ءسابيى شەتىنەي بەرگەن اكە تاڭ شاپاعىمەن تالاسا تۋعان شاقالاققا قانداي ەسىم بەرسەم ەكەن دەپ سارى ۋايىمعا سالىنادى. ەرەكشە ەسىم قويساق, بالكىم, امان الىپ قالارمىز دەگەن ۇكىلى ءۇمىت جان تاپقىزبايدى. ويلانا كەلە «شاپاق» ءسوزىن كەرىسىنشە اينالدىرىپ اكەپ, قىزىنا قاپاش دەگەن ات قويىپتى. ىزگى نيەتتى اكەنىڭ ابزال تىلەگى پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ, قاپاش قىز ەمىن-ەركىن قازاق دالاسىنىڭ كۇن كۇمبەزدى سۇلۋ كوكشەسىنىڭ باۋرايىندا بوي جەتەدى. قازاقتىڭ باعىنا قاراي. تاۋدىڭ مۇزارت باسىن شاپاعىنا شومىلدىرعان التىن كۇننىڭ اق ساۋلەسىن بويىنا ءسىڭىرىپ, قۇزار بيىكتەرگە ىنتىق قاپاش قىز كىشكەنتايىنان ءان سالۋعا قۇمار بولدى. بۇل قاپاش – قازاققا اتى تانىمال ءداستۇرلى ءانشى ەكەنىن وقىرمان سەزگەن دە بولار.
كوكشەتاۋدا تۋىپ-وسكەن قاپاش قۇلىشەۆا – انشىلىكتى ومىرلىك سەرىگى ەتكەن ءبىرتۋار دارىن يەسى. ونىڭ اينالاسى تەك ورىس مەكتەپتەرى بولعاندىقتان, قيىندىقتان دا ادا بولمايدى. اۋىلدا ءبىلىم الۋدىڭ ىڭعايى بولماي, قالاداعى پانسيو-ناتتا جاتىپ وقۋعا تۋرا كەلەدى. پانسيوناتتاعى جوندەۋ جۇمىستارى ۋاقتىلى بىتپەي, قايدا بارارىن بىلمەي قامىققان قاپاشتى ۇستازى مۇسا اسايىنوۆ جەتەكتەپ ۇيىنە ەرتىپ اكەلەدى. ۇكىلى ىبىرايدىڭ نەمەرەسى بولا تۇرا, قاراپايىم مەكتەپتە كوركەم ونەرپازدار ۇيىرمەسىندە جەتەكشى بولعان مۇسەكەڭ قاپاشتان قامقورلىعىن ايامايدى. بۇعان دەيىن تەك تازا داۋىسپەن ءان سالىپ جۇرگەن ونەرگە ىنتالى جاس ەندى ۇستازىنىڭ قولىنداعى قوس ىشەكتى اسپاپقا قاراپ, دومبىرانى جان-تانىمەن جاقسى كورىپ كەتەدى. اعايى ۇيدە جوق كەزدە ەكى ساۋساقپەن تىڭقىلداتىپ, ول سالعان اندەردى دومبىرامەن اۋەندەتۋدى تالاپتى جاس ءوزى ۇيرەنگەن ەكەن. وسىلايشا قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوركەمدىگى مەن ىشكى ءيىرىمى وتە باي اندەرىنە دەگەن كىرشىكسىز ماحابباتىن العاشقى ۇستازىنا بالاعان مۇسا اعاسىنان بويىنا سىڭىرگەن-ءدى.
