وسى اپتادا «Forbes Kazakhstan» جۋرنالى ەلىمىزدەگى بايلىعى اسقان ەلۋ ازاماتتىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. دۇنيەسى ميلليوندى ارتقا تاستاپ, ميللياردتارمەن ولشەنگەن قالتالىلار قاتارىنا قازاقتىڭ كەشەگى قارادومالاقتارىنىڭ دا قوسىلعانىنا قۋاندىق.
بايلارعا اركىم كوزىن تىگەدى. ءتىپتى, حالىقارالىق شىعارماشىلىق توپتار دا ولاردىڭ دۇنيە-مۇلكىن ساناپ, قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتادى. بايلاردىڭ مۇڭى از عوي. ال, كەدەيلەردى كىم كوزگە ءىلىپ جاتىر؟ اقىن يران-عايىپ جازعانداي, «ءومىر سۇرمەي, ومىرگە ءسۇرىلىپ جاتقان» قازاقتاردى ساناپ, ولاردىڭ مۇددەسىن قانشالىق ويلاپ ءجۇرمىز؟ وسى ساۋالدى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتىپ كوردىك.
قىرىق جانىمىزعا قورعان بولعان 43 تاۋار
بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن تابىس تاباتىن حالىقتىڭ ۇلەسى 5,3 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. مۇنى وتكەن ايلاردا پارلامەنتتە ەسەپ بەرگەن قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ مالىمدەدى.
«2012-2014 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭنىڭ 9-بابىنا سايكەس, 2012 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ەلىمىزدە جالاقىنىڭ ەڭ تومەنگi مولشەرi – 17 439 تەڭگەنى قۇراعان. ستاتيستيكا اگەنتتىگى كۇنكورىس مينيمۋمىن دا 17 439 تەڭگە دەپ بەلگىلەدى. بۇل – ادام ءبىر اي بويى 17 439 تەڭگەگە ءومىر سۇرە الادى دەگەن ءسوز. ياعني, بىزدەگى بەكىتىلگەن زاڭ بويىنشا, ازىق-تۇلىك سەبەتىنە ەنەتىن تاۋارلاردىڭ باعاسىن ەسەپكە الا وتىرىپ ۇسىنىلعان سوما.
ارينە, 17 مىڭ قالتالى ادامنىڭ ءبىر ءشاي ىشكەنىنەن ارتىلمايدى. ال, الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ادامدار ءۇشىن 43 تاۋار مەن قىزمەت ءتۇرىنىڭ باعاسى دەپ بەلگىلەندى. «تارتا جەسەڭ, تاي قالادىنى» العا تارتسا كەرەك, مۇنىڭ 20,3%-ى – ەت پەن بالىق ساتىپ الۋعا, 14,8%-ى – ءسۇت, ماي جانە جۇمىرتقا الۋعا, 14,6%-ى – جەمىستەر مەن كوكونىستەرگە, 7,7%-ى – نان جانە جارما ونىمدەرىنە, ال, قانت, ءشاي جانە دامدەۋىشتەر ءۇشىن 2,6%-ى جۇمسالادى دەيدى اگەنتتىك دەرەگى.
الايدا, ەت جەپ, قىمىز, شۇبات ءىشىپ كەلگەن قازاق بۇل شىعىندى بيلىك نۇسقاعانداي جاراتپايتىنى انىق بولدى. ايتالىق, 2011 جىلى تىركەلگەن ەسەپ-قيساپ بويىنشا, حالىقتىڭ ەڭ كوپ تۇتىناتىن تاۋارى ءسۇت پەن ءسۇت ونىمدەرى دە, ەكىنشىسىن – جۇمىرتقا, ءۇشىنشىسىن – نان جانە جارما ونىمدەرى, ءتورتىنشىسىن – ءسابىز, پياز, كاپۋستا سەكىلدى كوكونىستەر قۇراعان. قازاقتىڭ نەگىزگى اسى ەت تاماق ونىمدەرىنىڭ ىشىندەگى تۇتىنىمدىلىعى جاعىنان بەسىنشى ورىنعا جىلجىعان. ال, كوپ جاعدايدا كەدەيلەر قارنى اشقاندا قۋىرىپ جەي بەرەتىن كارتوپ التىنشى ورىندى الىپتى.
