بىلتىر جىل اياعىندا باس قالادا اشىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري-تاريحي مۋزەيىنە باس سۇعۋدى ءبىرازدان بەرى جوسپارلاعان ەدىك. سونىڭ ءساتى جاۋىنگەر اتالارىمىزدىڭ مايدانداعى ەرلىگى ەرەكشە اسپەتتەلەتىن جەڭىستى مامىر ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىنە ءتۇستى. مۋزەي زالدارىن ارالاعانىمىزدا كەشە مەن بۇگىننىڭ اراسىنداعى ساباقتاستىقتى بايقادىق.
ۇلى رۋحتىڭ ۇلاعاتى
مۇندا تۇلپارلارىنىڭ تۇياعى ۇلى دالا ءتوسىن دۇبىرگە بولەگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ جورىق جولدارىنان باستاپ, وتكەن عاسىردا ەل باسىنا كۇن تۋعاندا سوعىسقا اتتانعان مايدانگەرلەردىڭ ەتىگىمەن سۋ كەشكەن كەزەڭدەرى قولمەن قويعانداي سايراپ جاتىر. بۇگىنگى ازات ەلدىڭ ايبىنى مەن ايبارىن اسىراتىن جادىگەرلەر دە جيناقتالعان. سونىڭ ءبارىن كوزىمىزبەن كورىپ, كوڭىلدى توعايتىپ قايتتىق. ەرلىكتىڭ داڭقى وشپەيدى ەكەن. ءاۋ باستا اتانىڭ قانى, انانىڭ سۇتىمەن بويعا سىڭگەن ۇلى رۋح قيىن كۇندەرى اتويلاپ شىعادى. ول ەر مەن ەل نامىسى قاتار تۇسكەندە انىق كورىنەدى. قازاق قازاق بولىپ اتانعالى دا بۇل رۋح سان رەت بۇلقىندى. ەلوردانىڭ كورىكتى جەرىنەن ورىن العان عيمارات سول رۋحتى سەزىندىرىپ تۇر. ىشىنە ەنىپ, شىققانعا دەيىن سونىڭ اسەرىنەن ارىلمايسىز.
كىرە بەرىستە سۋرەتشى مۇحيت قاليموۆتىڭ «ابىلقايىر حان» اتتى كارتيناسى حاندىق داۋىرگە قاراي جەتەلەيدى. ونىمەن قاتار ورنالاسقان «ماڭگىلىك ەل» اتريۋمى بۇگىنگى ۇلى مۇراتتارىمىزدى ايعاقتايدى. بۇدان ءارى قاراي جۇرگەندە «مەرزىمدى كورمەلەر» زالىنا كىرەسىز. مۇنداعى جادىگەرلەردى تاماشالاپ, بەينەەكراننان بەرىلىپ جاتقان كورىنىستەر ارقىلى ۇلى وتان سوعىسىندا اتا-اجەلەرىمىز كورسەتكەن ەرلىككە قانىعاسىز. ونىڭ وڭ قاپتالىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ» زالى ورنالاسقان. وسى زالدا اسكەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇش-قۋاتىنا كوز جەتكىزەسىز.
الاش ۇلاندارىنىڭ مۇراتى
جوعارىعا قاراي كوتەرىلگەندە الدىڭىزدان «كونە زامان ءحىح عاسىر» جانە «حح عاسىردىڭ اسكەري تاريحى» زالدارى شىعادى. العاشقىسىندا بەس قارۋى ساي بولعان باتىر بابالارىمىزدىڭ نايزا, قىلىشتارىنا كوز سۋاراسىز. مۇنداعى ءتۇرلى سىزبالاردان سول زاماندا شايقاس جۇرگىزۋدىڭ تاسىلدەرىن دە بىلە تۇسەسىز. ماسەلەن, قازاقتىڭ سوڭعى حانى, ازاتتىق جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ اتتى اسكەرى ساپتا قالاي تۇرعانىن كورەسىز. «جاندى قامال» اتتى تاكتيكالىق ءتاسىل تۋرالى ەستىگەندەرىڭىز بار ما؟ مۇنى باتىرلارىمىز ءحVىىى عاسىردا قولدانعان ەكەن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىگىمەن اتى شىققان اڭىز تۇلعا باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «سوعىس پسيحولوگياسى» اتتى ەڭبەگىندە مايدانداعى تاكتيكالىق تاسىلدەر تۋرالى ايتىلادى. سونىڭ باستاۋى جاۋگەرشىلىك زاماندا جاتقان جوق پا دەپ ويلاناسىز. ايتپەسە, قازاق قولى وربۇلاق شايقاسىندا 600 اداممەن جاۋدىڭ 50 مىڭ اسكەرىنە توتەپ بەرە الار ما ەدى؟! ءحىح جانە حح عاسىرلار اراسىندا وسىنداي دا ساباقتاستىق بار سياقتى.
