مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن قازاق ءوز باسىنان نەبىر كۇي كەشتى. سولاردىڭ ىشىندە كەشەگى كەڭەس زامانىنىڭ ادەيى قولدان ۇيىمداستىرعان «ۇلى جۇتتىڭ» – اشارشىلىقتىڭ, ونىڭ سوڭىنان الا بەرە ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ زاردابىن ايتىپ جەتكىزۋ وڭاي ەمەس.
حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى قارالى كەزەڭ – «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» ءوزى اشارشىلىقتىڭ ازالى اقپارلارىمەن شەندەسە المايدى. قازاق حالقى ءوز ەلىنەن, ءوز جەرىنەن جوڭكىلە كوشتى, سان مىڭداپ قىرىلدى, مالىنان ايىرىلدى. ەل باسىنا ۇيىرىلگەن كەسەپاتتىڭ اۋىرلىعى سونداي: اناسى بالاسىن, بالاسى اناسىن كومۋسىز قالدىردى. تالاي بوزداق قىرشىن كەتتى, ءىزىم-قايىم جوعالدى.
تۇتاستاي ءبىر حالىققا قارسى قولدان جاسالعان وسى ناۋبەت تۋرالى كەڭەس داۋىرىندە اڭگىمە ايتپاق تۇگىلى, ءتىپتى ونى ەسكە الۋدىڭ وزىنە تىيىم سالىنعان بولاتىن. ءالى ەسىمدە, وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى انام ماعان سوناۋ وتىزىنشى جىلدارداعى اشارشىلىق جايىندا سىبىرلاپ قانا ايتۋشى ەدى.
ءبىز بۇگىندەرى اڭگىمە اراسىندا بۇرىن ءبارى جاقسى ەدى, قوعام بارىنشا ءادىل ەدى, قاراپايىم جۇرتتىڭ قامىن ويلايتىن ەدى دەپ جاتامىز. ال ەندى سول قوعام جونىندەگى شىندىقتىڭ توركىنى مۇلدە وزگەشە سيپاتتا بولعاندىعىن تەك تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان كەيىن عانا كوزىمىز جەتىپ وتىر.
ماسەلەن, ەسىمى كوپشىلىككە ەتەنە ءمالىم قازاقستاندىق جازۋشى ۆالەري ميحايلوۆتىڭ «ۇلى» جۇتتىڭ جازبالارى» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن مىنا ءبىر وقيعانى جانىڭ تەبىرەنبەي وقۋ تىپتەن دە مۇمكىن ەمەس. ەندى سوعان ءبىر ءسات نازار اۋدارايىق.
بەلگىلى ادەبيەتشى, عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ بالا كەزىندە شەشەسى ايتقان اڭگىمەسىن بىلايشا باياندايدى. «1933 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمى. اشتىق اۋىلىمىزدى ء(بىز وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تۇلكىباس اۋدانىندا تۇرعانبىز) تۇگەلدەي دەرلىك جالماپ كەتكەن ەڭ ءبىر قاسىرەتتى شاق ەكەن. شەشەمىز اجالدىڭ تىرناعىنان قاشىپ, كورشى قىستاقتاعى تۋىستارىنا كەتپەك بولىپتى. كىشكەنە قارىنداسىمدى قولىنا كوتەرىپ, جانىندا ەتەگىنەن ۇستاعان ءۇش جاسار مەن بار, جولعا شىعىپتى.
اۋىل شەتىن الا كولحوزدىڭ باقشاسى باستالاتىن. جالعىز اياق سوقپاققا تۇسكەنىمىز سول ەكەن, الدىمىزدان ۇيالى قاسقىر شىعا كەلىپتى. ءجۇز شاقىرىمعا دەيىن اينالا توڭىرەكتە, ول كەزدە ءۇي مالى الدەقاشان بىتكەن, سوندىقتان دا اش قاسقىرلار توپتاسىپ الىپ, ءار جەر – ءار جەردە ادامدارعا شاباتىن بولىپتى. بۇرىن مۇندايدى ەل ەستىگەن دە, كورمەگەن دە ەكەن.
شەشەم ايعايلاپ, جۇرتتى كومەككە شاقىرعان, بىراق, جاقىن ماڭدا ەشكىم بولماپتى. قاسقىرلار جايلاپ جاقىنداپ, قاۋمالاۋعا كوشەدى. شەشەم قاتتى قىسىلادى – نە قاسقىرلار ءبارىمىزدى پارشالاپ تاستايدى, نە ول بالالاردىڭ ءبىرىن قالدىرىپ, ەكىنشىسىمەن قاشىپ قۇتىلۋعا ارەكەتتەنۋى ءتيىس. قىزىن جەرگە قويىپتى دا, مەنى كوتەرىپ كەرى قاشىپتى. اۋىلدان ادامداردى ەرتىپ جاڭاعى جەرگە كەلسە, قارىنداسىمنان ەشتەڭە دە قالماپتى.
