وتكەن جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي جەلتوقساننىڭ 11-ىندە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءبىلىم كۇنى» مەرەكەسىنە ارنالعان سالتاناتتى شارا وتكىزىلدى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدار مەن وسى سالانىڭ تانىمال تۇلعالارىن, سونداي-اق, بىرقاتار جوعارى جانە ورتا مەكتەپتىڭ ۇستازدارىن ماراپاتتادى. سولاردىڭ قاتارىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى اقسۋات اۋىلىنداعى №2 ارالاس مەكتەپتىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمى ەلۆيرا راحىمجانوۆا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدى. وتىز جىلدان بەرى شاكىرت تاربيەلەپ كەلە جاتقان ۇستاز ەل مەرەيىنە ءوز مەرەيى قوسىلىپ, ەلوردا ەڭبەگىن باعالاپ جاتقانىنا رازى.
… ەلۆيرا بەننەر تۋمىسىنان مۇقيات, ىجداھاتتى قىز بولىپ وسكەن. سودان با, كىشكەنتايىنان داپتەر تەكسەرىپ, قاتە تۇزەتكەندى ۇناتاتىن. ءوزى ورىس ادەبيەتىن جاقسى كوردى. اناسى – ولگا اپاي تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىندە تازالىقشى, اكەسى – ياكوۆ بريگادير بولاتىن. ەكەۋى دە ەڭبەكقور جاندار, اكەسى شابىندىق كەزىندە ايلاپ ءۇي بەتىن كورمەيتىن, اناسى تاۋلىكتىك اۋىسىمعا كەتكەندە ۇيدەگى بەس بالا ءۇي شارۋاسىن اتقارىپ, تاپ-تۇيناقتاي بولىپ, ءبىرىن-ءبىرى قامقورلاپ, ءوسىپ كەلە جاتتى. اپكەسى يرينانىڭ قولى بوساماسا, اعالارى الەكساندر, ۆيكتور جانە ۆلاديمير ۇشەۋىنىڭ ءبىرى ەڭ كىشكەنتاي ەلۆيرانىڭ شاشىن ءورىپ, ساباعىنا جىبەرەتىن. الدىڭعى بالالاردىڭ ءىزىن الا, بۇل دا 1979 جىلى مەكتەپ ءبىتىردى. سەمەيدەگى ن.كرۋپسكايا اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. اۋەلدە يرينا اپايى, اتا-اناسى بيولوگ نەمەسە تاريحشى بولساڭشى دەپ كورگەن. بىراق, كوڭىلى قالاماعان سوڭ, قينامادى.
ءسامبى تالداي سولقىلداعان جۇقالتاڭ قىزدىڭ تاربيەلىلىگىن مۇعالىمدەر باسقالارعا ۇلگى ەتتى. مەكتەپتە دە, ينستيتۋتتا دا ۇستازدارى مەن قۇربىلارىنىڭ اراسىندا بەدەلدى بولدى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ, 1984 جىلى تۋعان اۋىلىنا, ءوزى وقىعان مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ ورالدى. كورگەننىڭ كوزىن سۋارعان جيىرما بىردەگى بويجەتكەنگە تالاي جىگىتتىڭ كوڭىلى كەتتى. بىراق, ياكوۆ اعاي مەن ولگا اپانىڭ كەنجەسى ءوزى تەڭدەس, مەكتەپتەگى دەنە تاربيەسىنىڭ مۇعالىمى اسەمبەك راحىمجانوۆتى قالادى.
