ءاز-ناۋرىز – ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ ورتاق مەيرامى. ەجەلگى جۇرتتىڭ بايلانىسى ۇلتتىق سالت-ساناسى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كورىنىس تاۋىپ, مادەنيەتىمەن بىتە قايناسادى. ءبىزدى بىرىكتىرەتىن ورتاق ءۇي دە بار. ول – ۇلىس تويىنىڭ سانىنە اينالعان كيىز ءۇي. بابامىزدىڭ باسپاناسى قازاق تاريحىنىڭ تاڭباسى ىسپەتتى. ەندەشە, وقىرمان, بىزبەن بىرگە كيىز ءۇيدىڭ اق بوساعاسىنا ەڭكەيىپ كىرىپ, تورىنە شىعۋعا شاقىرامىز.
ناۋرىزدىڭ باستى نىشانى
جىلدا ناۋرىز مەرەكەسى ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا كەڭىنەن تويلانادى. ورتالىق الاڭدا قاز-قاتار كيىز ۇيلەر تىگىلىپ, باۋىرساق پەن ناۋرىز كوجە ءپىسىرىلىپ, شۇبات, قىمىز ساپىرىلىپ, ساماۋرىن قايناپ ءبىر جاساپ قالامىز. جينالعان جۇرتشىلىق بىرگە ءان ايتىپ, بي بيلەپ, التىباقان تەبەدى. بىلەكتى جىگىتتەر ءوزارا كۇرەسىپ, كوكپار تارتادى. جاستار جاسامىسىنا سالەمىن, قارتتارى ۇرپاعىنا باتاسىن بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى اقشاڭقان كيىز ءۇيدىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتادى.
كيىز ءۇي – حالقىمىزدىڭ ەڭ العاشقى ساۋلەتتىك قۇرىلىسى. بۇرىشسىز ءۇي قىستا دا, جازدا دا ءومىر سۇرۋگە قولايلى. جىلجىمالى ۇيدە ءاپ-ساتتە كوشىپ-قونۋعا بولادى. جەر سىلكىنىسىنە دە توتەپ بەرەدى. ونىڭ جالپى سالماعى – جابدىقتارىمەن قوسقاندا 300-400 كەلى. كەزىندە كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتىپ, جاڭا قونىسقا كوشكەن.
ەجەلدەن كيىز ءۇي جاساۋ اتا كاسىبىمىز بولعان. كيىز ءۇيدى جاساۋ مەن قۇرۋ ونەرىن يۋنەسكو ۇيىمى مادەني مۇرالار تىزىمىنە قوسقان. جادىگەرىمىزبەن تولىعىراق تانىسۋ ءۇشىن كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرحاناعا جول تارتتىق. ءبىزدى ءوز ءىسىنىڭ ىسمەرى اتانعان گۇلبانۋ عابيتقىزى كۇلىمسىرەپ قارسى الدى. بۇل ونەرىنىڭ باستاۋىندا, ارينە, اكە-شەشەسى تۇر. «ويماق» ۇلتتىق قولونەر ورتالىعىن اكەسى عابيت قاناتباي مەن اناسى باكيرا سەيىتنازار اشتى.
دەگەنمەن, كيىز ءۇي جاساۋمەن تەگىن ادام اينالىسپايدى. بۇل ءىستى قولعا الۋعا نە تۇرتكى بولدى دەپ سۇراعانىمىزدا, «كيىز ءۇي – كوشپەلى قازاقتىڭ باسپاناسى ەدى, ال بۇگىندە سول زاماننان ءبىر ەستەلىك بولىپ قالدى. كۇندەلىكتى ومىردە قاجەت ەمەس, تەك ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاعاندا تىگىلەتىن ءساندى دۇنيە ەسەبىندە پايدالانىلىپ ءجۇر. قازاقتىڭ قولونەرىنە سۇرانىس وسى ناۋرىز قارساڭىندا تۋىندايدى. ءدال ءوزىڭىز سەكىلدى تىلشىلەر دە ءبىزدى مەرەكەدە ىزدەيدى. كيىز ءۇيدىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتپاي, ونەردى جالعاستىرۋ – مەنىڭ ماقساتىم» دەپ اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتتى.