بۇدان, ارينە, كوپ قازاقتىڭ مەنتاليتەتىنە جات بولسا دا, كوبىنە ىستىق تاماعىنا كوكونىس تۇتىنۋعا كوشكەنى اڭعارىلادى. ۇلتتىق سۋسىندارى – قىمىزى مەن شۇباتى دۇكەندەگى ءسۇت ونىمدەرىمەن الماستىرىلعانى انىق.
ايتپاقشى, سۋسىن دەمەكشى, الەمدەگى ءاربىر مەملەكەت ءوز تۇرعىندارىنىڭ ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىن بەلگىلەۋ بارىسىندا ازىق-تۇلىك سەبەتىن ءارتۇرلى ونىمدەرمەن تولتىرعان. ماسەلەن, رەسەيدە ەڭ تومەنگى دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اي سايىن 156 ءتۇرلى تاۋار مەن قىزمەت ءتۇرى قاجەت دەپ ەسەپتەلەدى. اقش-تا بۇل كورسەتكىش – 300-ءدى, فرانتسيادا – 250-ءدى, انگليادا – 350-ءدى, گەرمانيادا 475-ءتى قۇرايدى.
اتاپ ايتارلىعى سول, رەسەيدە كۇنكورىس مينيمۋمى بەلگىلەنگەندە ءار ادام ءۇشىن 18 شارشى مەترلىك ولشەمدەگى باس-پانا شىعىنى قوسا ەسەپتەلگەن. ونىڭ سىرتىندا ارنايى مادەني ورىندارعا بارۋ اقىسى تاعى بار. ياعني, بۇل ەل ەڭ تۇرمىسى تومەن حالىقتىڭ ءوزى مادەني ورىندارعا بارىپ, كوڭىل كوتەرۋگە, دەم الۋعا حاقىلى دەپ بىلەدى.
سپورتپەن اينالىسىپ, مادەني ورىندارعا بارۋعا, تاعاتىن مويىن ءشالى مەن ورامالىنا, تۇتىناتىن كورپە-جاستىعىنا دەيىن ەسەپتەۋ, ارينە, وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىنە ءتان. ەڭ قىزىعى, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە قاراي ەۋروپا ەلدەرى, ءتىپتى, الكوگولدى سۋسىنداردى دا كۇنكورىس سەبەتىنە ەنگىزگەن. ماسەلەن, فرانتسيا تۇرعىندارىنىڭ تۇتىنۋ سەبەتىن ەسەپتەگەندە, ىشىلەتىن شاراپتى, ال, گەرمانيا سىرانى قوسا ەسەپتەيدى.
تاعى دا ايتا كەتۋ كەرەك, ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى كۇنكورىستىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنداعى ازاماتتار ءۇشىن بەلگىلەنگەن ازىق-تۇلىك تۇتىنۋ سەبەتىندە بار بولعانى 43 ءتۇرلى تاعام مەن قىزمەت ءتۇرى بار. ولاردىڭ 40%-ى – ازىق-تۇلىك ونىمدەرى.
ەۋروپانىڭ كەدەيلەرى ورتا ازيانىءى ورتا تابىمەن تەڭ
حالقىنىڭ كەدەيلىگى جاعىنان ەۋروپا ەلدەرى اراسىنداعى قارا ءتىزىمنىڭ باسىن لاتۆيا (تۇرعىندارىنىڭ 26%-ى), رۋمىنيا – (23%), بولگاريا – (21%), ليتۆا (20%) قۇرايدى ەكەن. مۇنداعى ەڭ كەدەيى از ەل – چەحيا. وندا كەدەيلەردىڭ ۇلەس سالماعى 9% دەيدى دەرەك كوزدەرى.
قىزىعى سول, ازىق-تۇلىك سەبەتىنە 475 ءونىم ەنگىزىلگەن گەرمانيا وسى ءتىزىمنىڭ باسىنان ورىن العان. بۇل ەلدە كەدەيلەردىڭ ۇلەسى – 15%. ال اۆستريا, دانيا, شۆەتسيا كەدەيى ازداۋ مەملەكەتتەرگە جاتادى.
