باس قالادا ازىق-تۇلىك باعاسى كۇن سايىن قىمباتتاپ بارادى. اسىرەسە, ءۇي جانىنداعى شاعىن دۇكەندەر كۇندەلىكتى تۇتىناتىن نان, ءسۇت, ماي مەن شايعا بەس-ون تەڭگە قوسۋدى جيىلەتتى. تاۋىق ەتى, سۇيىق ماي, قاراقۇمىق, جۇمىرتقا جانە كوكونىستەردىڭ قۇنى دا شارىقتاپ تۇر.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتكەن كەزەكتى كەڭەس بارىسىندا وسى ماسەلە كەڭىنەن تالقىلانىپ, جىل باسىنان بەرى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ 11,4%-عا قىمباتتاعانى, ءبىر اپتادا ونىڭ 1,3%-دى قۇراعانى بەلگىلى بولدى. اتاپ ايتساق, سوڭعى اپتا ىشىندە پياز (12,2%), قىرىققابات (8,3%), ءسابىز (3,9%), كارتوپ (2,6%), تاۋىق ەتى (1,7%), سارى ماي جانە ۇن (1,2%) قىمباتتاعان. راسىندا دا, وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ءبىر مىڭ تەڭگەگە ەكى بولكە نان, ءبىر ليتر سۇيىق ماي مەن ءبىر ليتر ءسۇت الىپ, قالعان تيىن-تەبەنمەن كىشكەنتايلاردى الداپ قويۋشى ەدىك, بۇگىندە بۇل اقشانىڭ ەكى بولكە نان مەن قانتتان اسپاي قالعانى شىندىق. سەبەبى بۇرىن 110 تەڭگە تۇراتىن بولكە نان قازىر 125, كەي جەرلەردە ءتىپتى 130-140 تەڭگەگە جەتسە, قانت 650-700, ال سۇيىق مايدىڭ ءليترى 1000 تەڭگەگە جاقىندادى. ازىق-تۇلىك باعاسى نەگە قىمباتتاي بەرەدى؟
جىل باسىندا باعا قايعىلى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدەگى قيىندىقتارعا بايلانىستى وسكەن بولاتىن. اقپان مەن ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا باعانىڭ ءوسۋى ۋكرايناداعى گەوساياسي داعدارىستىڭ سالدارىنان تەڭگە باعامىنىڭ ءبىر دوللار ءۇشىن 510-عا دەيىن تومەندەۋى سەبەپتى جالعاستى. ساتىپ الۋشىلار باعا تەك سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا عانا ەمەس, وزىمىزدە وندىرىلەتىن تاۋارلارعا دا وسكەنىن العا تارتىپ وتىر.
جىل باسىنان بەرى باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى جۇمىرتقا وندىرۋشىلەرمەن, بولشەك ساۋدا جەلىلەرمەن جانە قانت, كۇرىش, قاراقۇمىق, سونداي-اق كوتەرمە جەتكىزۋشىلەرمەن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ ساۋدا ۇستەمەسىن 15-تەن 10%-عا دەيىن تومەندەتۋ بويىنشا 12 كەلىسىم جاساسقان بولاتىن. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, ەلىمىزدە مۇنداي تاۋار قورى 843 مىڭ توننانى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە: ۇن – 12,4 مىڭ توننا, كارتوپ – 4,7 مىڭ توننا, قانت – 3,9 مىڭ توننا, كۇنباعىس مايى – 1,4 مىڭ توننا, ماكارون ونىمدەرى 1,3 مىڭ توننا بولعانمەن, ءبارىنىڭ باعاسى قىمباتتاپ جاتىر. ۇكىمەت وتىرىسىندا پرەمەر-مينيستر ءا.سمايىلوۆ حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتىپ, تاۋار قۇنىن تۇراقتاندىرۋدى تاپسىرعانمەن, باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس, وزگەرگەن تۇك جوق.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, ۋكرايناداعى قاقتىعىس, سونداي-اق رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار سالقىنى ەلىمىزدەگى ازىق-تۇلىك باعاسىنا قاتتى اسەر ەتۋدە. ماسەلەن, رەسەي 2022 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن قانت ەكسپورتىن شەكتەيتىنىن رەسمي تۇردە مالىمدەگەننەن كەيىن ەلىمىزدەگى قانت باعاسى باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ە.قاراشوكەەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە, قازىر ەلدە 34500 توننا قانت قورى بار, ال باعانى رەتتەۋ ءۇشىن ەكسپورتقا تىيىم سالىنۋى مۇمكىن. ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ بۇلاي شارىقتاۋىنا تاۋاردىڭ 80 پايىزعا جۋىعىن سىرتتان اكەلۋ سەبەپ دەيدى ماماندار.
