قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى نەسىپبەك ايتۇلى – باس قالاعا العاشقى لەكپەن كوشىپ كەلگەن زيالى قاۋىمنىڭ ءبىرى. سودان بەرى ەلوردانىڭ رۋحاني سالاسىنىڭ دامۋىنا ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ازامات. س.سەيفۋللين مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى استانا قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى. اقىن اعامىزبەن استانانىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا ەلوردانىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگى كەلبەتى, رۋحاني-مادەني ءومىر جايىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
قازاقتىڭ تۇتاسۋىنا ۇلەس قوستى
– نەسىپبەك ايتۇلى, ءسوزىمىزدى ءوزىڭىز اقجارىلىپ جىرلاپ كەلە جاتقان ەلوردادان باستاساق…
– وتكەن عاسىردىڭ سوڭى حالقىمىز ءۇشىن قايىرلى بولدى. الدىمەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. قۋانىشتان اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ودان كەيىنگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ومىرىندە بولعان ۇلى وقيعا – استانا دەپ بىلەمىن. اۋەلدە بۇل جاڭالىققا ەشكىم سەنە قويمادى. باس قالانىڭ اۋىسۋىنا زيالى قاۋىم وكىلدەرى قارسىلىق تانىتتى. ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. قيىنشىلىق كەزەڭدە كوشۋ قالاي بولادى دەپ كۇماندانعاندار كەزدەستى. سول كەزدە جالعىز سەنىمدى ادام – ەلباسىنىڭ ءوزى بولدى. ول كىسىنىڭ جۇرەگى ءمۇيىز بە دەپ ويلادىم. ەشقانداي كەدەرگىدەن قورىقپادى. مەملەكەتتىڭ ورداسىن قوس بۇيىردەن قىسىپ تۇرعان قيىندىققا قاراماستان كوشىرۋى – ەرلىك! مەن استانانى شىن جۇرەگىممەن جىرلاعان اقىنمىن. ەلوردا جايىندا «بايتەرەك» دەگەن پوەما جازدىم. ونى جۇرت: «اناۋ دەپ, مىناۋ دەپ» مۇقاتقىسى كەلدى. استانانى جىرلاۋ, باسقا ەمەس ءوزىڭدى جىرلاۋ, ءوز تاعدىرىڭدى جىرلاۋ, اركىمنىڭ باسىنا قونعان باقىتىن جىرلاۋ. استانا – ۇلتتىڭ ورتاق باقىتى. ەكى عاسىر توعىسىندا ەلوردا سالۋعا جۇمسالعان كۇش قازاق حالقىندا عانا بولدى. ونى جۇزەگە اسىرعان پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەگى وتە زور. استانانىڭ اۆتورى, ءارى اكەسى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
– ءسىز العاش ات باسىن بۇرعاندا قالا قانداي ەدى؟
– ەلورداعا 2001 جىلى كەلدىم. سول كەزدەگى كورىنىس پەن بۇگىنگى شاھار بەينەسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. العاش كەلگەندە بالاعىمىز باتپاق كەشىپ ءجۇردى. قازىرگى ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىندا قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان ءبىر-ەكى عيماراتتىڭ باسى شوشايىپ تۇراتىن. ار جاعى ميداي دالا. بىراق قالانىڭ ءورىسى بىرتىندەپ كەڭەيە بەردى. كوز الدىمىزدا عاجايىپ قالا سالىندى. وسىنىڭ ءبارى – تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. ەگەر بوستاندىقتىڭ باقىت قۇسى باسىمىزعا قونباسا, ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدە بولماسا, كوك بايراعىمىز توبەمىزدە جەلبىرەمەسە, باياعىداي الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بولىپ, تار جەردە وتىراتىن ەدىك. ارينە, اينالايىن, الماتى – جۇرەگىمىزدىڭ تورىندە ماڭگى قالعان اسەم قالا. ءار ادامنىڭ تاعدىرىنىڭ ءتۇيىنى شەشىلگەن كيەلى جەر. ونىڭ ورنى ءبىر باسقا. دەگەنمەن, سارىارقا توسىندەگى استانا بارلىق بايتاق ولكەگە شۇعىلا شاشىپ تۇرعان گاۋھارتاس سەكىلدى.