ايتا كەتەتىن ءبىر جايت, ەۋرووداق مەملەكەتتەر ورتاشا كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 60%-ىنان تومەن تابىس الاتىنداردى عانا كەدەي دەپ سانايدى. ال, ورتاشا كۇنكورىس سوماسىن بەلگىلەۋ – وداق قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ بۇلجىماس ءداستۇرى. بۇل, ارينە, حالىقتىڭ شىن مانىندەگى الەۋمەتتىك جاعدايىن سارالاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني, بۇل ەلدەردە ەلدىڭ تۇرمىسى ازاماتتارىنىڭ تابىسىنىڭ جوعارىلىعى, ورتاشا جانە تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى بويىنشا ەسەپتەلەدى. ال, ورتاشا تابىستى قانشا ادام تاباتىنى تاعى سارالانادى.
وسى ورايدا, تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەك: كۇنكورىس مينيمۋمى ەڭ جوعارى مەملەكەت ليۋكسەمبۋرگ ەكەن. وندا ءبىر ايدا 1545,83 ەۆرو تابىس تاپپاعان ادامدار «تۇرمىسى تومەندەر» بولىپ سانالادى. KNA اقپارات اگەنتتىگى تاراتقان مالىمەتكە قاراعاندا, بۇل قاتاردى ءارى قاراي دانيا (مۇندا ەڭ تومەنگى كۇنكورىس تابىسى ايىنا – 1208,08 ەۆرو), ودان كەيىن – يرلانديا (1146,66 ەۆرو), ۇلىبريتانيا (1113,25 ەۆرو)… بولىپ كەتە بەرەدى. ال, ازاماتتارىنىڭ ءبىر ايلىق تابىسى 108,53 ەۆرودان كەم بولماۋعا ءتيىس بولگاريا مەن 97,75 ەۆرو تاپپاعاندى كەدەيلەر تابىنا جاتقىزاتىن رۋمىنيا كەدەيشىلىك ەتەك العان ەلدەر قاتارىندا سانالادى.
الگى كەدەيلەرىنىڭ كوپتىگى بويىنشا الدىڭعى قاتارلاردان ورىن الدى دەلىنگەن گەرمانيانىڭ وزىندە كەدەيشىلىك شەگى – 912,75 ەۆرو. ال, اقش-تا اي سايىن 1837,5 دوللار تابا الماعانداردى مەملەكەت قامقورلىعىنا الادى.
بۇل ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە كەدەيلىك ورتاشا ايلىق كورسەتكىشتىڭ جارتىسىن تابا الماعاندىقپەن ولشەنەدى. تۇتىنۋشى سەبەتىنىڭ ءتۇرلى تاۋارمەن قامتىلىپ, تومپيىپ تۇرعانى دا سوندىقتان.
بىراق, بۇل ەلدەردىڭ نارىقتاعى باعاسى بىزدەگىمەن شامالاس.
بۇدان اڭعارىلاتىنى, «كەدەي» دەگەن ستاتۋستىڭ ءوزى ءار ەلدە ءارتۇرلى دەڭگەيمەن ولشەنەدى. باتىس ەلدەرىندەگى ەڭ كەدەي ادامداردىڭ ءوزىنىڭ تۇرمىسى بىزدەگى كوڭىلى ورنىقتى دەيتىن ورتا تاپتىڭ تۇرمىستىق جاعدايىنا تەڭ.
88 مىڭ ادام كەدەيشىلىكتە كۇنەلتۋدە
بيىلعى اقپاننىڭ 28-ىندە ەلىمىزدىڭ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى از قامتىلعان ازاماتتارىنا الەۋمەتتىك كومەك كورسەۋ كريتەريلەرىن بەكىتۋ ماقساتىندا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك كولەمىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋب-ليكاسى ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ وتكەن توقسانعا ەسەپتەگەن 2012 جىلعى ەكىنشى توقسانىنداعى كەدەيلىك شەگىن تومەنگى كۇنكورىستىڭ 40%-ى دەڭگەيىندە انىقتاۋدى بۇيىرامىن», – دەگەن قۇجاتقا قول قويدى.
