ماحمۇت قاسىمبەكوۆ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى كەڭسەسىنىڭ باستىعى: باستاۋ
ەلباسىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تاقىرىبىنا قالام تارتىپ جۇرگەنىمدى كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن. سونىڭ ىشىندە وسى ماقالادا قامتىلاتىن كەزەڭ ءسوز ەتىلگەن جاريالانىمدارىم دا بار. جاقىندا رەداكتسيا تاراپىنان بۇل ماسەلەگە بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرعىسىنان قايتا قاراۋ جونىندە ءوتىنىش ايتىلدى. ويلانىپ, تولعانىپ, قولعا قايتادان قالام الدىم. راسىندا دا, ءالى دە باسىن اشا, تولىقتىرا تۇسەتىن جايلار, بۇعان دەيىن اينالىمعا تۇسىرىلمەگەن فاكتىلەر بار ەكەن. مۇنىڭ ءوزى ەلباسىنىڭ ەلى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىنىڭ ەرەندىگىنە تاعى ءبىر دالەل.
بۇگىندە ءوز ازاماتتارىنا بەيبىت ءارى بەرەكەلى ءومىردى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان, جەتىلگەن نارىقتىق ەكونوميكاسى بار, قازىرگى زامانعى دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسقان تاۋەلسىز قازاقستان ءوز بولاشاعىنا سەنىممەن قارايدى. تاريحي تۇرعىدان العاندا ونىڭ قىسقا, بىراق وقيعالارعا مەيلىنشە تولى جىلناماسىندا ءىرىلى-ۇساقتى جەڭىستەر جەتىپ ارتىلادى. ونىڭ ءبارىن سانامالاپ شىعا دا المايسىڭ.
ال وسىنىڭ ءبارى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانۋىنان باستاۋ الىپ ەدى-اۋ, مۇنىڭ ءوزى سول كەزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ كوورديناتىندا ونىڭ رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ بەكىتىلگەنىن بىلدىرەتىن.
سوندىقتان دا بۇگىنگى وسى جاريالانىم ارقىلى ازاماتتارىمىزدىڭ زەردەسىندەگى سول جىلداردىڭ باستى دەرەكتەرى مەن جاعداياتتارىن تاعى ءبىر رەت جاڭعىرتقىمىز كەلىپ ەدى.
1985 جىلى كسرو باسشىلىعىنا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاس تا جىگەرلى جاڭا باس حاتشىسى ميحايل گورباچەۆتىڭ كەلۋىن جانە ول جاريالاعان قايتا قۇرۋ, جاريالىلىق پەن جەدەلدەتۋ باعىتىن جۇرتشىلىق ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ ەدى. ودان نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا شەت قالا المادى. ويتپەگەندە شە, قايتا قۇرۋ جاريا ەتكەن بيلىك شەشىمدەرىن قابىلداۋداعى بارىنشا اشىقتىق, كاسىپورىنداردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى مەن ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك باسقارۋداعى قۇقىقتارىن كەڭەيتۋ, جەرگىلىكتى كەڭەستەردىڭ وكىلەتتىكتەرىن نىعايتۋ, نارىق ەلەمەنتتەرىن ەنگىزۋ ارقىلى ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى يدەيالار – ونىڭ ءوز سەنىمدەرىمەن دە, كوڭىل-كۇيىمەن دە ۇندەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە, دۇنيەتانىمى 1960-شى جىلدارداعى حرۋششەۆتىڭ جىلىمىعى مەن كوسىگيننىڭ رەفورمالارى تۇسىندا قالىپتاسقان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بۇل كەزدە جاڭا قادامدى جاس تالاپ قانا ەمەس, كەڭەستىك ساياسي قۇرىلىم مەن ەكونوميكاداعى احۋالدىڭ ءمان-جايىنان جاقسى حاباردار, كەمەلىنە كەلىپ ۇلگەرگەن باسشى دا ەدى.
1984 جىلى 44 جاستاعى ن.ءا. نازارباەۆ كسرو-داعى ەڭ جاس رەسپۋبليكا پرەمەر-ءمينيسترى بولعان كەزىندە ول قازاقستاندىقتاردىڭ ماسكەۋدەن قامقورلىق, جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار ەمەس, بار بولعانى وزدەرىنە دەگەن ءادىل كوزقاراستى عانا كۇتكەنىن جاقسى ءتۇسىندى.
