اجەلەر اكادەمياسى

ءبىزدىڭ ەل قابىرعا وزەنىنىڭ جاعاسىندا قونىس تەپكەن. اۋىل­دى جاعالاي شاعىن وزەكشەلەر قورشاعان. كوكتەمدە قىس بويى جاتقان قالىڭ قار ەرىپ, تورعاي وزەنى وتكەل بەرمەي تاسىعاندا اۋىلدى قىزىل سۋ وراپ الادى. سىرتقى ەلمەن بايلانىس ۇزىلەدى. جول قاتىناسى جابىلادى. ازىق-تۇلىكتى ۇشاقپەن جەتكىزەدى. وسى كورىنىس جىل سايىن قايتالانادى. سونداي ءبىر الاي-دۇلەي شاقتا, ياعني 1986 جىلى, ءدال كوسموناۆتار مەرەكەسى كۇنى اياۋلى اجەم دۇنيەدەن وزدى. مەن وندا ەكىنشى سىنىپتا وقيمىن. ودان بەرى دە زىمىرانداي زۋلاپ وتىز جىل ءوتتى. بىراق, سول كۇنگى وقيعانىڭ بارلىعى ءالى كوز الدىمدا. اجەمنىڭ كوپتەن بەرى تاماعىنان اس وتپەي, اۋىرىپ جۇرەتىن. كەيىنگى ءبىر ايدا جاعدايى تىم تومەندەپ, توسەك تارتىپ قالدى. ەكى تۋعان ابىسىنى ءشاريپا مەن جاڭىلشا كۇنى-ءتۇنى كۇزەتىپ وتىرادى. بىردە مەنى اسقىنعان دەرتى بوي بەرمەي جاتسا دا ىمداپ جانىنا شاقىردى. جانارى جاسقا شۇپىلدەپ تۇر. سويلەۋگە دارمەن جوق. سوندا دا بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ, تولقىپ كەتەدى. ەڭكەيىپ, قۇلاعىمدى اۋزىنا توستىم. دەم جەتپەي, قينالىپ جاتسا دا ازەر تىلگە كەلىپ, «قۇلىنىم, مەن سەنى كوردە جاتسام دا قاداعالاپ وتىرامىن» دەدى ەنتىگە القىنىپ. سول ساتتە جۇرەگىم جۇلقىنىپ كەتكەندەي بولدى. ونىڭ ايتقان سوڭعى ءسوزى كوكىرەگىمدە ماڭگى قالىپ قويدى.

اجەم مەنى التى ايلىعىندا باۋىرىنا باسىپتى. سودان جۇرت ءباتشانىڭ بالاسى دەپ اتايتىن. راسىندا, مەن اجەمنەن تۋدىم دەپ ويلاۋشى ەدىم. ويتكەنى ول كىسىنىڭ ءوزى دە ماعان شاڭ جۇقتىرمايتىن. توبەمنەن قۇس ۇشىرماي تىلەۋىمدى تىلەپ وتىراتىن. بالا كۇنىمنەن وزگە بالعىندار سەكىلدى «پاپا, ماما» دەگەن ءسوزدى ايتىپ كورگەن ەمەسپىن. مەنىڭ اكەم دە, شەشەم دە سول كىسى بولدى. سوندىقتان, ول مەن ءۇشىن ومىردەگى جان جەتپەيتىن ەڭ اسىل ادام.