بۇل – كۇنكورىس مينيمۋمى 17 439 تەڭگە دەسەك, بيىلعى جىلى كەدەيلىكتىڭ شەگى 6 975,6 تەڭگەگە تەڭەستىرىلدى دەگەن ءسوز. ياعني, بىزدە وسى سومادان ءبىر تيىن ارتىق تابىس تاپپايتىندار عانا كەدەيلىك تابىنا كىرەدى. ايتالىق, ءبىر وتباسىندا ءۇش ادام بولىپ, ۇيگە 21 مىڭ تەڭگە كولەمىندە كىرىس كىرەتىن بولسا, ولار كەدەيگە جاتقىزىلمايدى. كوممۋنالدىق شىعىندارى, تاماعى, ءبىلىم الۋعا نەمەسە جۇمىسقا باراتىن جولكىرەسى, قىسقاسى بارلىق شىعىنى سول 21 مىڭمەن قامتىلادى دەپ ەسەپتەلەدى.
دەسەك تە, وسى كىرىسكە دە قول جەتكىزە الماي وتىرعاندار دا از ەمەس ەكەن. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە, 2011 جىلى ەلىمىزدەگى 16734 مىڭ ادامنىڭ 0,5%-ى, ياعني 83670-ءسى ازىق-تۇلىك قورجىنىنىڭ قۇنىنان تومەن تابىسپەن كۇنەلتەتىنى انىقتالعان. ال, تابىسى كۇنكورىستىڭ ەڭ تومەنگى شاماسىنان تومەن حالىقتىڭ ۇلەسى – 5,3%, ياعني, 886902 ادام. بۇل وتكەن جىلعا قاراعاندا كەدەيشىلىك 28 پايىزعا قىسقارعانىن بىلدىرەدى دەيدى اگەنتتىك.
ايتا كەتەر ءبىر جايت, العا ۇلكەن مىندەتتەر قويىلىپ, ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ەلىمىزدە ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ باعىتىندا مەملەكەت تاراپىنان ءارتۇرلى جاردەماقىلار قاراستىرىلعان. جالپى ايتساق, قازىر بەس ميلليونعا جۋىق وتانداسىمىز, ياعني, حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جاردەماقى الادى. مۇنداعى مەملەكەتتىك تولەمدەردىڭ 61%-ى بالالارعا تيەسىلى. بۇل, ارينە, ەلدە دەموگرافيالىق ءوسۋ ءۇردىسى ورىن العانىن كورسەتەدى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا, بىزدەگى نەگىزىنەن كەدەيشىلىككە بەيىمدەر وسىنداي ەڭبەككە قابىلەتسىز بالالارى, زەينەتكەرلەرى, مۇگەدەكتەرى بار وتباسىلار. ال, جاڭا شاڭىراقتىڭ بوي كوتەرۋىمەن قاتار, ەڭ باستىسى, باسپانا ماسەلەسى بىرگە تۋاتىنىن ەسكەرسەك, وتباسىنا تىرباڭداپ جۇمىس ىستەگەندە كىرەتىن كىرىسى پاتەر جالداۋعا كەتەتىنىن تاعى دا تۇسىنە بەرۋگە بولادى. الايدا, 17 439 تەڭگەگە ءبىر ادام ءبىر اي ءومىر سۇرە الادى دەپ كۇنكورىس مينيمۋمىن بەلگىلەگەن بيلىك ءار ادامنىڭ باسپانا ءۇشىن جۇمسايتىن شىعىنىن قاراستىرماعان.
بۇل ورايدا, قالاعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن كوپ قازاق قالتالى ازاماتتاردىڭ تابىسىنىڭ قۇربانىنا اينالادى. ولاي دەيتىنىمىز, نارىقتا تاريف ورتاشا جالاقى مولشەرىنە قاراي بەلگىلەنەدى. ال, ورتاشا جالاقى ەكىنىڭ بىرىنە تيە بەرمەيدى. ايتالىق, استانادا بۇگىن 30-40 مىڭ تەڭگە جالاقىعا جۇمىس ىستەيتىندەر دە كوپ.