ونەركاسىپ, اۋىل شارۋاشىلىعى, قىزمەت كورسەتۋ, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ, مادەنيەت, ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالالارىندا قالىپتاسقان احۋال بايىپتى دا سىني تالداۋدى, شارۋاشىلىق ءجۇرگىزۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوشۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتتى. جاعدايدى تەرەڭ زەردەلەپ, تالداپ-تارازىلاي كەلە ءارى مالىمەتتەردىڭ رەسمي ناسيحاتتالۋى مەن ناقتى ستاتيستيكا اراسىندا تاڭ قالارلىقتاي الشاقتىقتاردىڭ بار ەكەنىنە كوزى جەتكەن سايىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ مۇنىڭ ءوزى مۇزتاۋدىڭ تەك سۋ بەتىندەگى بولىگى ەكەنىن جانە تۇبەگەيلى دە شەشۋشى ءىس-قيمىل ۋاقىتىنىڭ جەتكەنىن ءتۇسىندى. كەشەۋىلدەۋگە بولمايتىن ەدى.
1986 جىلدىڭ اقپانىندا بولعان قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحVى سەزىندە كەرتارتپا جۇيەگە قارسى العاشقى جاريالى سوققى بەرۋدىڭ ءساتى كەلدى. سەزدە كۇتىلگەن جىپ-جىلماعاي ەسەپتەر مەن ءداستۇرلى ناسيحاتتىق قىزىل ءسوزدىڭ ورنىنا وتكىر ءارى ەڭ ماڭىزدىسى, بۇدان ءارى توزۋگە بولمايتىن توقىراۋلى جانە كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ ءبارى جونىندە ناقتى يەسى اتالىپ كورسەتىلگەن سىن ايتىلدى. سەزدەگى «باستى شىرىق بۇزۋشى» باسقا ەمەس, ناق رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولدى.
سىن اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ەكونوميكانىڭ باسقا دا شەشۋشى سەكتورلارىنداعى بىلىكسىزدىك, ىسىراپشىلدىق, ۇرلىق-قارلىق, كوزبوياۋشىلىق پەن الاياقتىقتىڭ سوراقى فاكتىلەرىن تۇيرەدى. اسىرەسە, قارقىنىنىڭ باياۋلاۋى بيۋدجەت قاراجاتىن كورىكتى قۇرىلىستارعا, قالا سىرتىنداعى رەزيدەنتسيالارعا بۇرىپ اكەتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنداعى احۋالعا وتكىر سىن ايتىلدى.
ە.ن.اۋەلبەكوۆ, ۆ.پ.دەميدەنكو, ا.گ.كوركين, م.ر.ساعديەۆ سەكىلدى باسقا دا جەتەكشىلەردىڭ سوزدەرىن دە ازۋسىز دەۋگە بولماس, ويتكەنى, سەزدىڭ بارىسىنىڭ ءوزى دە وزگەشە ەدى. دەگەنمەن, سول كۇندەردىڭ باستى دەم بەرۋشىسى بولۋ ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇلەسىنە تيگەن ەدى.
بۇل تۋرالى كوپ جىلدار وتكەننەن كەيىن ەسكە العان كەزدە, سول ەرەكشە سەزدىڭ وقيعالارى بەيرەسمي قوعامدىق پىكىردە سان-ساققا جۇگىرتىلە ءسوز بولعانىن ايتا الامىن. ول كەزدە تاۋەلسىز باق-تار دا, وزگەشە ويلايتىن باسقا زاڭدى پىكىرتالاس الاڭدارى دا بولماعاندىقتان, ارينە, ونداي جورامال-توپشىلاۋلار «داستارقان باسىندا» عانا ءسوز ەتىلىپ جاتاتىن. بىرەۋلەر ول سەزدى باس حاتشى ءىس پەن پىكىرتالاستاردا «بەيقامدىق پەن جايباراقاتتىق» احۋالىنان ارىلۋدى تالاپ ەتكەن كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ جاڭا باعىتىنا شىراي تانىتۋ دەپ ەسەپتەدى. ەكىنشى بىرەۋلەرگە ول ماسكەۋ جاقتاعى باس كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا ەسەپتەلگەن وزىندىك ساياسي قويىلىم بولىپ كورىندى. ءۇشىنشى بىرەۋلەر «ورتالىق» وسىنداي فورما ارقىلى ءبىرىنشى حاتشى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ورنىنان ۇمىتكەر ساياسي كۇشتەردىڭ بايقاۋىن وتكىزدى دەگەن بولجامدى ۇسىندى.
الايدا, مۇنىڭ ءبارى قيالي بولجاۋلار عانا ەدى. ناقتى جاعداي ودان ءبىرشاما كۇردەلى ءارى دراماتيزمگە تولى بولاتىن.
نازارباەۆتى كوپتەن بىلەتىندەرگە ونىڭ جىگەرلى كۇرەسكەرلىك مىنەزى دە جاقسى ءمالىم. ول بۇرىننان-اق مايموڭكەلىكتى بىلمەيتىن ءارى ويىن جاسىرماي ايتاتىن باتىل ەدى, ال 1985 جىلى باستالعان جاريالىلىق كەزەڭى ونىڭ كۇرەسىن پارتيالىق-اپپاراتتىق قۇپيالىلىقتىڭ تۇمشامالى اقپاراتتىق نوقتاسىنان ارىلتىپ, بارشا قوعام ءۇشىن جارقىراتىپ كورسەتىپ بەردى. بۇل جەردە ول ۇندەمەي قالا المادى.