– ەلدىڭ جاڭا ورداسىنان قانداي ەرەكشەلىك بايقادىڭىز؟
– قىسقا مەرزىمدە قالادا قانشاما ونەر وشاقتار اشىلدى. ولاردىڭ ىشكى الەمىن ايتپاعاندا, سىرتقى كەلبەتىنىڭ ءوزى – ءان سالىپ تۇرعان ءبىر انسامبل. سودان كەيىن استانا ۇلتتى ۇيىستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر دىڭگەگىنە اينالدى. ەلورداعا جان-جاقتان جۇرت قونىس اۋداردى. باس قالانىڭ قازاعى باسقالاردان وزگەشە. ولار دا ۇلت بولىپ ۇيىسقان سەزىم كەرەمەت. «ءبىز استانالىقپىز!» دەگەن جاس ۇرپاقتىڭ كوكىرەگىنە ماقتانىش ۇيالادى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ءبىر پاراسىن ەلوردا اتقاردى. ءوزىمىز الماتىدان كوشىپ كەلدىك. كەرەگەمىز كەڭەيدى. ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرمەيتىن اعايىنمەن قىز الىسىپ, قىز بەرىستىك. تامىرىمىز تەرەڭدەپ, تۋىستىعىمىز ورمەكشىنىڭ تورىنداي بولىپ كەتتى. استانا قازاقتىڭ تۇتاسۋىنا ۇلەس قوستى.
– ءبىر سوزىڭىزدە «استانا مەنىڭ ەكىنشى تىنىسىمدى اشتى» دەپ ەدىڭىز. سونى تارقاتىپ ايتاسىز با؟
– راسىندا, باس قالا مەنىڭ اقىندىق باعىمدى جاندىردى. ونى جاسىرمايمىن. ارينە, تىنىسىمدى اشقان – تاۋەلسىزدىك. كەڭەس زامانىندا ۇلتتىق ارمانىمىزدى اشىپ جازا المادىق. شىدەرلى ات سەكىلدى كىبىرتىكتەدىك. ازاتتىق العاننان كەيىن كۇرمەۋلى ءتىلىمىز كوسىلدى. بىزگە تاۋەلسىزدىكتى شىنايى سەزىندىرگەن, كەرەگەمىزدى كەڭەيتىپ, قاناتىمىزدى كەڭگە قۇلاش سەرمەتكەن وسى ەلوردا بولدى.
استاناعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن مەن اشىلدىم. وتىزعا تارتا پوەما جازدىم. سونىڭ ىشىندە «بايتەرەك», «مۇقاعالي – جەلتوقسان», «تۋ» جانە «بەردىقوجا», «ناۋرىزباي», «ءجالاڭتوس», «بوگەنباي», «قابانباي», «كەنەسارى», قىسقاسى, قازاقتىڭ ءباھادۇر باتىرلارىنىڭ ءبارىن جىرلادىم. وسىنىڭ ءبارى شىنايى ومىردەن الىندى. بىرەۋلەر ايتادى: «نەسىپبەك باياعىدا جازىلعان تاريحي رومانداردى پوەما قىلىپ جازىپ شىقتى» دەپ. ول قالامگەرلەر دە بار دەرەكتى ويدان شىعارعان جوق. حالقىمىزعا ەجەلدەن تانىس وقيعا. اركىمنىڭ ونى پايدالانۋعا قاقىسى بار. بىراق كىم قالاي جازادى؟ ول اۆتوردىڭ تالانتى مەن شاما-شارقىنا بايلانىستى. شىندىعىندا, ءوزىمدى بوستاندىقتىڭ جىرشىسىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. وعان مەن قىمسىنبايمىن. ومىرگە تاۋەلسىزدىكتى جىرلاۋعا كەلگەندەي سەزىنەم.
