عالامتورعا شىرمالعان زامان, ۇلتارالىق, دiنارالىق قاقتىعىس, جەر مەن بيلiككە تالاس – بۇل جاھاندانۋدىڭ «زامانداسىنا» بەرگەن وتتى قارۋى. بiر سوزبەن ايتقاندا – وركەنيەتتەر تالاسى. تاريح ساحناسىندا ەلدiڭ ەل بولىپ قالىپتاسىپ, سىن ساعاتتا جۇتىلىپ كەتپەي, ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالعانىنىڭ ءوزi دە, بالكiم, كوڭiلiنiڭ تورiنە مىقتاپ ورنىققان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ارقاسى بولار.
جاھاندىق ەزگiگە جۇتىلىپ كەتپەۋدiڭ بiردەن-بiر جولى – نايزانىڭ ۇشى, بiلەكتiڭ كۇشiندە ەمەس, سانانى سiلكiنتكەن يدەولوگيانىڭ ناق ءوزi, ياعني مادەنيەتتەر مايدانى ءداۋiرiنiڭ كەلگەنiن ۇعىپ قالدىق. بۇل مايداندا وركەنيەتكە بiرiنشi بولىپ ۇمتىلعان باتىس ەلدەرi ۇلتتىق قۇندىلىعىن بارىنشا اسپەتتەيدi, ودان قالدى وزگەنiڭ قۇندىلىعىنا قولقا سالۋدى شەڭبەرiنەن شىعارمايدى. سوڭعى كەزدەرi ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز وزگە ەلدiڭ يەلiگiنە كەتiپ جاتىر دەگەندi جيi ەستيمiز. سابا تولى «قىمىزىمىز» – نەمiستەردiڭ, «كيiز ءۇيiمiز» – امەريكالىقتاردىڭ, «كوكپارىمىز» – قىرعىزدىڭ ەنشiسiنە بۇيىردى. قايماعىمىزدى سارقىپ iشكەن قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتىنان تiلiمiز تۇرالاپ, ۇلتتىق مۇددەمiز شات-قاياقتاعان ءتۇرلi كەزەڭدەردi باستان كەشiرسەك تە, قازاقتىڭ «قازاق» ەكەنiن ايقىندايتىن ۇلتتىق قاسيەتتەرiمiز جۇتىلىپ كەتپەدi, ءتاۋبا دەيمiز. قازان تولى قازى-قارتا, جال-جايا, شۇبات, قۇرت, باۋىرساق سىندى اق داستارحاننىڭ كيەسiنە اينالعان ۇلتتىق تاعامدارىمىز, قارا دومبىرا, كيەلi قوبىز, جەتiگەن, ۇلتتىق قولونەر, كيمەشەك, ساۋكەلە, ساياتشىلىق, توعىزقۇمالاق, قازاققا قايتا ورالعان قاراجورعا دەيسiز بە… ايتا بەرسەڭ, تۇگەسiلمەيدi.