اكەسى اسان ۇيىرلەپ جىلقى ايداعان, مىڭداپ قوي ۇستاعان اۋقاتتى بولعان. ەر بالاسى بولماعاندىقتان جالعىز قىزىن ەركەكشورا ەتىپ وسىرەدى. ون ءۇش جاسقا دەيىن اتقا ءمىنىپ, بوزبالالارمەن بىرگە جۇرەدى. اجەمنىڭ تۇرمىسقا شىققانى دا ءبىر تاريح. اكەسى بالدىرعان شاعىنان ءوزى تەڭدەس بايدىڭ بالاسىنا اتاس­تىرادى. بىراق, ونىڭ مەنىڭ اتام قۇسايىنمەن كوڭىلى جاقىن بولادى. سۇيگەنىنە قوسىلايىن دەسە اكەسىنىڭ قاھارىنان قايمىعادى. سوندا دا عاشىقتىق سەزىم ەشتەڭەگە بوي بەرمەيدى. اقىرى اتام ءبىر كۇنى بەلدى بەكەم بۋىپ, اجەمدى الىپ قاشادى. كورشى وتىرعان ەكى رۋدىڭ اراسىندا جانجال تۋادى. اسان قىزىنىڭ قىلىعىنا كۇيىنىپ, بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالادى. سودان «ءباتشا قاشتى تاراۋدان» دەگەن ۇزاق جىر شىعارادى. ونى ءوزى بەرتىندە مۇڭلى اۋەنگە سالىپ ايتىپ وتىراتىن. كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ, اساننىڭ بار مالى تاركىلەۋگە ءىلىنىپ, ءوزى ايدالىپ كەتەدى.

بۇل قۋعىن-سۇرگىن اجەمدى دە ءبىراز ابىگەرگە سالادى. ايتەۋىر, اۋپىرىمدەپ جانعان وتتان امان قالادى. ول كىسى قىزىلداردى جاقتىرا قويمايتىن. اكەسىنىڭ اجالى سولاردان بولعاندىقتان با, ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «قۇل-قۇتان باسقارعان ۇكىمەت قايدان وڭادى» دەپ كەكەتىپ وتىراتىن. جاسى ۇلعايعان شاقتا ون ەكى سوم زەينەتاقىسىنان دا باس تارتتى. سونداي بىربەتكەي مىنەزى بار ەدى. ومىردە تاكاپپار, تىك ءجۇرىپ, تىك ايتاتىن تەكتى كىسى بولدى. كەيدە اۋىل اراسىنداعى كۇيكى تىرشىلىككە كۇيىنىپ كەتكەندە, تۋىسقاندارعا دا بەتىڭ بار, ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ سالاتىن. وسى قاسيەتىنەن قاتارلارى دا ىعاتىن. ەلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى قۇراق ۇشىپ سىيلايتىن. ەشكىم الدىنان كەسىپ وتپەيتىن. ارينە, ول ءبىر اۋىلداعى قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان شاعى عوي…

***
بۇگىن ويلاسام, اجەمنىڭ بار ءومىرى قايعىمەن, قاسىرەتپەن وتكەن ەكەن. سوعىس باستالعاندا اسكەرگە الىنعان اتام, 1943 جىلى ءىز-ءتۇسسىز كەتەدى. ەشقانداي حابار-وشار بولمايدى. ءتىپتى, «ەرلىكپەن قازا تاپتى» دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز دا كەلمەيدى. ول كىسى ءومىر بويى اتامدى كۇتۋمەن, توسۋمەن بولدى. تەلەارنادان سوعىس تۋرالى كينو بولىپ جاتسا, سوعان كىرىپ كەتەتىندەي تەسىلىپ, باياعى مايداندا كوز جۇمعان اتامدى كورىپ قالاتىنداي ۇڭىلەتىن. ەل ىشىندە كيەسى بار قاريالارعا قۇمالاق اشتىرىپ, توسىن ءبىر جاڭالىق توسىپ جۇرەتىن. جارىنىڭ ارتىندا قالعان ءبىر ۇل, ەكى قىزىن «تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي, قاناتتىعا قاقتىرماي» وسىرەدى. سولاردى جەتكىزەم دەپ, «ەتەگى ەلپى, جەڭى جەلپى» كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلەدى. ءشوپ شابادى, مايا ۇيەدى, جەر تىرمالايدى, ايتەۋىر, بەينەتى قالىڭ جۇمىستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. بالاسى ەر جەتىپ, وتباسىن قۇرىپ, نەمەرە ءسۇيىپ, ەندى سونىڭ قىزىعىن كورەم دەگەندە جالعىز ۇلى اياق استىنان قايتىس بولادى. اجەمنىڭ قايعىدان كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ, دۇنيەدەن باز كەشىپ كەتەدى. ودان جىل ارالاتىپ, كىشى قىزى ومىردەن وزادى. وسى ەكى اۋىر قايعى ونى تۇرالاتىپ تاستايدى. ارينە, مەن ول كەزدە ءسابيمىن ەشتەڭە بىلمەيمىن. بىراق, كوزىن كورگەندەر اجەمدى كۇيىكتەن ورتەنىپ, جىندانىپ كەتۋگە دەيىن بارعانىن ايتادى. وسىنداي قيىن كۇندەرى وعان ەشنارسە دە مەدەت بولمايدى. بىراق, «ءولىمنىڭ ارتىنان ولمەك جوق», جالعىزىنان قالعان نەمەرەلەرى ءۇشىن باسىن كوتەرىپ, سولار قاتارعا ىلىگىپ كەتكەنشە, ارالارىندا تىلەكتەس بولىپ وتىردى.