جانباي جاتىپ سونگەن سول قارىنداسىما مەن ءومىر بويى قارىزدارمىن.
…انامنىڭ مۇڭدانا وتىرىپ ايتقان اڭگىمەسىنەن كەيىن, مەنى نەلىكتەن قالدىرمادىڭىز دەپ سۇراعانمىن. ول كىسى: «ۇل قاجەتتىرەك بولدى عوي» دەدى. دەگەنمەن, اياۋلى انامنىڭ ءومىر بويى قانداي قايعىلى سەزىمنەن ارىلا الماي, ءوزى تۋرالى نە ويلاعانىن ءتۇسىنۋ استە مۇمكىن ەمەس…».
سانانى سەلت ەتكىزەر, جان تۇرشىكتىرەر وسى ىسپەتتەس ەستەلىكتەر كوپتەگەن قازاق شاڭىراعىنا ءتان دەسەك, قاتەلەسە قويمايمىز. اركىمنىڭ جان سىزداتار ءوز قايعىسى, ءوز قاسىرەتى بار. ءتىپتى, ارادا ونداعان جىلدار وتكەننەن كەيىن دە ولار جونىندە اڭگىمەلەۋ سونشالىقتى اۋىر.
كەيبىر وتانداستارىمىز قازاق جەرىندە ورىن العان اشارشىلىق تۋرالى جوعارىداعىلار بىلمەدى, ايتپەسە وعان جول بەرمەۋشى ەدى دەگەن ۋاجدەرىن العا تارتادى. شىنىندا ماسەلەنىڭ تىپتەن ولاي ەمەس ەكەنىن ارحيۆ دەرەكتەرى تولىق دالەلدەپ وتىر. ەڭ باستىسى, ف.گولوششەكيندى ءبىرىنشى حاتشىلىققا ەشكىم, سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق كوممۋنيستەردىڭ سايلاماعاندارى بەلگىلى بولىپ شىقتى. ول بۇل قىزمەتكە تاعايىندالدى. ياعني, ءستاليننىڭ رك(ب)پ ءحىى سەزىندە: «نەوبحوديمو پودوبرات رابوتنيكوۆ تاك, چتوبى نا پوستاح ستويالي ليۋدي, تونكو ۋمەيۋششيە وسۋششەستۆليات ديرەكتيۆى, موگۋششيە پرينيات ەتي ديرەكتيۆى كاك سۆوي رودنىە ي ۋمەيۋششيە پروۆوديت يح ۆ جيزن» دەپ ايتقان تۇجىرىمداماسى جۇزەگە استى.
وسىلايشا, 1925 جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستانعا دا وسىنداي اسا پىسىقاي ورىنداۋشى تاپ بولدى. گولوششەكين قازاق جەرىنە كەلگەنىنە ەكى اي تولماي-اق: «اۋىلدا شىن مانىندە سوۆەت وكىمەتى جوق, بايدىڭ بيلىگى, رۋلاردىڭ ۇستەمدىگى بار ەكەنىن مالىمدەدى». ەڭ قىزىعى, گولوششەكين ءوز جۇمىس كابينەتىنەن اتتاپ شىعىپ, بىردە-ءبىر اۋىلعا اياق باسپاعان. ءسويتىپ, ول قازاقستاندا «كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن» جاساۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى. ءوزىنىڭ بۇل جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا نەبىر ايلا-قۋلىققا, ادام ويىنا كەلمەيتىن زۇلىمدىقتارعا دەيىن باردى.
ادميرال كولچاك: «قازاقتاردى باسقارۋ وڭايدىڭ وڭايى, قالىڭ كوپشىلىك سەنىم ارتىپ, سوزىنە قۇلاق قوياتىن 500 ينتەلليگەنتسيانىڭ كوزىن جويساڭ بولدى – قازاقتاردى باعىندىرعانىڭ» دەپ ايتىپتى دەگەن ءسوز بار. ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى ءدال وسىلاي دەپ ايتتى ما, ايتپادى ما – ول جاعى بەلگىسىز, بىراق كولچاكتىڭ از ۋاقىت بيلىك جاساعان كەزىندە بىردە-ءبىر قازاق ينتەلليگەنتسياسى قيانات كورگەن جوق. الايدا, وت جانباسا ءتۇتىن قايدان شىقسىن, بالكىم, ونىڭ كوكەيىندە ونداي ويدىڭ بولعانى دا راس شىعار.
ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكين 1930 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا ون جىل تولۋ مەرەكەسىنە بايلانىستى وتكەن الماتى قالاسىنىڭ پارتيا اكتيۆى جينالىسىندا وسى ويدى اشىق بولماسا دا استارلى تۇردە جەتكىزدى.