«حح عاسىردىڭ اسكەري تاريحى» زالىنا كىرە بەرىستە ورناتىلعان ەلەكتروندى قۇرىلعىدا «مەموريال» سايتى بازاسىنداعى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان جانە حابارسىز كەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. بۇل زالدا وتكەن عاسىرداعى اتالارىمىزدىڭ ەرلىك جولدارى, اۋعانستان سوعىسىنىڭ الاپاتىن باستان كەشىرگەن جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليستەردىڭ دەرەكتەرى بەدەرلەنگەن.
«قايتسەك جۇرت بولامىز؟ جاۋاپ بىرەۋ-اق, اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز» دەگەن ەكەن حالقىمىزدىڭ اردا اقىنى ماعجان جۇماباەۆ. اقىن «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرىمەن نيەتتەس, مۇراتتاس بولعان. وسى قوزعالىس كوسەمى ءاليحان بوكەيحان «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا» دەپ ايتىپ كەتكەن. وسى جولدا الاشوردالىقتار اسكەر قۇرعان. قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەسى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «عاسكەر مارشىن» جازعان. زالدا وسى ولەڭ ءماتىنى مەن اسكەردىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىمىنا كوز توقتاتتىق. ەرەكشە نازارىمىزدى اۋدارعان «ويان, قازاق!» دەپ ۇران سالعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تايجاقىسى بولدى. مۋزەيدىڭ وفيتسەر-ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىسى داۋلەت قادىروۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل جادىگەر قر ۇلتتىق مۋزەيىنەن ۋاقىتشا الىنعان. ال, بۇل قۇندى مۇرانى كەزىندە پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ مۇراجايىنا الاش ارداقتىسىنىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا سىيعا تارتقان. ءمىرجاقىپقا بۇل ىشىكتى استانا ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىپ كەلگەن 1925 جىلى ءبىر ەۆرەي ىسمەر تىگىنشى ارنايى تىگىپ بەرگەن ەكەن. سودان ول تايجاقىنى 1928 جىلى قامالىپ, ايدالىپ كەتكەنگە دەيىن ءۇش جىل بويى ۇستىنەن تاستاماي, قادىرلەپ كيگەن.
ۇلى جەڭىس جاۋىنگەرلەرى
كەلەسى ءمۇيىس ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنا ارنالعان. مۇندا كەڭەس وداعى باتىرلارىنىڭ تىزىمدەرى, حالقىمىزدىڭ باتىر ۇل-قىزدارىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى مەن ولارعا قاتىستى قۇندى دەرەكتەرى جيناقتالعان. سول جەردەن باۋىرجان مومىشۇلى, تالعات بيگەلدينوۆ, مالىك عابدۋللين, تولەگەن توقتاروۆ, مانشۇك مامەتوۆا, ءاليا مولداعۇلوۆا سىندى قازاقتىڭ داڭقتى پەرزەنتتەرىنىڭ اياۋلى بەينەلەرىمەن جولىقتىق. حالىق قاھارمانى اتانعان قازاقستاندىق مايدانگەرلەردىڭ تىزىمدەرىن دە قاراپ شىقتىق. ەلباسى جارلىعىمەن سونداي اتاق التى مايدانگەرگە بەرىلىپتى. اتتارىن اتاپ, تۇستەرىن تۇستەي بولساق, باقتىوراز بەيسەكباەۆ, حيۋاز دوسپانوۆا, قاسىم قايسەنوۆ, الەكساندر كاپورين, راقىمجان قوشقارباەۆ جانە ساعادات نۇرماعامبەتوۆ. زالدى ارالاپ ءجۇرىپ, سۇراپىل جىلدارى ماسكەۋدى قورعاپ قالعان پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ قۇجاتتارىن دا كوردىك.