– مەن تۇرمىسقا شىققاندا انام نەگە قامىقتى دەپ ويلادىم. قازاقتىڭ وتباسىنا قالاي سىڭەر ەكەن دەپ ۋايىمداعان شىعار دەگەنمىن. سويتسەم, ءوز باسىڭا تۇسپەي بىلمەيدى ەكەنسىڭ. لاۋرام مەن بايانىمدى ۇزاتقاندا ءتۇسىندىم. ءوز باسىم باعىما قاراي, جاقسى جەرگە ءتۇستىم. اتا-ەنەم اۋىل-ايماققا قادىرمەندى, قايىن اتامدى ەل-جۇرت سەرى دەپ سىيلايتىن. قايىن-قايىنسىڭلىلەرىم جەڭگەلەپ قادىر تۇتتى. الدىڭعى تۋعان ەكى بالامىزدى قولدان-قولعا تۇسىرمەي ءوسىرىپ, قىزمەتىمە ەش قيىندىق كەلتىرگەن جوق. ءتورت بالا سۇيدىك. جاننامىز الماتىدا جۋرناليست, كەنجە قىزىمىز ينديرا شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيدى. بولاشاق اۋدارماشى, – دەدى ەلۆيرا راحىمجانوۆا.
ەلۆيرا اۋەلگى 8-سىنىپقا دەيىن تازا ورىس مەكتەبىندە, ودان كەيىن 9-10 سىنىپتى اۋدان ورتالىعىنداعى ۆلكسم-ءنىڭ 60 جىلدىعى اتىنداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقىدى. بۇگىندە ول №2 مەكتەپ بولىپ وزگەرگەن. مەكتەپتە وقىعان ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىنى ءوز الدىنا, قازاق جانە نەمىس تىلىنە وتە جەتىك.
– ەڭ العاش مۇعالىم بولىپ كىرگەنىمدە باستاۋىش سىنىپتى الدىم. ول جىلدارى مەكتەبىمىزدە نەمىس ءتىلى ءپانى جۇرەتىن. الدەبىر سەبەپتەرمەن مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى كەلمەي قالعاندا نەمىس تىلىنەن ساباق جۇرگىزە بەرەتىنمىن. جالپى, دەن قويعان ادامعا كەز كەلگەن ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىن يگەرۋ قيىن ەمەس. وعان جوعارى سىنىپتىڭ وقۋشىلارىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست سىناعىنا دايىنداۋ كەزىندە كوزىم جەتتى. ماسەلەن, قازاق تىلىندەگى سالالاس قۇرمالاس سويلەم, ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم, باعىنىڭقى سويلەم مەن باسىڭقى سويلەمدەردىڭ ورىس تىلىندەگى سلوجنوسوچينەننوە پرەدلوجەنيە جانە سلوجنوپودچينەننوە پرەدلوجەنيە دەگەن زاڭدىلىقتارىمەن ءوزارا ۇقساس. سوندىقتان, ساباق ۇستىندە قازاق بالالارى ءوز ويىن جەتكىزۋگە قينالىپ تۇرسا, بىلگەنىن, تۇسىنگەنىن قازاقشا ايتا عوي دەپ كەڭشىلىك ەتەمىن. ويتكەنى, ءبىلىپ تۇرعانىن جەتكىزە الماعان بالاعا قيىن.
ەلۆيرا راحىمجانوۆا مۇعالىم بولعان وتىز جىلدان بەرى, اسىرەسە, تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا عىلىم, ءبىلىم سالاسىندا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. ەڭ قىزىعى, كەزىندە ءوزى ءتالىمىن العان ۇستازدارىنىڭ بالالارىنا ەندى ءوزى ءبىلىم بەرىپ, الدىن مەكتەپتەن تۇلەتىپ ۇشىرىپ جاتىر. بىراق, بۇگىنگى ۇستازعا تالاپ كۇشتى. مۇعالىمدەر وسى زامانعى ءبىلىم بەرۋ يننوۆاتسياسىن يگەرمەي بولمايدى. مۋلتيمەديا, ينتەرتاقتامەن ساباق وتكىزىپ, ەلەكتروندى وقۋلىقپەن وقىتۋ ءۇشىن ۇستازدىڭ ءوزى بارلىق يننوۆاتسيانىڭ الدىندا ءجۇرۋى كەرەك. دەمەك, بالاعا ءبىلىم بەرەمىن دەگەن مۇعالىمنىڭ ءوزى ءاردايىم بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرىپ جۇرمەسە, بولمايدى. ويتكەنى, بۇگىندە مەكتەپتەگى وقۋ باعدارلاماسىنان بولەك, دارىندى بالالار اراسىندا عىلىمي جوبا قورعاۋ قالىپقا اينالدى.