ونجىلدىقتى ءبىتىرىپ, «ءانشى بولسام» دەگەن اسقاق ارمانعا قانات بايلاپ, ارۋ الماتىنى بەتكە ۇستايدى. ءداستۇرلى ءان الەمىندە توماعاسىن سىپىرعان باپتاۋشىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ بولدى. ۇلى انشىمەن العاش كەزدەسۋىن قاپاش ءانشى ىستىق ىقىلاسپەن ەسكە الادى. «بالا كۇنىمدە تالاي راديودان ءانىن تىڭداعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ەمتيحان قابىلداپ جاتىر دەگەندە, تاڭ قالدىم. نەشە ءتۇرلى قازاقتىڭ اندەرىن سول راديودان تىڭداپ, قۇلاققا ءسىڭدىرىپ, جاتتاپ الاتىنبىز. سۇڭقىلداپ كونتسەرت بەرىلەتىن دە تۇراتىن. شىركىن-اي, سوندا ءان سالاتىن ع.قۇرمانعاليەۆتىڭ داۋىسىن ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەم, بارىپ الدىنان ءبىر وتسەم قايتەدى دەگەن ويعا بەكىندىم. مەنىڭ بولمىسىما ونىڭ ادۋىن مىنەزى كەلەتىندەي كورىنۋشى ەدى. بارىپ كورمەسەم بولمايدى دەپ شەشتىم. بالا كۇنىمنەن داۋىسىن ەستىپ, سونىڭ اندەرىمەن وسكەندىكتەن, نارتاۋەكەلگە بەل بايلادىم. كەلسەم, الدىمدا 64 تالاپكەر بار ەكەن. ولاردى باعىپ تۇرسام, شەتىنەن دومبىراشى, ءانشى, كەرەمەت! بۇلارعا وقۋعا ءتۇسىپ نە كەرەك, ونسىز دا اعىپ تۇر عوي دەپ ويلاپ قويام. سولاردىڭ سوڭىن الا مەن دە ەمتيحانعا كىردىم. ۇستىمدە اپپاق كويلەك, ءوزى قىپ-قىسقا. «ال, بەكەر كەلمەگەن شىعارسىڭ, نە بىلەسىڭ, ايت», – دەدى. «ەكى ساۋساقپەن ءبىر ولەڭ بىلەم, ايت دەسەڭىز, ايتىپ بەرەيىن», – دەدىم تاقىلداپ. اجەمنىڭ قولىندا وسكەن قىزبىن عوي, سومكەمنەن ورامالىمدى الىپ تىزەمە توسەپ, اياعىمدى جاۋىپ قويدىم. اعاعا ءبىرىنشى سول قىلىعىم ۇنادى. «وي, اينالايىن, تاربيە كورگەن قىز ەكەنسىڭ», – دەدى. ۇكىلى ىبىرايدىڭ «سۇلۋ كوكشە» ءانىن, سوسىن الدىنا كەلىپ تۇرعان سوڭ ونىڭ ءانىن قالاي سالمايمىن؟! اعانىڭ «اقەركە» دەگەن ءانىن ورىنداپ بەردىم. تاپجىلماستان تىڭدادى دا, «داۋىسىڭ ەركىن, بوياۋى سۇلۋ, تەمبرى كەڭ ەكەن», – دەدى, – «ءوزىڭ دە سۇلۋ ەكەنسىڭ, مەن سياقتى ارقاڭ بار ەكەن, وزىندىك ورنەگى بار ءانشى بولاسىڭ», – دەپ سول جەردە «دياگنوز» قويىپ جىبەردى. «مەنىڭ كلاسىما ءتۇس», – دەدى. ىرشىپ ءتۇستىم. دومبىرا تارتا المايمىن. ماناعى 64 تالاپكەرمەن قالاي تايتالاسام؟ «جوق» دەدىم. «ولار ونسىز دا اعىپ تۇرعان عاريفوللا عوي, ولاردى ۇيرەتكەنشە, ءبىر سەنى ۇيرەتكەنىم جاقسى», – دەدى اعاي, – «تۇسپەسەڭ, عاليەۆاعا ايتقىزىپ, قۇجاتتارىڭدى قولىڭا ۇستاتىپ, ۇيىڭە قايتارىپ جىبەرەم», – دەدى. جىلامسىراپ بولمەگە كەلدىم. ءسويتىپ, تاعدىر ماڭدايىما جازسا كەرەك, عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ كلاسىنا ءتۇستىم».