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا پارتيزاندىق قوزعالىس تا ۇلكەن كۇشكە يە ەدى. «پارتيزاندىق قوزعالىسقا قاتىسقان قازاقستاندىقتار» بولىمىنەن قاسىم قايسەنوۆ, جۇماعالي ساين, ءادي ءشارىپوۆ ت.ب. بۇل قوزعالىس جاۋىنگەرلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى ورىن الىپتى. وسى قاتارداعى نۇرعانىم بايسەيىتوۆا ەسىمى ەرەكشە نازار اۋداردى. قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا ءاليا مەن مانشۇك, حيۋاز اپالارىمىزدان باسقا مايداندا ەرلىك كورسەتكەن اپالارىمىزدىڭ ەرلىگى كوپ ايتىلمايدى. ال, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىندا ىندەتىپ زەرتتەيتىن وسى تاقىرىپ بولۋى ءتيىس. ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر باتىر قىزىنىڭ ەسىمىن اشتىق. باقساق, نۇرعانىم بايسەيىتوۆا باتىس قازاقستان وبلىسى بوكەي ورداسى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. جانىبەكتەگى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ, ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ورال راديستەر مەكتەبى مەن 3-ماسكەۋ ارناۋلى مەكتەبىن اياقتاعان. بۇدان سوڭ بەلورۋسسيادا پارتيزان وتريادىندا راديست بولعان. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, ارميا گەنەرالى س.گ. جۋنين باسقارعان 8-بريگادا قۇرامىندا ۆارشاۆاعا دەيىن جەتكەن. سۇراپىل سوعىستان امان-ەسەن ورالىپ, ەلدە قىزمەت ەتكەن. 1998 جىلى, 75 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان. ورال قالاسىندا ول تۇرعان ۇيگە مەموريالدىق تاقتا ورناتىلعان.
شۆەتسيا مۋزەيى قانداي سىر شەرتەدى؟
مۋزەيدەگى «حح-ءححى عاسىرداعى قارۋ-جاراق» زالىندا قارۋدىڭ نەشە اتاسىن كوردىك. «بەينەلەۋ ونەرى» زالىندا سۋرەتشى بولات قاسىمبەكوۆ كەسكىندەگەن «گەنەرال س.ق.نۇرماعامبەتوۆ» كارتيناسىن, بەلگىلى سۋرەتشى-كەسكىندەمەشى ەۆگەني سيدوركيننىڭ «الپامىس باتىر» گرافيكاسىن, قانات نۇرباتىروۆتىڭ «توميريس», باقىتجان ابىشەۆتىڭ «ءاليا» مۇسىندەرىن كوردىك.
ەڭ جوعارى قاباتقا كوتەرىلگەندە بويىمىزدى ءبىر ۇرەي باستى. مۇندا شۆەتسيانىڭ ستوكگولم قالاسىنداعى اسكەر مۋزەيىنەن جەتكىزىلگەن «ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى زاتتار» اتتى كورمە ورنالاسقان. مۇنداعى كوپ جادىگەردى شۆەد جيداشىسى توربەرن لەنسكوگ جيناعان. مۇندا جاۋىنگەرلەر وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن فوتوسۋرەتتەردەن باستاپ تۇرمىستا تۇتىناتىن زاتتار قويىلعان. مۇنىڭ سىرىن بىلگەن سوڭ ۇرەيلەنگەنىمىزدىڭ سەبەبىن دە انىقتادىق. بۇل زاتتار قان مايداننان وسى زامانعا جەتكەن ءتىرى كۋاگەرلەر ەكەن…
ازۋلى اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ «پۋشكيندى ءار داۋىردەن ىزدەپ جۇرمە, پۋشكانى ءار زاماننان تاباسىڭ» دەگەن ماعىناعا ساياتىن ولەڭ جولدارى بار. اسكەري-تاريحي مۋزەيدە زەڭبىرەكتىڭ نەشە ءتۇرى, ءتىپتى قىتاي زەڭبىرەگى دە بار.
مۋزەي قورىنداعى جادىگەرلەردەن بولەك, قازىرگى كۇندەرى مۇندا ورال قالاسىنان ارنايى اكەلىنگەن مانشۇك مامەتوۆا اتىنداعى مۋزەيدىڭ ەكسپوناتتارىن, تۇڭعىش پرەزيدەنت مۇراعاتىنان الىنعان ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى قۇپيالىعى اشىلعان قۇجاتتاردى جانە راديو كۇنىنە ارنالعان كورمەنى تاماشالاۋعا بولادى.
امانعالي قالجانوۆ
