قىتاي ەلى قاراشا ايىندا دۇنيەدەگى ەڭ ۇزىن تەمىرجول جەلىسىن ىسكە قوستى. اتالعان جەلىنىڭ اشىلۋىمەن 9 مىڭ 200 مەترلىك ماسكەۋ –ۆلاديۆوستوك پويىز رەيسى ەڭ ۇزىن تەمىرجول تىزىمىندە ەكىنشى ورىنعا ىعىستى. ەۆروپا مەن قىتايدىڭ اراسىن جالعاعان جاڭا جەلى «جاڭا جىبەك جولى» دەپ اتالدى. شانحايدان شىققان بۇل پويىز 13 مىڭ كم جول ءجۇرىپ, قازاقستان, رەسەي, بەلورۋسسيا, پولشا, گەرمانيا جانە فرانتسيا ارقىلى يسپانيانىڭ مادريد قالاسىنا 21 كۇندە بارادى. بۇل تەڭىز جولىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تەز. سەبەبى شانحايدان مادريدكە ساپار شەككەن كەمە شامامەن 35-40 كۇندە جەتەتىن. وسىلايشا, ەۋروپا مەن قىتاي اراسىن شويىن جولمەن جالعاعان قىتاي 4 قاراشا كۇنى تاعى ءبىر جۇك تاسىمال جەلىسىن اشتى. تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىنان جولعا شىققان بۇل جۇك پويىزىن لاۋازىمدى تۇلعالار سالتاناتتى تۇردە اتتاندىرىپ سالدى. اتالعان ەلدىڭ كولىك جانە ينفراقۇرىلىم ءمينيسترى اديل كارايسمايلوگلۋ چەركەزكوي ستانساسىندا پويىز ىسقىرىعىنىڭ العاشقى داۋىسىن «تۇركيا ءۇشىن جاڭا ءداۋىردىڭ حابارشىسى» دەپ اتادى. ول «جاڭا جىبەك جولى» وتەتىن جەرلەردىڭ بارىنە وركەندەۋ اكەلەدى دەگەن سەنىم ءبىلدىردى.
پويىز ستامبۋلدىڭ چەركەزكوي تەمىرجول ۆوكزالىنان باستالىپ, مارماراي تۋننەلى ارقىلى بوسفور بۇعازىنان ءوتىپ, انكاراعا بەت الدى. ول تۇركيا استاناسىنان تۇركيا مەن گرۋزيا شەكاراسىندا ورنالاسقان كارسقا جەتەدى. وسى جەردەن 2017 جىلى ىسكە قوسىلعان جاڭا كارس – تبيليسي –باكۋ كولىك دالىزىنە قوسىلادى. كاسپي جاعاسىنا جەتكەننەن كەيىن سۋ جولى ارقىلى قازاقستاننىڭ اقتاۋ پورتىنا ات باسىن تىرەيدى. ودان ءارى قازاقستاندى باسىپ ءوتىپ, سيان پروۆينتسياسى ارقىلى شانحايعا جەتەدى. وسىلايشا ەكى قۇرلىقتى, ەكى تەڭىزدى, 5 مەملەكەتتى ەندەي ءوتىپ, جالپى ۇزىندىعى 8 مىڭ 700 شاقىرىم جولدى 12 كۇندە ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بۇل تەمىرجول جەلىسى ەۋروپادان قىتايعا باراتىن ەڭ قىسقا جول بولىپ تابىلادى.
ارينە, بۇل تاسىمال باعىتىنىڭ قىتاي مەن تۇركيا ءۇشىن عانا ەمەس, ورتاداعى قازاقستان, باكۋ, گرۋزيا ەلدەرى ءۇشىن دە تيىمدىلىگى كوپ. قىتاي مەن تۇركيا تاۋار تاسىمالى جاعىندا ۋاقىتتان جانە جولاقىدان ۇتسا, ورتاداعى ەلدەردىڭ قورجىنىنا ءارى-بەرى وتكەن جۇكتەن تۇسەتىن كەدەندىك سالىقتىڭ وزىنەن از پايدا قالمايتىنى انىق. جاڭا جەلىدە تاۋار تاسىمالىنىڭ ىركىلىسسىزدىگىنە كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن بەس ەل ماڭىزدى كەلىسىمدەر جاسادى. كەلىسىم جاساسقان 5 ەلدىڭ قايسى ءبىرى جۇكتى قيسىنسىز سەبەپتەرمەن جولدان بوگەپ, تاۋاردىڭ ۋاقىتىندا جەتكىزىلۋىنە كەدەرگى جاساسا, اۋىر ايىپپۇل سالۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلعان.