قالا كەدەيشىلىگىنە قاتىستى تاعى ءبىر ماسەلە, جۇمىسسىزدىق ەداۋىر ازايىپ كەلەدى دەگەنمەن دە, قالادا ەڭ تومەن تابىس تاباتىندار – ءوز بەتىنشە تىرشىلىك جاسايتىندار. الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا, ولمەستىڭ كۇنىن كورەم دەپ, جەكە كاسىپپەن اينالىسا باستاعاندار مەملەكەت تاراپىنان باقىلانبايدى.
دەسەك تە, رەسپۋبليكا بويىن-شا, كەدەيشىلىك نەگىزىنەن اۋىل-دى جەردە ورىن العان. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆتىڭ سوڭعى مالىمدەمەلەرىنە سۇيەنسەك, اۋىل تۇرعىندارى اراسىنداعى كەدەيشىلىك قالالىقتارعا قاراعاندا ەكى ەسە ۇلكەن. سول سەبەپتى دە, الەۋمەتتىك كومەك الاتىنداردىڭ 60%-ى اۋىل تۇرعىندارى بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ورتاشا جالاقى 128 مىڭ تەڭگە بولسا, جالاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن الاتىندار دا – سول اۋىلداعىلار, ياعني اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ماماندارى. ولار ورتا ەسەپپەن بار بولعانى 36 477 تەڭگە الادى. (ايتا كەتۋ كەرەك, ەلىمىزدەگى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭ جوعارعى ورتاشا جالاقى – 241 مىڭ تەڭگەدەن اسادى.)
ءسوز سوڭى
بايلار مەن كەدەيلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى اراسىنداعى الشاقتىق – ءومىردىڭ قالىپتى قۇبىلىسى. كوممۋنيزم ورناتامىز دەپ ۇرانداتقان كەڭەس ۇكىمەتى دە الەۋمەت تەڭدىگىن قالىپتاستىرا المادى.
تاريحقا زەر سالساق, باي مەن كەدەي تەڭەستىرىلگەن زامان ەجەلگى يللادا ەلىندە عانا بولعان. ادىلەتتىلىك, ورتاقتىق ءپرينتسيپىن تۋ ەتكەن ليكۋرگ زاڭى بويىنشا, بۇل ەلدە «مەنىكى» ەمەس, «بىزدىكى» دەگەن ءسوز جاسادى. بارشا قاۋىم ورتاق داستارحاننان ءدام تاتىپ, بىردەي ءومىر سۇرەتىندەي جاعدايعا جەتتى. كوپپەن بىرگە تاماقتانباي, تارتىنشاقتاي بەرگەندەرگە «جاسىرىن تاماقتانىپ, وزگەلەردەن بولەكتەنىپ ءجۇر» دەگەن ايىپ تاعىلعان…
بۇگىن, ارينە, ەشكىم ەشكىمنىڭ اۋزىن اڭدي المايدى. «مەن قارا بازاردان كيىم كيىپ, بازاردان ازىق-تۇلىك الىپ ءجۇرمىن, سەن نەگە سۋپەرماركەتتەن الاسىڭ؟» دەپ, ەشكىم ەشكىمدى سوگە المايدى. ءتىپتى, «مەن سەنەن گورى كوپ جۇمىس ىستەيمىن, بىراق نەگە تويا تاماق جەمەيمىن» دەپ دە ەشكىم ەشكىمدى جازعىرمايدى.
ايتسە دە, قازاق جۋرناليستيكاسىنا وشپەس ءىز قالدىرعان كامال سمايىلوۆ: «قازاق جەرى 20, 30 ميلليارد ادامدى اسىراي الادى» دەگەن. افريكانىڭ دا جەرىنىڭ استى باي, ال قامسىز بولعاندىقتان حالقى كەدەي ەكەنىن ەسكە سالعان.
ەندەشە, ويلانىپ كورەيىك: كەدەيشىلىك دەگەن نە؟ قالىڭ كوپشىلىك جۇرەتىن ورىنداردا الاقان جايىپ, قايىرشىلىق جاساپ وتىرۋ ما؟ الدە دوربانى يىققا اسىپ الىپ, كوشە كەزىپ, ديۋانالىق ەتۋ مە؟..
بالكىم, اركىمنىڭ بايلىققا ۇمتىلا ءبىلۋى قاجەت تە شىعار؟..
ءنازيرا بايىربەك