شەبەردىڭ ءوز جۇرتى دا, ناعاشى جۇرتى دا ونەردەن كەندە ەمەس. نەگىزگى ماماندىعى ەسەپشى, بىراق قانعا سىڭگەن قاسيەت ءوزىن تانىتتى. قازىر بالا كۇتىمىندە وتىرىپ تا مامان شەبەرلىك ىسپەن اينالىسىپ ءجۇر.
– ۇيدە ءۇش بالامىز, بارلىعىمىز قولونەرمەن اينالىسامىز. ال ونەرگە باۋلىپ, بار بىلگەنىن ۇيرەتكەن – اكە-شەشەمىز. ءبىر كىسىنىڭ تاپسىرىسىمەن ەڭ العاشقى كيىز ءۇيدى جاساپ بەردىك تە, سول باستاعاننان جالعاسىپ كەتتى. قازىر بار جۇمىستى جانۇيامىزبەن اتقارامىز, – دەپ ءسوزىن جالعادى گۇلبانۋ.
ناۋرىز مەرەكەسىنە كيىز ۇيلەردى قالاداعى, اۋىل-ايماقتاعى كاسىپورىندار جارىسىپ تىگىپ جاتادى. تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ دەنى سول كاسىپورىندار ەكەن. ال جەكە ادامنىڭ تاپسىرىس بەرۋى – سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. سۇرانىس كوبىنەسە شەتەلدىكتەردەن ءجيى كەلىپ تۇسەدى. ورتالىق قازاق ءۇيدى حورۆاتيا, يتاليا, رەسەي, قىتاي مەملەكەتتەرىنە جىبەردى.
– قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە قالاي قىزىقپايسىڭ, تۇنىپ تۇرعان تاربيە, فيلوسوفيا عوي. شەتەلدىكتەر تۇرماق كيىز ۇيگە ءوزىم قاتتى قىزىعامىن, – دەيدى شەبەر قىز.
– 13 جىلدا ەرەكشە تالعام يەسى كەزدەستى مە؟
– ءار جاسالعان كيىز ۇيگە ىقىلاسىم ەرەكشە. دەگەنمەن, اقش ەلشىلىگى دجوردج كرول مىرزانىڭ باستاۋىمەن قازاق ۇيىنە تاپسىرىس جاساعانى ەستە قالارلىق. ونى ءبىز بىلتىر جازدا ورىندادىق. ون ەكى قاناتتى حان ورداسى ءدال وسى شەبەرحانادا جاسالدى. ءۇيدىڭ ەسىگىنەن تورىنە دەيىن تازا كيىز توسەلدى. جابدىقتاردىڭ ويۋ-ورنەگى, تۇر-ءتۇسى ەلشىنىڭ باقىلاۋىمەن ورىندالدى. كيىز ءۇيدىڭ سالتاناتتى اشىلۋىن جاساپ, قوناقتارعا ەت استى. قىمىز ساپىرىپ, سىي قۇرمەت كورسەتتى, – دەپ جاۋاپ بەردى ول.
كيىز ءۇي جاساۋ تەحنولوگياسى
قۇرىلىمى قاراپايىم كيىز ءۇي جاساۋدىڭ بەينەتى كوپ. بۇل جۇمىس تەك ءوز ءىسىن سۇيەتىن ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. شەبەرلەر بار ونەرىن سالىپ باس-اياعى 10-15 ادام بىرىگىپ, 1-2 ايدا ءبىر كيىز ءۇيدى دايىنداپ شىعارادى ەكەن. ناۋرىزعا دايىندىق كەزىندە جۇمىسشىلار سانى 15-20-عا جەتىپ قالادى. ءىشى مەن سىرتى اسەم ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن باسپانانى جاساۋ ءۇشىن ءبىراز تەر توگىلەدى. كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسى ءبىر تەحنولوگيامەن جاسالادى. ال بەزەندىرۋدە ەش قاتىپ قالعان قاعيدا جوق. مىسالى, تۇسكيىزىن جاساپ السا, قالعان بولىكتەرىن سول تۇسكيىزدىڭ ءتۇر-تۇسىنە ءسايكەستەندىرىپ جاسايدى.