سول كەزدەرى اتاعى جەر جارعان, بۇگىندە رەترو ۆارەتەنىڭ جۇلدىزى سانالاتىن جاپوندىق «تاكاراتسۋكي» بيشىلەرىنىڭ تىڭعا تۇرەن سالىپ جاتقان كەزى. باتىر زاكيروۆتىڭ ەسترادالىق جاڭاشىلدىعى قازاق ونەرىنە دە اسەر ەتپەي قويمادى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى گۇلجيھان عاليەۆا دا ەسترادالىق باعىتتى جانداندىرۋ ءۇشىن ستۋديا اشۋدى ماقسات ەتتى. قازاقتىڭ بوياۋى قانىق حالىق اندەرىن كۇللى الەمگە تانىتقان انشىلەردى دايارلاۋ مىقتاپ قولعا الىندى. سول ستۋديانى بىتىرگەن ءانشىنىڭ ءبارى ءسۇت بەتىندە قالقىعان قايماقتاي, ونەردە ءوز ورنى بار انشىلەر قاۋىمىنا اينالدى. قازىرگى شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس كاسىبي انشىلەر مەن بيشىلەردىڭ دەنى – سول ستۋديادان ءتالىم العاندار. قايرات بايبوسىنوۆ, جانىبەك كارمەنوۆ, قالامپىر راحيموۆا, قاپاش قۇلىشەۆالار – العاشقى تۇلەكتەر قاتارىندا. ولاردان كەيىن دە تالاي ەسترادا جۇلدىزدارى وسى ستۋديانى ءتامامدادى. 1969 جىلى جاڭادان قۇرىلعان «گۇلدەردىڭ» العاشقى ءسوليسى بولعان قاپاش قۇلىشەۆا سول ونەر انسامبلىمەن قىرىق جىلعا جۋىق بىتە قايناسىپ ءومىر كەشتى. وسىنداي ونەرگە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە ازاماتتار اراسىندا ءجۇرىپ, ءوزى دە ساحنانىڭ ساڭلاعىنا اينالدى. قازاقتىڭ دارا داۋىستى قاپاشى اتاندى.
وزىمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە ايتقانىنداي, 1978 جىلى كۋباداعى دۇنيە جۇزىلىك جاستار فەستيۆالىنە دەلەگاتسيانى د.قوناەۆتىڭ ءوزى باستاپ بارعان ەكەن. سونداعى سالعان انىنە, ونىڭ ارىنى كۇشتى ارقالى داۋىسىنا فيدەل كاسترونىڭ ءوزى ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ەكەن. ال, 1984 جىلى امىرە قاشاۋباەۆ ءان سالعان پاريجدىك ساحناعا كوتەرىلگەن كەزدە, توقتاۋسىز سوعىلعان شاپالاقتان ەكى ءاننىڭ ورنىنا توگىلتىپ توعىز ءان ورىنداپ, قازاقتىڭ تۇنىق ۇنىمەن فرانتسۋزداردى تامسانتقان جەز تاڭداي ءانشى ءبىر جوعى تۇگەسىلگەندەي بولىپتى. سوندا ءپاريجدى ارالاپ ءجۇرىپ, قونىشى ويۋلانعان قازاقى ەتىك پەن وڭىرىنە قازاقتىڭ ورنەگىن باسقان يۋبكا-كوستيۋم الىپ, «ويۋىمىز دا شەتەلگە شاشىراپ كەتىپتى-اۋ» دەپ جانى كۇيزەلگەن-ءدى.