قازاققا جاقىنى – قارا ولەڭ
– ەندى ءسوزدى اقىندىق ونەرگە بۇرساق. ءسىزدى ادەبي ورتا مەن حالىق باياعىدا مويىنداعان. ادەبيەتكە كەلىپ, دۇرك كوتەرىلىپ كەتۋىڭىزگە قانداي اقىنداردىڭ اسەرى ءتيدى؟
– بارلىق قازاق اقىندارىنىڭ تەمىرقازىعى – اباي. ونى بالا كۇنىمنەن جاستانىپ وقىدىم. بىراق مەنىڭ جان-دۇنيەمدى اۋدارىپ-توڭكەرگەن اقىن – قاسىم امانجولوۆ. قاسىمنىڭ بارلىق شىعارمالارىن بويىما ءسىڭىردىم. كەيىن مەنىڭ دۇرك كوتەرىلۋىمە, شىعىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى الىشەر ناۋايدىڭ عازالدارىن اۋدارۋىم سەبەپ بولدىم. الىشەر – جالپاق تۇركىگە ورتاق اقىن. ول حامسالارىن تۇرك جانە پارسى تىلىندە ورگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ەپيكالىق جانرعا بارۋىما شىعىس پوەزياسى كەڭ تىنىس بەردى. ويتكەنى شىعىس اقىندارى حامسانى ءبىر-بىرىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ جازعان. جانە ولاردىڭ ورنەگى, شەبەرلىگى كەرەمەت. اۋدارمانىڭ دا ءوز قۇپياسى بار. ۇلى اقىنداردى اۋدارۋ ءۇشىن ءوزىڭ ۇلى بولماساڭ دا, سول دەڭگەيگە جەتەقابىل بولۋ قاجەت. ايتپەسە, اۋدارما قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىندەي كوزدى اربايدى.
– سوعىستان سوڭعى تۋعان بۋىننىڭ وكىلدەرى دە ادەبيەتكە ءوز ورنەگىمەن كەلدى. دەگەنمەن, سىزدەر الدىڭعى اعا تولقىننىڭ تاساسىندا قالىپ قويعان جوقسىزدار ما؟
– باۋىرىم, كۇردەلىلەۋ سۇراق ەكەن. شىندىعىندا, بىزگە ول بۋىننىڭ شەبىن بۇزىپ ءوتۋ قيىن بولدى. الدىمىزدا قاراعايداي بولىپ, عاجايىپ ۇلى اقىندار ءومىر ءسۇردى. مۇقاعالي, تولەگەن, جۇماكەن, قادىر, تۇمانباي, ساعي, ونىڭ ارعى جاعىندا سىرباي, قاليجان, عافۋلار تۇردى. ءبىز ولاردان استىق دەپ ايتا المايمىن. ءالىمىز كەلگەنشە ءوز ءۇنىمىزدى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدىق. ءوز باسىم ەشكىمگە ەلىكتەگەن ەمەسپىن. ماسەلەن, قادىردىڭ شەكپەنىنەن شىعا الماعان زامانداستارىمىز بار. كوپ قاتارلاس اقىندار ءبىر جولدى شيىرلاپ, شەبەرلىگى وسپەدى. ءتۇرلى فورمالىق ىزدەنىستەرگە تۇرەن سالدى. بەلگىلى اقىن تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ «كوك تۇرىكتەر سارىنى» العاشىندا وتە جاقسى شىقتى. كەيىنگى جازىلعانداردى قابىلداي المادىم. جاركەن بودەش تە – تالانتتى اقىن. باستاپقى ولەڭدەرى ءتاۋىر بولاتىن. بۇل دا جىراۋلىق داستۇرگە تۇسەمىن دەپ, كىشكەنە كەبەرتىكتەنىپ, قاساڭدىققا بوي ۇردى. سوڭعى جازىلعان «بۇرىلىس», «قۇبىلىس» كىتاپتارىندا قاساڭدىق بار.
مىسالى, جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سەكىلدى جازۋ قيىن. ونىڭ ءستيلى وزگەشە. بىراق وسى فورمامەن جازعان اقىندار بولدى. جۇماكەن قايتىس بولعاندا ءابۋ سارسەنباەۆ اعامىز: «ءبىز قازاقتىڭ ۋولت ۋيتمەنىنەن ايىرىلدىق» دەپ ەدى. وسى ءستيلدى ومارعازى ايتان, تولەۋجان ىسمايىلوۆ ءبىراز ورىستەتتى. ءبىر كەزدە ءجۇسىپ قىدىروۆ تا سولاي جازدى. مۇنىڭ ءبارى پوەزياداعى ىزدەنىستەر دەپ باعالايمىن. بىراق قازاققا جاقىنى – قارا ولەڭ. قازاق پوەزياسى دەگەندە كوزىمە قارا ولەڭ ەلەستەيدى. ءبىزدىڭ پوەزيانىڭ سيقىرى سوندا.