ال ءۇي تىككەندە ەڭ الدىمەن قولايلى جەر تاڭداپ الۋ اسا ماڭىزدى. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزىن كەرەگە, ۋىق, شاڭىراق پەن سىقىرلاۋىق قۇرايدى. قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تىگۋ ءۇشىن بىردە-ءبىر شەگە پايدالانىلمايدى. قۇرىلىس نىسانى تەك تابيعي ماتەريالداردان جاسالادى. ءسامبى, ءماجنۇن تالىنان جاسالاتىن كەرەگە – قازاق ءۇيدىڭ قاڭقاسى. سەبەبى, ءۇيدىڭ بەرىك بولۋى, كەڭدىگى كەرەگەگە تىكەلەي بايلانىستى. شەبەرلەر كەرەگەنى جايىپ, تاڭعىشپەن بىرىكتىرەدى. ولاردى ءبىر-بىرىنە جالعاپ, ەسىك ەسەبىنە سىقىرلاۋىقتى ورناتادى. كەرەگە اعاشتارىنىڭ ايقاسقان تۇسىن ءتۇيىپ, جيناپ جازۋعا ىڭعايلى ەتىپ جاسايدى. كەرەگە شەڭبەرىنىڭ ۇستىنەن باقانمەن شاڭىراق كوتەرىلەدى. شاڭىراق – قازاق ءۇيدىڭ ەڭسەلى ەتىپ, ءبارىن تۇتاستىرىپ تۇراتىن كۇمبەز. شاڭىراققا ۋىق شانشيدى. شانشىلىپ بىتكەن ۋىقتى اينالدىرا قۇرمەن تاڭادى. وسىلايشا, ۋىق كەرەگە مەن شاڭىراقتى جالعايدى. ودان كەيىن تۋىرلىق, ۇزىك, تۇندىك جانە كيىز ەسىكتەردى جابادى. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزىن تۋىرلىق, ۇزىك, تۇندىكپەن جابۋ تومەننەن باستالادى. تۋىرلىقتىڭ ءبىر ۇشى ەسىككە بايلانىستىرىلادى. سودان كەيىن كەرەگەنى وراي اينالدىرادى. ۋىق بويىنا ۇزىك جابىلادى. ۇزىكتىڭ تومەنگى شەتى تۋىرلىقتىڭ جوعارعى شەتىمەن بىرىكتىرىلەدى. ول كەرەگە باسىنا بەكىتىلىپ, قالعان بولىگى باقاننىڭ كومەگىمەن تۇندىك جابىلاتىن جەرگە دەيىن كوتەرىلەدى. ۇزىك كيىزدەر اراسىندا اشىق جەر قالمايتىنداي ەتىپ جابىلادى.
اعاشى تولىق جابىلىپ بولعان سوڭ, شاڭىراققا باقان ارقىلى تۇندىك جابىلادى. كيىز ەسىك پەن تۇندىك ارناۋلى باۋ ارقىلى وڭاي اشىلىپ, جابىلىپ تۇرادى. قاجەتتى ماتەريالداردى ءوز ەلىمىزدەن الادى. بولماي قالعان جاعدايدا شەتەلدەن تاپسىرىسپەن الدىرادى.
«ەلىمىزدە قازاق ونەرىنە دەگەن جاناشىر جاندار بار. جىل ساناپ, ۇمىت قالعان قۇندى جادىگەرگە سۇرانىس ارتا تۇسۋدە» دەپ ءسوزىن ساباقتادى ىسمەر قىز.
ۇيرەنەتىن ءۇردىس
جاستار ۇيلەنۋ تويلارىن مەيلىنشە ەرەكشە اتاپ وتۋگە قۇشتار. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى كەڭ مەيرامحاناعا تۇسەدى. ال ۇلىبريتانيادا تىپتەن جاڭا ءۇردىس پايدا بولدى. وتاۋ تىككەن جاس جۇبايلار ۇيلەنۋ ءراسىمىن كيىز ۇيدە جاساپ ءجۇر. جاز ايلارىندا وتەتىن تويدى وسىلايشا ۇيىمداستىرۋ شەتەلدىكتەر ءۇشىن سانگە اينالعان. بۇل تەك ءسان ەمەس, بىرەۋلەردىڭ بيزنەستى دوڭگەلەتىپ اكەتۋىنە جول اشقان كورىنەدى.