جاڭا جىلدان كەيىن كوكونىس باعاسىنىڭ ەلىمىز بويىنشا قاتتى قىمباتتاپ كەتكەنىن قاراپايىم حالىق ۇمىتا قويعان جوق. بۇل رەتتە كارتوپ پەن ءسابىز باعاسىنىڭ شارىقتاعانىن سالا ماماندارى ەلىمىزدە كوكونىس ساقتايتىن سالقىنداتقىشى بار زاماناۋي قويمالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن بايلانىستىرعان بولاتىن. سونداي-اق ەكسپورتتىق جەتكىزۋدىڭ اسەرى دە باعانى كوتەردى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا رەسەي مەن قىرعىزستاننىڭ شەكارا ماڭىنداعى باعالار وسكەن جاعدايدا ىشكى نارىقتاعى تاۋارلار قۇنى دا كوتەرىلەدى. شەتەلدەن تاسىمالداناتىن ازىق-تۇلىك تاعامدارىنا جول شىعىنى مەن ونى ساۋداعا شىعارۋ شىعىنىن قوساتىن بولساق, ولاردىڭ باعاسى ءوزىنىڭ ناقتى باعاسىنان اجەپتاۋىر اسىپ تۇسەدى.
«ءبىز ءوزىمىز قىمبات باعاعا الامىز, سوسىن ۇستىنە كىشكەنە عانا قوسامىز. جابدىقتاۋشى فيرمالار بىزگە قانداي باعامەن الىپ كەلەدى, ءبىز سولاي ساتامىز. قيار, قىزاناق – تاشكەنتتەن جەتكىزىلەتىن تاۋارلار. ولار دوللار باعامىنا قاراي ءوسىپ وتىرادى. ودان كەيىن كەدەندىك الىمدار, باسقا دا سالىقتار بار. سونىڭ ءبارى باعانىڭ وسۋىنە سەبەپشى» دەيدى دۇكەنشى ايسۇلۋ ماناسقىزى.
ونسىز دا جالاقىسىنىڭ جارتىسىن تاماققا شىعىندايتىن حالىق باعا وسكەن سايىن بار تاپقانىن ءىشىپ-جەۋگە عانا جۇمساۋعا ءماجبۇر. ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا قالا تۇرعىندارى دا نارازى. «ۇكىمەت زەينەتاقىنى كوبەيتكەن سايىن ازىق-تۇلىك باعاسى وسە بەرەدى. قازىر ءبارى قىمبات. ونسىز دا كۇندەلىكتى دۇكەنگە بارعان سايىن الدىمەن الاتىنىمىز نان, ءسۇت, شاي, ماي, كوكونىس پەن جەمىستەن باس تارتقالى قاشان, ولاردى ساتىپ الۋعا قالتامىز كوتەرمەيدى» دەدى ەلوردالىق انار سىربايقىزى.
قىسقاسى, ازىق-تۇلىك قۇنىنىڭ قىمباتتاۋى كەسىرىنەن كوپ ادامنىڭ ايلىعى شايلىعىنان اسپاي ءجۇر. جالاقىدان جالاقىعا دەيىن ونسىز دا اۋپىرىمدەپ كۇي كەشىپ جۇرگەن جاندار ەندى ءبىر جۇمىسپەن جان باعا المايتىنىن ءتۇسىنىپ, قوسىمشا تابىس كوزىن قاراستىرۋعا كوشكەن. جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قوس جۇمىس تابىلا قويار ما ەكەن؟ باعا بۇلاي شارىقتاي بەرسە, قاراپايىم حالىق قايتىپ كۇن كورەدى؟
بۇگىنگى تاڭدا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ينۆەستيتسيالار جانە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ بويىنشا بىرقاتار ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ماسەلەن, نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇراقتاندىرۋ قورى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن «اينالىم تەتىگى» بويىنشا جەڭىلدىكتى قارىزدار بەرەدى. جەڭىلدىكتى قارىزدى ءىرى بيزنەس, سونداي-اق شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى الا الادى. سونداي-اق ەلوردادا جىل بويى ءۇزىلىسسىز جۇمىس ىستەيتىن ازىق-تۇلىك جارمەڭكەسى ىسكە قوسىلعان.
گۇلبارشىن وكەشقىزى