ءار بالاعا ءوز اجەسىنىڭ مەيىرى­مى­نەن ارتىق ەشتەڭە جوق. ءبىز ءبىر شاڭىراقتا جەتى قىز, ءبىر ۇل وستىك. ول مەنى تۋعان اپالارىمنان بولەكتەپ, بار ءدامدىسىن الدىما توساتىن. ءتىپتى, «ازامات استان العاش ءدام تاتپاي, سەندەر تاماققا قول سالماندار» دەپ تاتەلەرىمە ءتارتىپ قوياتىن. مەنى قارا شاڭىراقتىڭ يەسى دەپ, وسى ءۇيدىڭ كيەسى دەپ الدىعا قويىپ سويلەيتىن. سونىڭ بارلىعىن ءدال سول مەزەتتەردە ءجىتى ءتۇسىنىپ, بايىرقالاعان ەمەسپىن. كەيىنىرەك, ەر جە­تىپ وي توقتاتقاندا, ونىڭ ايت­قان­دارىنىڭ بارلىعى ونەگە ەكەندىگىن ءتۇسىندىم.

اجەمنىڭ اجەپتاۋىر ءدىندار­لىعى دا بار ەدى. بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن. ويىمنان كەتپەيتىن قىزىق كورىنىس بار. اجەمنىڭ ناماز وقيتىن ۋاقىتىن اڭدىپ جۇرەمىن. جايلانىپ دارەت الىپ, جاينامازىن توسەپ, ەڭكەيىپ ساجدەگە باسىن تيگىزە بەرگەندە ارقاسىنا اتتاي سەكىرىپ ءمىنىپ الامىن. سول كەزدە ول كىسى جەتپىستى القىمداپ قالعان شاعى دەيمىن, بىراق, ەشقانداي دىبىس بىلدىرمەي, مەنى ارقالاعان كۇيدە نامازىن ەش بۇزبايدى. سونىڭ بارلىعى ساپ-سارى ساعىنىشقا اينالدى. بۇگىنگى تاڭدا اجەم ءتىرى بولسا قانداي باقىت بولار ەدى ارماندايمىن. تۇسىمە دە سيرەك ەنەدى. ول كىسىنى تۇسىمدە كورگەن سايىن, الدىمنان ءبىر قۋانىش كۇتىپ تۇرادى. مەنى بالە-جالادان ساقتاپ, جەلەپ-جەبەپ جۇرگەنىن سەزەمىن. كەيدە كوشەدەن اق شاتىرداي جاۋلىق تارتىپ, اسەمدەپ كامزول كيگەن كەيۋانانى كورسەم, كوز الدىما اسىل اجەم كەلەدى.