بريتانيالىق ليززي مەن ونىڭ سەرىكتەسى دجيم – ديزاينەرلىك كيىز ءۇي جوباسىنىڭ اۆتورلارى. ولار كيىز ءۇيدىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىمىن ساقتاي وتىرىپ, عاجاپ ديزاينەرلىك شەشىم ۇسىنادى. ون ەكى, جيىرما, وتىز ەكى قاناتتى كيىز ۇيلەر ەمەن اعاشتان جاسالعان ەدەنمەن, شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان جيھازدارمەن, التىن شامدار جانە ءحرۋستالدى اسپاشامدارمەن بەزەندىرىلەدى. سونداي-اق, ءۇيدىڭ ءىشىن تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ قالاۋىن ەسكەرە وتىرىپ جاسايدى. وعان ەڭ كوپ دەگەندە 90 قوناقتى كۇتۋگە بولادى. اگەنتتىك كيىز ءۇيدى ءتيىستى جەرگە جەتكىزىپ, قۇرىپ, دايىنداپ بەرەدى. سالتاناتتى كەشتى قازاقتىڭ كونە باسپاناسىندا جاساۋعا اعىلشىنداردىڭ سۇرانىسى جوعارى. رەسمي سايتتى اشىپ قاراساق, بيىلعى جىلعا بوس ورىن قالماعان بولىپ شىقتى. ال جالعا الۋ تولەمى 3 مىڭ اعىلشىندىق فۋنت ستەرلينگىنەن باستالادى. جوبا اۆتورلارى بۇل باستامانى جۇزەگە اسىرۋعا نە سەبەپ بولعانىن دا ايتتى. «ءبىز كيىز ءۇيدى جاقسى كورەمىز. ول كەز كەلگەن جەردە كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا ءارى كەڭ, ءارى ادەمى توي سالتاناتىن جاساۋعا قولايلى» دەپ ءتۇسىندىردى.
مىنە, وسىلايشا ءار جۇپتىڭ ومىرىندە ەرەكشە ورىن الاتىن كۇندى قايتالانباستاي ەتىپ وتكىزۋگە بولادى.
باسىنا باسپانا تىككەن ستۋدەنت
كوشپەلى قازاق كيىز ۇيدەن ءزاۋلىم عيماراتتارعا كوشكەلى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. دەگەنمەن, وركەنيەتتى قوعامدا ءومىر سۇرە وتىرا, كونە باسپانانى قاجەتسىنەتىندەر تابىلادى ەكەن. پاتەردەن باس تارتىپ, كيىز ۇيدە تۇراقتانعان كانادالىق ستۋدەنت مەنىڭ ءسوزىمە دالەل. مايكل دجەففري ەسىمدى ازامات كامپلۋس قالاسىنداعى Thompson Rivers ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. بولاشاق ساياحات جەتەكشىسى ۇيدەن وقۋ ورنىنا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا جەتىپ بارادى. ستۋدەنت تەك ۋاقىتىن ەمەس, اقشاسىن دا ۇنەمدەيتىن بولىپ شىقتى. ءوزگەلەر پاتەردى جالعا الۋ ءۇشىن ايىنا 400 دوللاردى شىعىندايدى. ال «ءبىزدىڭ جىگىت» جەردى جالعا الىپ ودان 4 ەسە ازىراق تولەيدى. كيىز ءۇيدى باسىنا باسپانا ەتىپ العان مايكل بۇل شەشىمى تۋرالى بىلاي دەدى.
– كانادالىقتاردىڭ كوپشىلىگى جانعا جايلى ۇيگە ۇيرەنگەن. ەگەر پەش ءسونىپ قالسا, ناعىز پروبلەمانىڭ كوكەسى باستالادى. ال جازىق دالادا كۇن كورۋ الدەقايدا قيىن ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىراق ادامزات جۇزدەگەن, ءتىپتى مىڭداعان جىل بۇرىن ءدال سولاي ءومىر سۇرگەن جوق پا؟! – دەيدى. – ماعان مال باققان كوشپەلى حالىقتاردىڭ باسپاناسى ۇنايدى. تەز قۇرىلادى, تەز جينالادى. كەز كەلگەن جەرگە كوشىپ-قونا الاسىڭ.
تابيعاتتى ەرەكشە سۇيەتىن ستۋدەنت ءۇيدى ءوز كۇشىمەن سالعان. ءۇيدىڭ ىشىنە ەلەكتر قۋاتىنىڭ ورنىنا پەش ورناتقان. ۇيالى تەلەفونى مەن نوۋتبۋگىن جاقىن ماڭداعى ءدامحانادا قۋاتتايدى.
