتى جازۋشى ەكەنiن بiردەن مويىنداتتى. سول كەزدەن باستاپ كوكەيiمدە اعامىزدى بiر كورسەم, كەزدەسسەم دەگەن ارمان ءبۇر جاردى…
***
ءوز باسىم قالام ۇستاعان جاننىڭ باستى ارتىقشىلىعى, ياعني جۋرناليست بولۋدىڭ ماقتانىشى وسىنداي ورەلi تۇلعالارمەن كەزدەسكەن ءسات دەپ بiلەمiن. شiركiن, اعاممەن بiر رەت سۇحباتتاسىپ قالعاندا عوي…
وزەگiمدi ورتەپ, وكiنەتiن جاي – وسى.
بiراق كورنەكتi تۇلعانى كوزi تiرiسiندە كورگەننiڭ ءوزi باقىت شىعار.
ە.بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتتiڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتi, جۋرناليستيكا كافەدراسىندا بiلiم الىپ جۇرگەن كەزدە ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiندە ءدارiس وقيتىنىن ەستiپ, iشتەي «سول جاققا اۋىسسام» دەگەن وي بولدى.
ەكiنشi كۋرستاعى كەزiم. وقۋ اياقتالىسىمەن اۋىسۋدىڭ جايىن قاراستىرىپ, استاناعا كەلiپ كەتتiم. بiراق استاناعا تاپسىراتىن سىناق, ياعني ايىر-ماشىلىق كوپ شىقتى. سوسىن اتا-انام ۇيرەنشiكتi وقۋ ورداسىنان بiلiمiمدi اياقتاپ شىققانىمدى قالادى.
مەن اقسەلەۋ اعانى قىزمەت جولىمدى باستاعان «استانا اقشامى» گازەتiندە كەزدەستiردiم. ول كەزدە گازەتتiڭ باس رەداكتورى ەسiمi ەلگە تانىمال, قالامى قارىمدى اعامىز نۇرتورە ءجۇسiپ بولاتىن. از عانا ۋاقىت بۇرىن وسىندا كوررەكتور بولىپ قىزمەتكە ورنالاسقام.
تومەنگi قاباتتاعى جۋرناليستەردiڭ بiرiنەن اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ رەداك-تسيادا جۇرگەنiن ەستiپ, «سىرتتاي كورiپ قالايىن» دەپ جوعارى كوتەرiلiپ كەلە جاتتىم. قارسى الدىمنان جىلى ءجۇزدi, قىزىل كويلەگiنە جاراستىرا اپپاق ورامالدى موينىنا وراي تاققان, اق شالبارلى, اپپاق ءجۇزدi كiسi الدىمنان شىعا كەلدi.
اقسەلەۋ اعا ەكەنiن بiردەن تانىدىم. تۇرعان ورنىمدا جول بەرگەن كۇيi اڭتارىلا قاراپ قالدىم.
كiتابىنىڭ اتى – «اققىز». ەسiمi – اقسەلەۋ. ءجۇزi اپپاق…
ماعان سول ساتتە دالانىڭ دارحان تاريحىن اق پاراققا توگiلتكەن اعامىزدىڭ كوڭiلi دە كiر شالماس اق بولىپ كورiندi.
قازاقتىڭ ۇلان-عايىر ساحاراسىن سان شولىپ, تەگiس قامتىپ, تاريح پەن تالانتقا تولى قازاق بولمىسىن قۇشىرلانا زەرتتەگەن, تەرەڭ قاۋزاپ, دiلمار تiلiمەن تولعاعان iشكi جان-دۇنيەسi, شىعارماشىلىعى, بولمىسى بiر-بiرiمەن ۇندەسiپ جاتقان عۇلاماعا قىزىعا قاراپ, قاتتى تاڭعالعان ەدiم.
***
اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ ءومiر بەلەسi ونىڭ قاشاندا iزدەنiستە جۇرگەنiن, حالقىنا توقتاۋسىز قىزمەت ەتكەنiن ايعاقتايدى. ۇعىنا بiلگەن جان ءۇشiن بۇل – ۇلكەن ونەگە. ءيا, ولمەيتۇعىن ونەگە قالدىرعان احاڭنىڭ iزدەنiسكە تولى تاعدىرىن, سۋرەتكەرلiگiن, عۇلامالىعىن توقتاۋسىز جالعاستىرىپ جازاتىن ۇرپاق, ءتاۋبا, بۇل كۇندە بار. ءارi قانشا جازسا دا ارتىق ەتپەس. سۇيسiنە وتىرىپ, تولعايتىن, ساعىنا وتىرىپ, جىرلايتىن سول ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ءۇشiن قازاقتىڭ اقسەلەۋi كەشەلەرi ەلi ءۇشiن ەكپiنمەن ەڭبەك ەتتi, وشكەنiن جاڭعىرتتى, ونەگەسiن ارتتىردى. ساناسىندا قازاقى بولمىسىن قايتا جاڭعىرتىپ, قۇندى قازىناسىمەن قاۋىشتىردى…
بiردە پرەزيدەنتتiك مادەنيەت ورتالىعىندا ايگiلi ءانشi جانiبەك كارمەنوۆتi ەسكە الۋعا ارنالعان كەش ءوتتi. سوندا احاڭ ورتاعا شىعىپ, ءانشiنiڭ سانالى عۇمىرىنان سىر شەرتتi. بەينەتاسپا ارقىلى جانiبەك كارمەنوۆپەن بiرگە ەكەۋلەپ جۇرگiزگەن حابارى كورسەتiلدi. تاقىرىپ – سول باياعى احاڭنىڭ جانىنا جاقىن قازاقتىڭ ءان-جىرى, ءداستۇرلi تاريحى. زامانىنىڭ بiرتۋار پەرزەنتiن كوزi كورگەن, سىرلاس بولعان احاڭنىڭ زاڭعار زامانداسىنىڭ تاريح بەينەسiن اشىپ ايتقان ۇلاعاتتى اڭگiمەسiن سول كۇنi ۇيىپ تىڭداعان ەدiك.