وتكەن جىلدارى گەرمانيا ەلi قازاقتىڭ قىمىزىن پاتەنتتەپ الدى دەگەندi باق وكiلدەرi جارىسا جازدى. كەز كەلگەن ءونiمدi, ونىڭ iشiندە بiر ۇلتقا تيەسiلi ءونiمدi بەلگiلi بiر برەند بويىنشا بەكiتiپ, مەنشiكتەۋگە بولار, ال «قىمىزدىڭ يەسi مەنمiن» دەۋگە ەشكiمنiڭ قاقىسى جوق. سوڭىرا گەر-مانياداعى بiر كاسiپكەردiڭ قىمىزعا اۆتورلىق قۇقىعىن تiركەپ قويعاندىعى ءمالiم بولدى. تiپتi, بيە ءسۇتiنiڭ ەمگە داۋا, دەرتكە شيپا ەكەنiن اڭعارعان نەمiس حالقى شاپشاڭدىق تانىتىپ, قىمىز وندiرەتiن فابريكالار اشىپ, تازا قىمىز شىعارۋمەن قاتار, بيە سۇتiنەن بالا تاعامدارىن, ايەلدەر كوسمەتيكاسىن, سپورتشىلارعا ارنالعان قۋاتتى دارۋمەندەردi جاساپ, كۇلشەسiنە قاراي كۇل تارتىپ ءجۇر. گەرمانيادا قىمىز وندiرiسiمەن 50-گە تارتا كاسiپورىن اينالىسسا, قازاقستاندا بۇل iسپەن شۇعىلداناتىن كاسiپورىنداردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىق. ماسەلەن, قازاقستاندا قىمىزدىڭ بiر ليترi شامامەن 500 تەڭگەگە باعالانسا, ەۋروپادا ونىڭ قۇنى 7-8 مىڭ تەڭگە كولەمiندە كورiنەدi. دەمەك, تابيعي تازا ونiمنەن كول-كوسiر پايدا تابۋدا نەمiستەر بiزدەن وق بويى وزدى. بيە سۇتiنەن دايىندالعان سۋسابىنعا شومىلىپ, بيە سۇتiنەن جاسالعان ءشارباتتاردى بۇلدiرشiندەرiنە ازىق ەتiپ ءجۇر. تۇيتكiلدi ماسەلەنi شەشۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا ورە تۇرەگەلiپ ەدi. ماجiلiسمەندەر اراسىندا پارلامەنتتە قازى-قارتا, جال-جايا, قىمىز سياقتى ۇلتتىق تاعامداردى ازiرلەۋگە پاتەنت بەرiلمەي جۇرگەندە وزiمiزگە ءتان ەرەكشەلiكتەرiمiزدەن دە ايىرىلۋىمىز مۇمكiن ەكەنiن ايتىپ, باس كوتەرگەندەرi دە بار. حوش دەلiك, قازiر ەلiمiزدە قىمىزدى ازiرلەۋ سىندى جۇمىستار «حالىقتىق iلiم» تۇرiنە جاتقىزىلىپ ءجۇر. دەمەك, ونى رەتتەيتiن زاڭ قازاقستاندا جوقتىڭ قاسى. تەك زياتكەرلiك مەنشiككە قاتىستى تالاپ پاتەنتتەۋدi تۇگەلدەي بiر ۇلتقا تەلiپ بەرە المايدى, اۆتورى دەپ جەكە تۇلعانى تiركەۋ كەرەك دەپ زاڭ سولقىلداق-تىق تانىتىپ جاتقاندا, الاتاۋدىڭ ارعى بەتiندەگi ايىرقالپاقتى اعايىن ەرلەدi. كوكتۇرiك ۇرپاعىنا ورتاق ويىننىڭ بiرi – «كوكپاردى» حالىق-ارالىق دەڭگەيدە پاتەنتتەپ ۇلگەردi. ەلiشiلiك جارىستاردى اتوي سالىپ وتكiزiپ, جۇلدە قورىن دا مىقتاپ بەكiتكەن سىڭايلى. بiر سوزبەن ايتقاندا, «كونە «كوكپاردىڭ» كوسەگەسiن كوگەرتiپ, حالىقارالىق «كوكبورi» فەدەرا-تسياسىنىڭ بەلدi مۇشەسiنە اينالدى. ال بiزدەر ۇلتتىق ويىننىڭ بۇل تۇرiنە كەلگەندە «سالاقتاۋمىز». «كوكپاردى» وتكiزۋگە لايىقتى يپپودرومدارىمىز جوق, كوماندانىڭ ويىنشىلارىنا تولەنەتiن قارجىنىڭ دا قۇنى ماردىمسىز. وسىلاي ەڭكەيەمiز دەپ, ەنشiدەگi بارىمىزدى جوعالتىپ العاندايمىز. ول ول ما, اتادان قالعان قازاقتىڭ ناعىز ۇلتتىق مۇراسى دەپ ايتۋعا سىيارلىق كيiز ءۇيiمiز مۇحيت اسىپ, ازۋلى امەريكانىڭ يەلiگiنە كەتتi دەگەنگە كiم سەنەدi? جاسىرىپ جاباتىن نەسi بار, الەمدi اۋزىنا قاراتقان الىپ دەرجاۆا بiرنەشە جىلدىڭ ءجۇزi بويى كيiز ءۇيدi الەمدiك نارىقتا پۇلداپ كەلەدi. عالامتورعا باس سۇعا قالساڭىز, www.youtube.com, www.groovyyurts.com سايتتارىنان امەريكالىقتاردىڭ قازاقى كيiز ءۇيدi وزiنشە سيپاتتاپ, جارنامالاپ, بارىنشا ءوتiمدi ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسىپ-باققانىن ەرiكسiز كوز شالادى. بiر قىزىعى, امەريكالىقتاردىڭ قازاقتىڭ كيiز ءۇيiن تابىس كوزiنە اينالدىرعانىنا 30 جىلدان استام ۋاقىت ءوتiپتi. سۇرانىس تا از ەمەس. بiر كيiز ءۇيدiڭ قۇنى – 1000 اقش دوللارىنان 3000 اقش دوللارى كولەمiندە. ءسويتiپ, بiز ۇلتتىق ەكزوتيكامىزدى مۇراجايعا قويىپ سالتانات قۇرىپ جۇرگەندە امەريكالىقتار كوڭiلگە قونىمدى, كوشiپ-قونۋعا ىڭعايلى كيiز ءۇيدiڭ ىرزىعىنا رازى بولىپ ءجۇر.
ءيا, بۇدان ءارi ساعىزشا سوزباقتايتىن بولساق, iرگەتاسىمىز بولعان iرگەلi دۇنيەلەردەن كوز جازىپ قالۋىمىز بەك مۇمكiن. كوڭiلi دالاسىنىڭ كەڭدiگiمەن ولشەنەتiن دارحان حالقىمىز كوك تاڭiرگە سىيىنىپ, ۇلىن باتىر بول دەپ, قىزىن ارۋ بول دەپ وسiرگەن. باۋىر ەتi بالاسىن بەسiك جىرىمەن تەربەگەن. اتاسى بالاسىنا «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسiن» دەپ باتا بەرگەن. ال بۇگiندە جاستارىمىز اسىق بەرسەڭ, ۇركە قارايدى. اسىق ەمەس, بوۋلينگتiڭ ءداۋiرi قىزىپ تۇر قازiر. توعىز قۇمالاقتىڭ نە ەكەنiن تۇسiنبەيدi اۋەلi, كومپيۋتەردەگi قۇمار ويىندارىنا جۇگiرەدi. قىمىزدىڭ ورنىنا سىرا iشiپ, قازىنىڭ ورنىنا «كولباسا» جەپ ساناسىنا جەتسە دە بەيقامدىققا سالىنىپ, ساندالىپ جۇرگەن جەتەسiزدەر كوپ ارامىزدا.
PS:
كەشە اقش-تا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن بiلiمiن جەتiلدiرiپ جۇرگەن دوسىم حابارلاسىپ, ءجون سۇراسقان سوڭ, امەريكا ازاماتتارىمەن تابيعات اياسىنا شىعىپ, ءوزiمiزدiڭ قازاق ۇيدە دەمالعاندارىن جەتكiزدi. وزiمiزدiكi دەيمiز… قايدام؟! وزەكتi ورتەيتiنi – جاۋھار قۇندىلىعىمىزدىڭ «ءوز ءۇيiنiڭ» تورiنەن ورىن تاپپاي, مۇحيت اسىپ, اداسىپ جۇرگەنi…
اينۇر شIدەرباەۆا