گولوششەكين قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرى مەن ۇستازدارىن جاڭا قۇرىلىسقا قاتىستىرۋعا شىن نيەتىمەن قۇشتارلانا قويعان جوق, سوندىقتان دا «ۇلتشىل» دەگەن اتاقتى بارلىعىنا تاڭۋمەن بولدى. بۇل ونىڭ بەرىك ۇستانعان تاكتيكالىق ءتاسىلى ەدى. ول «ۇلتشىلدارعا» ۋاقىتشا, تەك ۋاقىتشا عانا توزۋگە كەلىستى, ال ودان سوڭ ولاردى ومىردەن الاستاپ تىندى. ناتيجەسىندە, ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە «سادۆاكاسوۆششينا», «سەيفۋللينششينا», «رىسكۋلوۆششينا» اتاۋلارى ەنگىزىلىپ, قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى شەتىنەن ولىمگە قيىلىپ جاتتى.
گولوششەكيننىڭ تۇتاستاي ءبىر ۇلتتى قۇرتىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن گەنوتسيدتىك ساياساتىنان ورتالىقتىڭ بەيحابار بولماعاندىعى دا دەرەكتەردەن تولىققاندى انىقتالىپ وتىر. ماسەلەن, دەرەكتەردە: «رىسقۇلوۆ ءوز حالقىنا باعىتتالعان كۇيزەلىس كۇشىن جەڭىلدەتۋ نيەتىمەن ستالينگە ءۇش رەت حات جازدى. 1932 جىلدىڭ سوڭىندا ەكى رەت جانە 1933 جىلى كوكتەمدە…
سونىڭ ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعانى 1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا جازىلعان ەڭ سوڭعى حاتى ستالينگە, كاگانوۆيچكە جانە مولوتوۆقا جولدانعان بولاتىن» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
ءباز بىرەۋلەر, وتكەندى قازبالاي بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا, بۇگىنىمىزدى شەشىپ الساق جەتپەي مە دەۋى ابدەن مۇمكىن. دەي تۇرعانمەن, كەشەگى كۇندى اتتاپ كەتەر بولساق, ەرتەڭدى باعامداۋ قيىن سوعارى انىق. سوندىقتان, بولاشاعى جارقىن, كەلەشەگى كەمەل ەل بولۋ ءۇشىن تەكتى تۇلعالاردىڭ ەرەن ەڭبەگىن بۇگىنگى ۇرپاققا جاريا ەتىپ, عاسىرلاپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە وڭاي كەلمەگەنىن ولاردىڭ جادىندا جاڭعىرتىپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى مىندەت دەپ بىلەمىن. وسى ورايدا, بيىلعى 12 مامىردا باس رەداكتورلار كلۋبى جانە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى بىرلەسىپ وتكىزگەن «ۇلت قايراتكەرلەرى جانە وتاندىق كوسەمسوز» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانىڭ الار ورنى ەرەكشە دەسەك, الداعى ۋاقىتتا مۇنداي شارالاردىڭ تۇراقتى نەگىزدە ۇيىمداستىرىلىپ وتىرىلۋى مەيلىنشە قاجەت.
سونىمەن قاتار, وزگەنىڭ قاتەلىگىنەن, وتكەننىڭ تاعىلىمىنان ساباق الۋعا ءتيىسپىز. جاسىراتىنى جوق, قازاق ەلىنە, ونىڭ باس كوتەرەر اسىل ازاماتتارىنا قىرعىنداي تيگەن گولوششەكين, سودان كەيىنگى كولبيندەرگە نە ىستەي الدىق, ال ولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن دەمەۋشىلەرگە شە؟ كەيبىر مەكەمەلەردە ءالى دە ازاماتتاردىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قارايتىن, جاقسىلىعى قارا باسىنان اسپايتىن اكىمشىل ادامدار كەزدەسىپ قالىپ جاتادى. ەل بولامىز دەسەك مۇنداي دەرتتەن تەزىرەك ايىعۋىمىز قاجەت.
ەندىگى جەردە ەسىمىزگە مىنانى مىقتاپ ۇستاعانىمىز ءجون. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن گورى, ونى ۇستاپ تۇرۋ الدەقايدا قيىن. ءوزارا الاۋىزدىق پەن جان-جاققا تارتقان بەرەكەسىزدىككە جول بەرمەي, وزدەرىمىزدى ۇنەمى قامشىلاپ, ۇدايى العا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. مىنە, سوندا عانا بايلىعىمىز دا, باقىتىمىز دا بولعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي الامىز جانە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاريا ەتكەن ۇلتتىق يدەيا – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ, وركەنيەت دامۋىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان تابىلامىز.
كەنجەبولات جولدىباي, ساياساتتانۋشى