– ءبىزدىڭ اۋداننىڭ بالالارى عىلىمي جوبانى نەگىزىنەن ەكولوگيا تاقىرىبىنا ارنايتىنىن اڭعاردىم. ويتكەنى, ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ تابيعاتى اسەم. وسى اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. بۇل – جاقسى قۇبىلىس. سەبەبى, بالا ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىن جاقسى كورىپ, ساباعىنا, ونەرىنە وزەك ەتسە, ەرتەڭ وتانسۇيگىش بولىپ وسەدى دەپ بىلەمىن, – دەدى ءۇش ءتىلدى تازا مەڭگەرگەن اۋىل مۇعالىمى.
وتانسۇيگىشتىك قاسيەت ەلۆيرانىڭ ءوز بويىندا تەرەڭ تامىر جايعان. كەشەگى كۇنى بىرقاتار وتانداستىرىمىز رەسەي جانە گەرمانيا سىندى تاريحي وتانىنا كوشكەندە, بەننەر وتباسى بالالارىنىڭ الدى گەرمانياعا قونىس اۋداردى. ياكوۆ اكەي «ماعان قازاق جەرىنەن توپىراق بۇيىرسىن» دەپ, سوعىس كەزىندە پانا تاپقان وتانىنان كەتكىسى كەلمەدى. ءتىپتى ومبىداعى اپايى گەرمانياعا كوشىپ بارا جاتىپ, ءزاۋلىم ءۇيى مەن گۇلدەنگەن باۋ-باقشاسىن كولدەنەڭ بىرەۋگە قيماي, ءىنىسى ياكوۆقا تارتۋ ەتپەك نيەتى بارىن ايتتى. اتاجۇرتى گەرمانياعا بارماعان ەلۆيرانىڭ اكەسى رەسەيگە ءتىپتى نيەتى اۋعان جوق. زاماننىڭ بەتالىسىن اڭداعان ياكوۆ اعاي بالالارىنا ول جاققا بار-بارما دەگەن جوق, بىراق, كىشى ۇلىنا «ءوزىڭ قايدا جۇرسەڭ دە, اناڭدى جانىڭنان تاستاماي الا ءجۇر» دەپ امانات ەتتى… اكەسى دۇنيە سالعان سوڭ, الەكساندر وتباسىن الىپ, اناسىمەن بىرگە جانە ۆلاديمير دە بالا-شاعاسىمەن گەرمانياعا قونىس اۋداردى. بۇكىل اۋىل بولىپ شىعارىپ سالدى. ۆيكتوردىڭ ءۇي ءىشى الماتىدا تۇرادى. كوپ ۇزاتپاي, ەلۆيرا توركىندەپ, اعاسى مەن اناسىنىڭ سوڭىنان ىزدەپ باردى. ول جاققا كوشكەن اعايىندار ۋاقىت تاپسا, ارالاسىپ تۇرۋعا پەيىل ەكەن. ءبىزدىڭ كەلىن بارعاندا قازاقستاننان كوشكەن قانداستارى جينالىپ ەل جاڭالىعىن جابىلا سۇرادى.
– كازىر كابەلدى تەلەۆيدەنيە ءبارىن الاقانداعىداي, ايناداعىداي كورسەتىپ وتىر. سوندا دا كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەندەي بولماعانى عوي.
