بالالار جىلى اياسىندا ەلوردا ماڭىنداعى «بالقاراعاي» دەمالىس ورنىندا «سارجايلاۋ» جازعى ەتنولاگەرى اشىلدى. ەرەكشەلىگى – بالالارعا ادەبيەت پەن تاريحتى, ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ۇيرەتۋ. جوبا اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا, مۇندا كەلۋشىلەر قازاق حالقىنىڭ باي تاريحى, ونەرى جانە داستۇرىمەن تانىس بولادى. سونىمەن قاتار ءار قوناق اتا-بابا وركەنيەتىنىڭ ەتنومادەني ورتاسىنا ساياحات جاساپ, اۋىل تۇرمىسىن تاماشالاي الادى.
لاگەر نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, «قارا شاڭىراق» ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جوباسىنىڭ اۆتورى تۇرار شاكەننىڭ ايتۋىنشا, بۇل يدەيا بۇرىننان ويدا جۇرگەن. سەبەبى بالالارعا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ۇيرەتىپ, قازىققا ات بايلاپ, قىمىز ساپىرىپ, جادىگەرلەرمەن تانىستىراتىن لاگەر بۇعان دەيىن بولماعان. لاگەر شىلدە ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەيدى.
– بۇگىندە جاستار اراسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتى تانۋ ازايعان. بۇل جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني-ونەگەلىك تاربيەسىنە ءجىتى قاراۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەتنولاگەردىڭ نەگىزگى ماقساتى – ەل ەرتەڭى بولار وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ, ۇلت تاريحىنا, اتا جۇرتىنا, اتا تەگىنە, انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ, – دەدى تاريحشى-ەتنولوگ تۇرار ساتتارقىزى.
جۋىردا «سارجايلاۋ» جازعى ەتنولاگەرى جوباسى مەملەكەتتىك گرانت جەڭىپ العان. دەگەنمەن لاگەر جۇمىسىن جانداندىرۋ ءۇشىن بۇدان دا ۇلكەن كۇش پەن قارجى كەرەك. وسى ورايدا ۇيىمداستىرۋشىلار ەتنولاگەردىڭ ىشكى مازمۇنىن تۇگەلدەي قازاقىلىقپەن قامتۋ ءۇشىن بىلەك سىبانىپ جۇمىس ىستەۋدە.
– لاگەرگە بارعان ءار بالا تەك ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن كەلمەۋى ءتيىس. سول ءۇشىن دە كەلگەننەن باستاپ كەتكەنگە دەيىن بالا بويىنا ۇلتتىق ءداستۇردى سىڭىرگىمىز كەلەدى. مىسالى, كيىز ءۇيدىڭ ەرەكشە ءسان-سالتاناتپەن بولعانىن قالايمىز. ويتكەنى بالالارعا قۇندىلىعىمىز دەپ كورسەتكەندە قازاقتىڭ ناعىز باي مۇراسىن تانىتاتىن, ۇلتتىق ونەگەگە تۇنعان كيىز ءۇيىن كورسەتكەندى ءجون سانايمىز. بۇدان بولەك, قوناقتىڭ قولىنا سۋ قۇيۋ, اس ءىشىپ بولعاننان كەيىن باتا الۋ, ت.ب. كۇندەلىكتى ءداستۇردى دە ۇيرەتەمىز, – دەيدى تاريحشى-ەتنوگراف.
ەتنولاگەر نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ تاعى ءبىرى نۇر-سۇلتان قالاسى قحا انالار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى التىناي تاڭىربەرگەنوۆا ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىساتىن ۇلتتىق لاگەر اشۋ نەگىزگى ۇستانىم ەكەنىن ايتادى.
– ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى تۇتقاسى, ۇلت بولاشاعى سانالاتىن جاس تولقىن الدىنداعى زور جاۋاپكەرشىلىكتى موينىمىزعا الىپ, ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى جوعالتپاۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىمەن اينالىساتىن ۇلتتىق ەتنولاگەرىمىزدى اشىپ وتىرمىز. سەبەبى مەملەكەت ۇلتتى قالىپتاستىرمايدى, ۇلت مەملەكەتتى قالىپتاستىرادى. قازاقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق بولمىسىن قايتارۋ – بۇگىندە ەڭ وزەكتى ماسەلە, – دەيدى التىناي تاڭىربەرگەنوۆا.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا, لاگەردە بالالار ۇلتتىق ويىن ويناپ, سالت-ءداستۇردى ۇيرەنىپ, ۇلتتىق تاعام پىسىرەدى. بۇدان بولەك, ءار بالاعا جەكە كوڭىل بولىنەدى. ەتنولاگەردىڭ قىزمەتى اقىلى. 10-15 جاستاعى وقۋشىلار قاتىسا الادى. تىركەلۋ 15 ماۋسىمدا اشىلادى. مۇنداعى ەرەكشەلىك – قاتىسۋشىلار اۆتوبۋسپەن بارىپ-كەلەدى. سونداي-اق ارنايى قوناقتار شاقىرىلىپ, ولارمەن سۇحبات وتەدى. مال باعۋ, ات باپتاۋ, اتقا ءمىنۋ, كوكپار تارتۋ, كيىز باسۋ, ت.ب. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر بالالارعا كورسەتىلەدى.
جاقىندا اشىلعان ەتنولاگەر ءبىر ايدان سوڭ ۇلتتىق ءداستۇر مەن قازاقىلىقتى دارىپتەۋگە العاشقى كەلۋشىلەرىن قارسى الادى.
ايزادا جايىققىزى