– سىزدەردىڭ اعا بۋىنعا ۇقسامايتىن وزگەشەلىكتەرىڭىز بار ما؟
– مىسالى, كەڭشىلىك, جاراسقان, جۇماتاي, ءشومىشباي, يرانبەك, سەرىك تۇرعىنبەك, ءجۇرسىن ەرمان جانە تاعى باسقا زامانداس اقىندار اۋىزدىقپەن الىسقان تۇلپارلار سەكىلدى ادەبيەتكە ءبىر بۋىن بولىپ كەلدىك. ءار اقىننىڭ ءوز ورنى, ءوز الەمى بار. ءبىز ءوز زامانىمىزدى جىرلادىق. ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا بوداندىق پەن بوستاندىقتىڭ ەكى قاناتىن بىردەي ەمدىك. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ پوەزيامىزعا تاۋەلسىزدىكتىڭ جاڭا تىنىسى وزگەشە لەپ اكەلدى. ودان كەيىن ءبىزدىڭ اتقارعان تاعى ءبىر ۇلاعاتتى مىندەتىمىز بولدى. كەشەگى توقسانىنشى جىلدارداعى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە اقىندىق مۇراتتى ۇستاپ قالدىق. الدىمىزداعى اعالاردان اسىپ كەتپەسەك تە, سولار كوتەرگەن جۇكتى جولعا تاستاعان جوقپىز. ال بىزدەن كەيىنگىلەر كوتەرە الدى ما جوق پا, ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
– قازىرگى جاس اقىندار تۋرالى نە ايتاسىز؟
– بۇگىنگى جاستار ەڭبەك ەتۋدەن, مەحنات كورۋدەن گورى جارناماعا اۋەس. ءىس بىتىرمەي جاتىپ ماراپات العىسى كەلەدى. ءبيتتىڭ قابىعىنداي ەكى جيناق شىعارادى دا, دالاقتاپ جان-جاققا شابادى. كىتابىنىڭ سياسى كەپپەي جاتىپ, كەش وتكىزۋگە قۇمار. جاس اقىنداردىڭ كوبى قازاقتىڭ مايى سورعالاپ تۇرعان مايەكتى تىلىنەن ايىرىلىپ قالدى. شەتەل پوەزياسىنا ەلىكتەپ بىردەڭە جازعان بولادى. پوەزيا جونىندەگى تالعامدارى تومەن. ولەڭدى بايانداۋ دەپ ۇعادى. بۇرىنعى اقىنداردا كەزدەسەتىن شەشەن ءتىل, وبرازدى سويلەۋ جوق. ولەڭنىڭ ءتىلى قارا ماقالا سەكىلدى سۇيىق. ارينە, وعان ولاردى دا كىنالاي المايسىز. وسكەن ورتاسى, زامانى سولاي بولىپ تۇر.
– قۇنارلى ءتىلدى قالاي ساقتايمىز؟
– اسىرەسە, ءتىلدى جۋرناليستەر ءبۇلدىردى. قازاقتىڭ قالىپتاسقان ءسوز تىركەستەرىن بىلمەيدى. قازىر انا ءتىلىمىز قويىرتپاققا اينالدى. «سوزىمدە جاز بار شىبىنسىز» دەيدى اباي. مىنە, وسىنداي كەستەلى, مايەكتى ءسوزدىڭ ءورىمى بۇزىلدى. سوندىقتان جوعارى وقۋ ورنىندا ادەبيەتشىلەر مەن جۋرناليستەردى دايىندايتىن فاكۋلتەتتەرگە قازاقتىڭ بايىرعى ءتىلىن قالىپتى جازۋعا ارنالعان ءبىر ءپان كىرگىزۋ قاجەت.