***
ءيا, مەنىڭ قاتارلاستارىم اشتىق پەن سوعىستى كورگەن, وقىماسا دا ومىردەن تۇيگەنى مول اتا-اجەلەردىڭ باۋىرىندا ەرجەتتى. سولاردىڭ اكادەميا­سىنان ساباق الدى. ولاردىڭ بىزگە بەرگەن تاعىلىمى ەرەكشە ەدى. قازاقى تاربيەنى بويىمىزعا ءسىڭىردى. سودان كوكتەدىك, تامىرىمىز تەرەڭگە تارتىلدى. بالا كۇنىمىزدە ۇلكەن كىسىلەر ءبىزدى الداۋسىراتىپ, اڭگىمەگە تارتاتىن.

– كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟

– اجەمنىڭ بالاسىمىن.

– ول سەنى قالاي تۋدى؟

– اۋزىنان اق دەگەندە اتىپ شىقتىم, دەپ تاق ەتكىزەمىز. وعان قاريالار ءماز بولىپ, مەيىرلەنىپ تۇرادى. ودان كەيىن ەلىڭ مەن جەتى اتاڭدى جاتقا ايتىپ بەرۋىن سۇرايتىن. ول سىناقتان دا مۇدىرمەيمىز. ويلاپ قاراسام, سونىڭ بارلىعى بابادان كەلە جاتقان تەكتى تاربيە ەكەن. ۇلكەندى سىيلاۋعا, كىشىگە ءىلتيپات كورسەتۋگە ۇندەيدى. تاريحىڭدى بىلۋگە تالپىندىرادى. تانىمىڭدى جەتىلدىرەدى. ارينە, كەشەگى ءوزىمىز كورگەن اجەلەر مەن بۇگىنگى زاماناۋي اجەلەر اراسىندا ايىرماشىلىق تا جەر مەن كوكتەي. وعان دا ۋاقىتتىڭ تابى تيگەن. قازىرگى تاڭدا تۋعان نەمەرەسىن باعۋدان قاشىپ, بوي-باسىن كۇتىپ, سىلاڭداپ جۇرەتىن كىسىلەر دە كوپ. جەتپىسكە كەلسە دە جاۋلىق تارتپاي, شاشىن ءتۇرلى بوياۋمەن اسەمدەپ جۇرەتىن اجەلەرىمىز دە بار. سونداي كەزدە بۇرىنعى قاناعاتى مەن شۇكىرلىگى مول كەيۋانالاردى ساعىنامىن.

بۇگىنگى تاڭدا جاستار اراسىندا ءتۇرلى وقيعالاردىڭ بەلەڭ الىپ, جان شوشىتىرلىق جاعدايلاردىڭ ءجيى قايتالانىپ, ۇرپاق تاربيە­سىنىڭ بوسانداپ كەتۋى دە اجەلەر اكادەمياسىنىڭ السىرەپ بارا جاتقاندىعىن بايقاتادى. وسىندايدا ومىردەن ەرتە وزعان دارىندى جازۋشى جاقسىلىق تۇمەنباەۆتىڭ سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى جازعان «اۋىل مەن الماتىنىڭ اراسىندا» اتتى پوۆەسىندە قالاعا نەمەرەسىن باعۋعا كەلگەن بالمەيرام كەيۋانانىڭ «قۇداي-اۋ, اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسپەگەن بالا نە تورەلى ادام بولىپ شىعاتىن ەدى» دەپ ايتقان ءسوزى ەسكە تۇسەدى. قالامگەر ۇلتتىق بولمىستان اجىراپ بارا جاتقان ۇرپاقتى سول كەزدە-اق اڭعارعان. ودان بەرى دە قانشاما جىلدار ءوتتى. راسىندا, اجەسىنىڭ ءتالىمىن العان بالانىڭ بولاشاعى جارقىن بولادى.

ازامات ەسەنجول