مايكل تىككەن كيىز ۇيگە قاراعاندا موڭعول كيىز ءۇيىنىڭ سيپاتىنا سايكەس كەلەتىنىن اڭعارا الامىز. راس, كوشپەندى حالىقتاردىڭ كيىز ءۇيى ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى. بىراق, ءار ۇلتتىڭ مەكەندەگەن جەرىنە, سالت-ساناسىنا قاراي ولاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن, قازاق ءۇيدىڭ بيىكتىگى 4 مەتر بولسا, موڭعول كيىز ءۇيى 2-2,5 مەتر شاماسىندا. موڭعول ءۇيىنىڭ سۇيەگى وتە جىڭىشكە اعاشتان جاسالادى. شاڭىراعى شاعىن, ۋىقتارى ءتۇزۋ بولىپ كەلەدى. سول سەبەپتى دە ءۇي توبەسى قيسىق كونۋس تارىزدەس ءارى الاسا. ال ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ سۇيەگى ءسامبى ء(ماجنۇن تال) اعاشىنان جاسالىنىپ, مىقتى بولادى. قازاق جازىق دالادا ءومىر سۇرگەندىكتەن, جۇرەگى كەڭ, باسپاناسى دا ەڭسەلى. موڭعول ءۇيىنىڭ كورىنىسى شاتىر سياقتى, تەك ءپىشىنى كيىز ءۇي ەسەبىندە. موڭعولياعا ساپارىن جوسپارلاپ قويعان جاس ساياحاتشى ءبىزدىڭ ەڭسەلى كيىز ۇيلەردى كورسە عوي, شىركىن!
كيەلى كيىز ءۇيدىڭ يەسى كىم؟
وتاندىق «ويماق» ۇلتتىق قولونەر ورتالىعىنا اقش-تىڭ «Colorado Yurt» كومپانياسى باسەكەلەس. ولار كيىز ءۇيدى جاساپ, جالعا بەرۋمەن جانە ساتۋمەن اينالىسادى. بيزنەسمەندەر زامان اعىمىن اڭعارىپ, جالپاق جۇرتتىڭ تامىرىن ءدوپ باستى. كوبىنەسە, قالا تىرشىلىگىنەن شارشاعاندار اۋىل-ايماققا اڭسارى اۋىپ تۇرادى. ال جازىق دالادا ورىن تەپكەن كيىز ءۇي تىنىعۋعا, مەديتاتسيا جاساۋعا تاپتىرماس جەر.
كومپانيا 1976 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ءوز ونىمدەرىن ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تىگىلەتىن تازا ەكولوگيالىق باسپانا رەتىندە تانىستىرادى. بابامىزدىڭ باسپاناسىندا تۇرمىسقا قاجەتتى بارلىق جاعداي جاسالىنعانى بەلگىلى. امەريكالىقتار بۇدان دا قالىسپادى. ءۇي ىشىنە ەلەكتر جارىعىن تارتىپ, پەش ورناتىپ, جەكە بولمەلەرگە ءبولىپ قويدى. كيىز ءۇي سۇيەگىنىڭ قولدانۋ مەرزىمى شەكسىز دەيدى ولار. ال قالعان بولىگىنە تۇرعىلىقتى جەردىڭ اۋا رايىنا قاراي 8 جىلدان 15 جىلعا دەيىن كەپىلدىك بەرەدى. ۇيلەردى ساتۋ تولىقتاي اۆتوماتتاندىرىلىپ, ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن. كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى جابدىقتارىن قوسپاعاندا نەگىزگى ءۇي 11000 دوللارعا باعالانادى. قاجەتتىلىك پەن قيالىڭىزدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قالتاڭىز ءبىراز جۇقارۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا, بۇل تۇرعىن ءۇي باعاسىنان الدەقايدا ارزان ەكەنى ايدان انىق. امەريكالىقتاردىڭ باسىم بولىگى ءۇيدى جالداماي, تۇراقتى مەكەنىنە اينالدىرادى ەكەن.
P.S. جاتجۇرتتىقتار باسقا ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن ەلەپ, ءوز پايداسىنا جاراتتى. ال بىزگە بۇرىشسىز ءۇيىمىزدىڭ كيەسىن ساقتاپ, يەسىن تاباتىن كەز كەلىپ جەتكەن سياقتى. ول ءۇشىن ءتول ونەردى قورعاشتاپ جۇرەتىن قولونەرشىلەرگە قولداۋ ءبىلدىرگەنىمىز ءجون.
گۇلدانا تالعاتقىزى