اعام الەكساندردىڭ قىزمەت ىستەيتىن جەرىندە دۇكەنگە مە, الدە اسحانا, رەستورانعا ارناپ قوي سويىلسا كەرەك, بىرنەشە قويدىڭ باسىن اكەلىپ, ءبىر بۇرىشقا ءۇيىپ قويىپتى. اعام ءارى تۇرىپ, بەرى تۇرىپ «مىناۋ ەشكىمگە كەرەك ەمەس پە؟» دەپ سۇراپتى. «كەرەگى جوق. ساعان كەرەك پە؟» «الۋعا رۇقسات بولسا, ارينە, كەرەك». «الا بەر» دەگەن سوڭ, اعام باستىڭ ءبارىن جيىپ-تەرىپ, گاراجدا ءۇيتىپتى دە, ۇيىنە الىپ كەلىپتى. كاستريۋلگە بالبىراتىپ اسىپ, ءپىسىرىپ, اۋىلداعىداي باس ءمۇجىپتى. كەلەسى كۇنى ەلدەن كوشكەن دوس-جارانىن شاقىرىپ, باس تارتادى. اعام ءالى كۇنگە دەيىن قازاقشاسىن ۇمىتپاعان. ول كىسى عانا ەمەس, اعامنىڭ ەگىز ۇلى دا ۇمىتپاعان. ۇمىتپاق تۇگىلى, رەتتى جەرىندە ماقالداپ سويلەگەندە, اناۋ-مىناۋ جاقتى جاڭىلدىرادى.
حاگەن قالاسىندا تۇراتىن الەكساندر بەننەردىڭ پاتەرى بيىك ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا. ءبىر كۇنى ەلۆيرا بالكونعا شىعىپ, اينالانى شولىپ تۇرعان.
– ءبىر ساتتە ايگۇل دەدى مە, گۇلىم دەدى مە, ايتەۋىر, سونشاما تانىس ءبىر ەسىمدى اتاپ شاقىرعان داۋىس قۇلاعىما كەلدى. العاشقىدا ەلەس پە دەپ قالدىم. جوق, تانىس سوزدەر ايتىلىپ جاتقان سياقتى. تىنا قالىپ, تىڭ تىڭدادىم. «قايدا كەتتىڭ؟» دەپ بالالارىنا ۇرسىپ جاتقان ايەلدىڭ ءۇنى انىق ەستىلدى. بولمەگە اتىپ كىرىپ: «ماما, تومەندە قازاقتار تۇرا ما؟» دەدىم اپتىعىپ. «جوق, تۇرىكتەر» دەدى.
مەن بارعاندا ءبارىمىز قازاقشا سويلەستىك. ءبىر كۇنى تەلەديداردى قوسسام, ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سويلەپ تۇر. كوزىمە وتتاي باسىلسىن. جاستار تەز ۇيرەنىسىپ كەتەتىن ادەتى عوي. بىراق, ماماما قيىنداۋ ەكەن, «قايتقىم كەلەدى. سەمەيدى ساعىنامىن. اقسۋاتتا ەسىكتىڭ الدىنان ارى-بەرى وتكەن ادامداردىڭ, مىناداي بيتتەي بالاعا دەيىن شاپقىلاپ كەلىپ, «وليا اپاي, قالايسىز؟» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىنە زار بولىپ وتىرمىن» دەپ, جىلاپ قالدى…
انام دۇنيەدەن قايتقاندا باردىم. توپىراق سالىپ ۇلگەردىم. كەلەسى جىلى «بار عۇمىرى اقسۋات اۋىلىندا ءوتتى عوي» دەپ, اۋىلدا ەل-جۇرتتى جيناپ, جىلىن بەردىك.
ماعان كەيبىرەۋلەر سەن دە اعاڭ سياقتى, كوشىپ كەتپەيسىڭ بە دەيدى. مەن – قازاقتىڭ كەلىنىمىن, بالالارىم وسىندا. قىزمەتىم بار, بالا تاربيەلەپ ءجۇرمىن. ەل-جۇرتىم سىيلايدى. وتباسىم وسى ەلدە. ەكى قىزدان جيەندەرىمىز ءوسىپ كەلەدى. ەندەشە, مەنىڭ تۇراعىم دا, باعىم دا وسى ەلدە, – دەدى «قازاقستان رەسپۋبلكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» ەلۆيرا راحىمجانوۆا.
راۋشان تولەنقىزى