جازۋشى بەدەلى – ۇلت بەدەلى
– قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا قالالىق فيليالىن كوپ جىلدان بەرى باسقارىپ كەلەسىز. ونىڭ جۇمىسىندا جاڭالىقتار بار ما؟
– قازىر ەلوردادا 150-گە تارتا اقىن-جازۋشى تۇرادى. قالامگەرلەردىڭ ءبارى دە قال-قادەرىنشە قالانىڭ رۋحاني ومىرىنە بەلسەندى ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ءتۇرلى ادەبي كەشتەر, كەزدەسۋلەر وتۋدە. جاڭا جارىق كورگەن كىتاپتاردى تالقىلايمىز. بىراق… ءيا, بىراق وداقتىڭ بۇرىنعىداي داۋرەنى جوق. بۇل تۋرالى ايتۋدان جالىقتىم. باس قالادا باسىمىز قوسىلاتىن عيمارات بولسا دەيمىز. ونى ۇستاپ تۇراتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا قاۋقار جوق. بىزگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماسا قيىن.
اسىرەسە, بۇگىنگىدەي ۇلتتىڭ سان-الۋان ماسەلەسى كۇيىپ تۇرعاندا قالامگەرلەر ەلباسىعا ۇلكەن تايانىش بولار ەدى. جازۋشىلار دەگەن قۋاتتى ارميا. اۋقىمدى ساياسي كۇش. قازىر جازۋشىلار ۇيىمى جەتەكشىلىك رولىنەن ايىرىلىپ قالدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باسىندا قالامگەرلەر تۇرۋ قاجەت ەدى. ازاتتىق العاننان بەرى قانشاما دارىندى كوركەمسوز زەرگەرلەرى دۇنيەدەن وزدى. ماسەلەن, استانا مەن الماتىنىڭ جازۋشىلارىن سالىستىرىڭىز. استانالىق قالامگەرلەردىڭ جاڭا ومىرمەن بىرگە تىنىسى اشىلدى. جىگەرلى, دەنساۋلىقتارى دا جاقسى. ال الماتىداعى قالامداستار جۇرتتا قالعان سەكىلدى سەزىمدى باستان كەشكەندەي ىشتەي ۇگىلىپ, كوبىسى ومىردەن ءوتىپ كەتتى.
بۇگىندە حالىق پەن جازۋشىنىڭ اراسىندا بايلانىس ءۇزىلدى. بۇل تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى قاتەلىك بولدى دەپ سانايمىن. مىنە, وسىنداي ۇلتتىق قۋاتتى پايدالانا الماي وتىرمىز. ەلدەگى اعايىندار قالامگەرلەردى ساعىندى. بۇرىن جازۋشىنىڭ بەدەلى ۇلتتىڭ بەدەلى ەدى. قازىر وزگەردى. تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى ءالى جەرىنە جەتىپ جازىلعان جوق.
– بيىل ساكەن مۋزەيىنە 30 جىل تولدى. مەرەكەنى اتاپ وتۋگە قانداي ازىرلىكتەر بار؟
– وتىز جىلدىقتى شاما-شارقىمىزشا اتاپ وتەمىز دەپ وتىرمىز. بەكىتىلگەن جوسپارلارىمىز بار. وسى جىلدار ىشىندە مۋزەيگە ارداقتى ازاماتقا قاتىستى قانشاما جادىگەرلەر جينالدى. ءتىپتى, عيمارات تارلىق ەتە باستادى. جىل سايىن «سىرساندىق» سەرياسىمەن جيناق شىعارامىز. بيىل 4-ءشى كىتاپ جارىق كورەدى. ءداستۇرلى ءمۇشايرا وتەدى. بىلتىر اقىننىڭ فارفوردان جاسالعان ءمۇسىنى قويىلدى. بيىل مۋزەيگە وسىنداي ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءمۇسىنى قويىلادى. كەلەسى جىلى بەيىمبەت ءمايليندى جاساتامىز. بۇل ۇشەۋى دە – بولىنبەيتىن تۇلعالار. مىنە, وسىنداي شارالاردى جوسپارلاپ وتىرمىز.
– قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
– شىعىستىڭ ۇلى اقىنى الىشەر ناۋايدىڭ «ءلايلى مەن ءماجنۇن» حامساسىن اۋدارىپ جاتىرمىن.
– راقمەت, اعا! ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن!
سۇحباتتاسقان ازامات ەسەنجول