قاپاش قۇلىشەۆا رەپەرتۋارىندا ۇكىلى ىبىرايدىڭ «سۇلۋ كوكشە», «قالدىرعان», مۇحيتتىڭ «پاڭ كويلەك», «ۇلكەن ايداي», س.سەيفۋلليننىڭ «ءبىزدىڭ جاقتا», «كوكشەتاۋ», «تاۋ ىشىندە», ع.قۇرمانعاليەۆتىڭ «ءانشى داۋىسى», «جاس ءومىر», سونداي-اق, حالىق اندەرى. «زامانداس», «بۇلبۇلىم» بار. سونداي-اق, «كازاقفيلم» كينوستۋدياسى: «قاپاش قۇلىشەۆا ءان شىرقايدى», «كوكشە سازى», «كوڭىل سازى», «قازاق اۋەندەرى», «ۇكىلى ىبىراي اندەرى», ت.ب. فيلم-كونتسەرتتەر تۇسىرگەن. ولار كينوستۋديانىڭ «التىن قورىندا» ساقتاۋلى. ءوزىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى ءۇش جۇزگە تارتا انىمەن الەمنىڭ قىرىققا جۋىق ەلىندە ونەر كورسەتكەن ول بۇگىندە قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇرلى ءان كافەدراسىنىڭ ۇستازى بولىپ قىزمەت جاساپ جاتىر. «ات اينالىپ قازىعىن تابار» دەمەكشى, ارقا وڭىرىنەن تۇلەپ ۇشقان بۇلبۇلدىڭ بۇگىندە استانانىڭ ونەر ورتاسىنا كەلىپ قوسىلعان جايى بار.
ۇلتتىق بولمىسىمەن الەمنىڭ سان ەلىنە بارىپ تاڭ قالدىرعان, تامساندىرعان «گۇلدەر» ءانسامبلىنىڭ شولپان-جۇلدىزىنا اينالعان قاپاش ءانشىنىڭ ەرەك ءبىتىمى ءداستۇرلى ونەر تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلارى قاق. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى اتاعىن سوناۋ 1979 جىلى نەبارى 30 جاسىندا العان ەكەن. قازاققا ەڭبەگى ءبىر كىسىدەي سىڭگەنىن جۇرت مويىنداعانمەن, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستىگىنە 8 رەت ۇسىنىلىپ, 8 رەت سىزىلىپ قالعانىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. ءدۇيىم جۇرتتى دارا داۋىسىمەن ءتانتى ەتىپ جۇرگەن قاپاش ءانشىنىڭ ونەرىنەن كىم قانداي كىلتيپان تاپقانىن كىم بىلگەن؟!
دەگدار ۇستازدىڭ ىقپالىمەن حالىقتىڭ ءداستۇرلى انشىلىك ونەرىن بيىك دەڭگەيدەن تۇسىرمەگەن ساناۋلى انشىلەر ساناتىنداعى قاپاش قۇلىشەۆا بۇگىندە ءوزى دە ۇستازدىقتى اردىڭ ءىسى دەپ ءبىلىپ, سول جولدا جانىن سالىپ ءجۇر. پايعامبار جاسىنا اياق باسقالى وتىرعان حالقىنىڭ گاۋھار تاسى, جاۋھار سۇلۋى, بۇلبۇلداي سايراعان قاپاش اپامىزدىڭ ءوز شاكىرتتەرىنە دەگەن ءىلتيپاتى ايرىقشا. «مەنىڭ كوكەيىمدە عارەكەڭنىڭ كەرەمەت اقىلى سايراپ تۇرادى. بىلاي دەۋشى ەدى جارىقتىق: «سەندەر ماعان ۇقساماڭدار. مەن 60-قا كەلگەن شالمىن, اركىم ءاندى اۋەنىن وزگەرتپەي, ءوز جۇرەگىمەن ءتۇيسىنىپ, ءوز مىنەزىنە قۇيىپ, ءوز بولمىسىنا سالىپ ورىنداسا, سوندا عانا ءان تابيعاتى وزگەرمەيدى» دەپ. مەن وسى ءسوزدى قازىر شاكىرتتەرىمە ايتىپ وتىرام. اۋەنىن وزگەرتپە, ءوز داۋىسىڭا سالۋعا ماشىقتان» دەپ. كۇمىس كومەي ءانشىنىڭ ۇلتتىق ونەرگە دەگەن جاناشىرلىعى شەكسىز. وسىنداي يگى نيەتكە تولى جاندى ونەر كيەسى دە ىلعي ورگە سۇيرەيتىن بولسا كەرەك. ءسىرا, «ۇلتتىق ونەر – ماڭگىلىك» دەيتىن دۋالى اۋىز قاعىس كەتپەگەن-ءدى…
P.S.