قازاقستاندى كاسپي تەڭىزى ارقىلى ازەربايجان, گرۋزيا, تۇركيا جانە ەۋروپامەن بايلانىستىراتىن باعىت 2013 جىلى «جىبەك جەل» اتاۋىمەن قازاقستان تاراپىنان جانە تمد-عا مۇشە مەملەكەتتەرىنىڭ, سونداي-اق قىتاي مەن ەۋروپا وداعىنىڭ قولداۋىمەن ۇسىنىلعان بولاتىن. ال 2007 جىلى اقپاندا گرۋزيا, ازەربايجان جانە تۇركيا «باكۋ – تبيليسي – كارس» تەمىرجول جەلىسىن قۇرۋ تۋرالى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويىپ, ورتالىق ازيا ارقىلى قىتاي مەن ەۋروپا اراسىندا, سونىمەن قاتار يرانعا, پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەرگە, پاكىستانعا جانە ۇندىستانعا تاۋار تاسىمالداۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك اشىلعان بولاتىن. ەندى, مىنە, وسى دالىزگە جاڭا جەلىنىڭ جالعانۋى اتالعان ەلدەر اراسىنداعى يمپورت-ەكسپورت ساۋداسىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن جاڭا ارناعا اينالدى.
اتالعان جۇك تاسىمالداۋ جەلىسىنىڭ اشىلۋى – قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. سەبەبى بۇل جەلى ەكونوميكالىق وداققا ەنىپ, رەسەيگە كوپ تاۋەلدى قازاقستاندى تۇركيامەن ساۋدا-ساتتىقتى كۇشەيتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ قانا قويماي, «نۇرلى جول» باعدارلاماسى اياسىندا سالىنىپ جاتقان ماڭىزدى نىساندار – قۇرىق پورتىنداعى پارومدىق كەشەن مەن قازاقستان – قىتاي شەكاراسىندا بوي كوتەرگەن «قۇرعاق پورت» – قورعاس شەكارا وتكەلىنىڭ تاۋار وتكىزۋ قۋاتىن زور دارەجەدە ارتتىرا تۇسەدى. دەمەك, «باكۋ – تبيليسي – كارس» تەمىرجولى ىسكە قوسىلعاننان كەيىن قىتايدان قازاقستان ارقىلى وتەتىن جۇك اعىنى 300 مىڭ تەU (جيىرما فۋتتىق ەكۆيۆالەنتى)-عا دەيىن وسسە, ەندى بۇل كورسەتكىش ەكى ەسەلەنەتىنىنە كۇمان جوق. سەبەبى 2017 جىلى قازاقستان ارقىلى ترانزيتپەن قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى كونتەينەرلىك تاسىمالدار كولەمى 90%-عا وسسە, 2030 جىلعا قاراي ترانزيتتىك ترافيكتىڭ جالپى كولەمى 2,5 ەسە جوعارىلايدى دەگەن ءۇمىت بار. ونىڭ ۇستىنە, جاڭا جەلى تۇركيادان قازاقستانعا جانە قىرعىزستان, وزبەكستان, تاجىكستان ەلدەرىنە تاۋار تاسىمالداۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىنى انىق. الايدا سوڭعى ءۇش ەل شارت جاساسقان 5 ەلدىڭ ىشىندە جوق بولعاندىقتان, ولار ەۋروپادان جەتكىزىلەتىن تاۋاردى قازاقستاننىڭ اقتاۋى ارقىلى تاسىمالداۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى بۇل جول – تاۋار تاسىمالىندا ۋاقىت جاعىنان ۇتاتىن ەڭ ۇتىمدى جول. مىنە, وسى تۇرعىدان العاندا, اقتاۋ قالاسى بولاشاقتا ەۋروپانى ورتالىق ازيامەن جالعاستىراتىن التىن ايلاققا اينالماق.