ال بۇگiن شە؟ بۇگiن اقاڭدى كوزi كورگەن جانداردى كورسەك, قۇراق ۇشىپ, بiلمەگەن, كورە الماعان قاسيەتiن سۇراساق, بiلiپ قالساق, ەستiسەك دەپ ەلەڭدەپ تۇرامىز.
سول كەشتiڭ ەرتەسiندە اقسەلەۋ اعاعا تەلەفون شالىپ, جانiبەك كارمەنوۆكە قاتىستى بiرنەشە سۇراق قويدىم. شiركiن, بiر سۇراق قويسام دا, اعاما جۇگiرiپ بارۋعا تيiس ەدiم. بiراق ەڭبەك جولىن جاڭا باستاعان جاس جۋرناليستiڭ مۇنداي تاۋ تۇلعانىڭ الدىنا بارۋعا قورقاقتايتىنى زاڭدى-لىق شىعار. «كوپتi بiلەتiن كونە كوزدiڭ الدىنا بارعانىم قالاي بولار ەكەن, ويىمدى دۇرىس جەتكiزە الماسام قايتەم» دەگەن قورقىنىشپەن تەلەفون تۇتقاسىن كوتەردiم. بiراق…
بiراق, العاش كورگەنiمدە-اق, اق جۇرەگi اڭقىلداپ تۇرعان اعاما:
– اقسەلەۋ اعا, سالەمەتسiز بە؟ – دەگەنiم سول ەكەن:
– اۋ, بوتام… – دەپ ەركەلەتكەنi سول قورقىنىشتى تەز سەيiلتتi. اعامنىڭ جۇمساق داۋسىنان كەيiن باتىلدانا تۇسكەن مەن بiرنەشە سۇراق قويىپ, قاعازعا ءبارiن ءتۇرتiپ الدىم. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن اسىل كوزدەردiڭ ءبارi دە ءدال وسىنداي كەڭ جۇرەكتi بولسا, ولارمەن كەزدەسiپ, سۇحباتتاسىپ, جۇزدەسiپ قالعان دۇرىس شىعار. بۇل – مەنiڭ اقسەلەۋ اعامەن شاعىن اڭگi-مەدەن كەيiنگi تۇيگەن ويىم.
وسىلايشا العاشقى جۋناليستiك قادامىمدى بەكەمدەپ كەتكەن اعام سول كۇنi قازاقتىڭ تاعى بiر تارلانى جانiبەك كارمەنوۆ تۋرالى ويىن ەرەكشە تەبiرەنiسپەن جەتكiزدi.
–قاراعىم, سەرiكگۇل, جانiبەك ۇلى انشiلەردiڭ وكشەسiن باسقان, بiراق ورتامىزدان ەرتە وتكەن جالىن ەدi. از عانا عۇمىرىندا اعا بۋىننىڭ ونەرiن, قاسيەتiن, ونەگەسiن حالىققا ەتەنە جەتكiزگەن جانiبەكتەي ءانشiنiڭ رۋ-حىنا قاشاندا تاعزىم ەتەمiز. جانiبەك ءانi – ەل iشiندەگi التىن كەن…
ءيا, قازاقتىڭ ءار قاسيەتiن ارلەپ, ۇلتتىق اسپابىن, ءانشiسiن, ونەرiن قۇيما قۇلاق قاريالاردان توكپەي-شاشپاي تۇگەل جيناپ, بايىپپەن پايىمداپ, ابدەن ساراپتاپ, ەتنو عىلىمىنىڭ تەرەڭiنە بويلاعان بiرتۋما ازامات الاشتىڭ ارداقتىسى. «اقسەلەۋدەي اردا ازامات ەندi قايتا تۋماس, بiراق قۇت-مەكەن, قاسيەتتi جەر التىن قۇرساق انالار امان بولسا, تاعى دا تالاي اقسەلەۋلەر دۇنيەگە كەلەر» دەپ تاعى بiر تاۋ تۇلعا اعامىز ءابiش كەكiلباەۆ ايتقانداي, اپپاق, اردا اعامىز الاشتىڭ جۇرەگiندە, ءار قازاقتىڭ كوڭiلiندە وسىنداي ەرەكشە ساتتەرمەن ماڭگiگە ەستە قالدى.
سەرiكگۇل سۇلتانقاجى