مەن يمەنە ەسىك قاعىپ كىرۋگە رۇقسات سۇراعانىمدا, «كەل, جانىم, كىرە عوي» دەگەن قاپاش اپامىزدىڭ ساڭقىلداعان داۋىسىن ەستىپ, ءىشىم جىلىپ سالا بەردى. داۋىسى ىرعاقتى, زور بولسا دا كادىمگى مەكتەپتەگى مۇعاليما سىندى بولمىسىنان نازىكتىك ەسىپ تۇرعانداي سەزىلدى. بىردەن وزىنە باۋراپ الدى. قوس جانارى, ايتسا ايتقانداي, وتتى ەكەن. مەيىرىم شۋاعى توگىلىپ تۇر. ومىرگە كۇلىپ كەلىپ, ءسۇيىپ وتەتىن قايتالانباس تۇلعالارداي قاپاش اپامىزدىڭ ءمولدىر بۇلاقتاي تازا جانىندا قازاقى نامىس ويناپ تۇر. قازاقتىڭ ءداستۇرلى انشىلىك ونەرىنە بەرەرى مول مايتالمان. اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە قاتتى قۋانىپ قايتتىم…
شىنار ءابىلدا
قايرات بايبوسىنوۆ,
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى, قر حالىق ءارتىسى:– قاپاش ەكەۋمىز گۇلجيھان عاليەۆانىڭ ستۋدياسىنان بەرى تانىسپىز. ودان بەرى قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. مەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ كلاسىندا وقىدىم. ول عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ شاكىرتى بولدى. ەكەۋمىزدىڭ ونەر ايدىنىنداعى جولىمىز ەڭ العاشقىدا «گۇلدەردە» ەڭبەك ەتۋمەن توعىسقان ەدى. قولىمىزداعى كيەلى دومبىرانىڭ كۇمبىرىن ومىرىمىزگە سەرىك ەتكەن ەدىك. اتىڭنان اينالايىن قارا دومبىرا ەكەۋمىزدى دە ەلگە تانىمال ەتتى. بۇگىنگى قاپاش – تالاي ءدۇلدۇل ءانشىنى تامسانتقان ءبىرتۋما ساڭلاققا اينالدى. ونىڭ بوياۋى قانىق ەرەكشە داۋىسى ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇرادى. ونەر جولىنا بۇكىل ءومىرىن ارناعان قازاقتىڭ قايسار قىزدارىنىڭ ءبىرى ءھام, بىرەگەيى.
بۇرىن الماتىدا تالاي كونتسەرتتەردە باسىمىز ءتۇيىسىپ قالىپ جاتۋشى ەدى. ءداستۇرلى ءاندى ومىرىنە قازىق ەتىپ قاداعان قاپاش قاشاندا بابىندا جۇرەدى. مىنە, ەندى استانادا دا ۇزەڭگىلەس ءجۇرمىز. ەكەۋمىز ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە شاكىرت تاربيەلەپ, ءدارىس وقىپ جاتقان جايىمىز بار. ەكى مەكتەپتىڭ تۇلەگى بولعاندىقتان, ءبىر وزەننىڭ قاتار اققان قوس ساعاسىندايمىز. ءوز باسىم قاپاشتى قاتتى سىيلايمىن. قازاقتىڭ قاپاشتاي ارقالى, دارىندى قىزدارى كوبەيە بەرسىن!