دەي تۇرعانمەن, بۇل كۇندە الەمگە قارجى سالۋ, قارىز بەرۋ سىندى جۇمساق تاسىلمەن ىرگە كەڭەيتىپ كەلە جاتقان قىتايدىڭ «جاڭا جىبەك» جولىنا جاسىرىنعان كومەسكى قاتەرى دە جوق ەمەس. سەبەبى ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ ءبارى قىتايدان قوماقتى قارىز العان. قىرعىزستان الەمدەگى قىتايدان ەڭ كوپ قارىز العان ەلدەردىڭ بەستىگىنە كىرسە, تاجىكستان – 20, تۇركىمەنستان – 23, وزبەكستان – 40-ورىنداردا. حالىقارالىق زەرتتەۋلەردە قازاقستاننىڭ قىتايعا ناقتى قانشالىق قارىزى بارلىعى انىق كورسەتىلمەيدى. بىراق قازاقستان ءۇشىن قىتاي – رەسەيدەن كەيىنگى ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى. وتكەن جىلى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 12 ميلليارد دوللار بولدى. بۇل – ۇلكەن كورسەتكىش, بىراق مۇنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قازاقستاننان ەكسپورتتالىپ جاتقان مۇناي مەن گاز, مەتاللۋرگيا, استىق سەكىلدى تاۋار ەكەنىن ەسكەرسەك, ءبىزدىڭ كوپتەگەن شيكىزاتىمىز قىتايعا كەتىپ جاتقانىن بايقايسىز. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزگە قۇيىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ 20 ملرد دوللارى – قىتاي ينۆەستيتسياسى. سونداي-اق 2019 جىلعى ساۋىردە «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» فورۋمىندا قىتاي مەن قازاقستان ەنەرگەتيكا, ونەركاسىپ جانە ينفراقۇرىلىم سالالارىندا قوسىمشا 27,6 ملرد دوللارعا 55 جوبانى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلعانى بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر «قىتاي نەسيەنى قارجىلىق تابىس تۇرعىسىنان بەرمەيدى, ولاردىڭ كوزدەگەنى – شيكىزات پەن گەوساياسي ىقپال ماسەلەسى» دەپ قارايدى. بۇل تۇرعىدا اقش شري-لانكانى مىسالعا الىپ, قىتايدان قارىز الۋعا قۇمار الەم ەلدەرىنە ۇنەمى ەسكەرتۋ جاساپ كەلەدى. سەبەبى شري-لانكا ۇكىمەتى بەيجىڭگە قارىزىن قايتارۋ ءۇشىن ءۇندى مۇحيتىنداعى جاڭادان سالىنعان پورتتى 99 جىلعا جالعا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان.
سونىمەن قاتار, ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرمەن ەكونوميكالىق, ساياسي بارىس-كەلىستى نىعايتىپ, تۇران الەمىن قالىپتاستىرۋعا تالپىنىپ وتىرعان تۇركيا دا بۇل جاڭا جولدى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ, قىتاي مەن رەسەيدىڭ ورتالىق ازياعا بولعان ىقپالىن ازايتۋ جاعىن دا قاراستىراتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە اتالعان تاسىمال جەلىسىن قازاقستاندى عانا ەمەس, تۇتاس ورتالىق ازيانى اشسا الاقانىندا, جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعىسى كەلەتىن رەسەيدىڭ قىزعانىشىن قوزعايتىنىن دا ايتا كەتكەن ءجون. بۇرىن رەسەي جەرىن باسىپ ەۋروپاعا وتەتىن قىتاي تاۋارلارى ەندى جول شىعىنى تومەن ءارى ەۋروپاعا تەز جەتەتىن اقتاۋ ارقىلى جونەلتۋى مۇمكىن. قىتاي ءۇشىن دە ابايلاپ سويلەسەتىن سانكتسيالار قۇرساۋىندا قالعان رەسەيمەن ساۋدالاسقاننان كورى ىعىنا تەز جىعىلاتىن قازاقستانمەن «كەلىسكەن» الدەقايدا ءتيىمدى. ەندى وعان ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرمەن كۇننەن كۇنگە جاقىنداسىپ بارا جاتقان تۇركيا ىقپالىن قوسساق, ىرگەمىزدەگى رەسەيدىڭ دە ءوز مۇددەسى ءۇشىن جانتالاساتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا, جاڭا جولدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە بەرەتىن تابىسى تاۋداي بولعانىمەن, وزىندىك قاتەرى دە جوق ەمەس سەكىلدى…