قارسى ارەكەت تە كوپ كۇتتىرگەن جوق. «باس كوتەرۋشىگە» قارسى قاتاڭ قىسىممەن بىرگە ناعىز وقشاۋلاۋ ارەكەتى دە ۇيىمداستىرىلدى. ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قارجىلىق جاعدايىن تەكسەرۋگە, سونداي-اق, ونىڭ قىزمەت بابىن تەرىس پايدالانىپ, مەملەكەت قارجىسىن جەكە مۇددەسىن قاناعاتتاندىرۋعا نەمەسە ەڭبەكسىز تابىس تابۋعا پايدالانىپ جۇرگەن-جۇرمەگەنىن انىقتاۋ جونىندە ارنايى قىزمەت ورگاندارىنا مىندەتتەر جۇكتەلدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ باقىتىنا قاراي وعان كۇيە جاعاتىن ماتەريالداردى «جەردەن قازۋ» ەشكىمنىڭ قولىنان كەلە قويمادى.
ءبىرشاما العا وزىڭقىراپ بارىپ ايتار بولساق, نەبارى 2 جىل وتكەندە ن.ءا.نازارباەۆقا قارسى مۇنداي شابۋىلدى ءبىرىنشى حاتشى د.ا. قوناەۆتىڭ ورنىنا كەلگەن گەننادي كولبين دە قولدانىپ كوردى. كولبين كوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى بايلانىستارىن پايدالانا وتىرىپ, ۇيرەنشىكتى ادىستەرىن قولدانعانىمەن, ول ن.ءا.نازارباەۆتى قورقىتىپ, بەدەلىن تۇسىرە دە المادى, «كۇرمەتتى» جوعارىلاتۋ جولىمەن رەسپۋبليكادان كەتىرە دە المادى, ونىسىنىڭ ءبارى دە ساتسىزدىككە ۇشىرادى.
ۇلكەن توزىمدىلىك ءارى كادىمگى ادامي ادەپتىلىك تانىتا وتىرىپ, نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوز باسى تاپ بولعان سول ءبىر قىرسىقتار تۋرالى كەيىننەن قىسقا عانا قايىراتىنىنا تاڭ قالاسىز. 1989 جىلى ودان سۇحبات الۋعا الماتىعا كەلگەن «يزۆەستيانىڭ» ارناۋلى ءتىلشىسى پاۆەل گۋتيونتوۆتىڭ وزىنە: «1986 جىلى ءسىز قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى پارتيا باسشىلىعىنا العاشقى بولىپ قارسى شىقپاپ پا ەدىڭىز؟» دەگەن سۇراعىنا
ن.ءا. نازارباەۆ: «مەن قازىر ول تۋرالى ايتپاي-اق قويسام دەيمىن… ايتارىم, توقىراۋ كەزەڭىندە رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا قالىپتاسقان ستيل مەن ادىستەردەگى ەلەۋلى كەمشىلىكتەر تۋرالى ءوزىم مىنبەرىنەن اشىق ايتقان رەسپۋبليكالىق پارتسەزدەن كەيىن باسىما بۇلت ءۇيىرىلدى. الايدا, بىرنەشە ايعا سوزىلعان قىسىمعا ءتوزىپ باقتىم. ونىڭ ۇستىنە جيناقتاعان تاجىريبەم – تىم تاۋەلسىز بولۋ مەنى بۇرىننان دا «ءوز ۇستانىمىمدى ساقتاي بىلەتىندەي» ەتىپ شىڭداعان» دەپ جاۋاپ بەردى.
1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ «18 مينوتتىك پلەنۋم» دەگەن اتىشۋلى اتاۋعا يە بولعان ۇيىمداستىرۋ پلەنۋمىندا د.ا.قوناەۆ ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ, ونىڭ ورىنتاعىنا گ.ۆ.كولبين وتىرعىزىلدى.
قايتا قۇرۋ ۇدەرىسى باستالماي جاتىپ-اق ءىس جۇزىندە ءوز ۇراندارىنىڭ قادىرىن ءوزى كەتىردى.
وزىق ويلى وكىلدەرىنىڭ پىكىرى ارقىلى كەزەكتى كادر وزگەرىستەرىمەن كەلىسپەۋشىلىك تانىتقان قازاقستاندىقتار ءۇشىن قىسىلتاياڭ كەزەڭ باستالدى.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى مەن قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر سىناق تۋرالى از جازىلعان جوق. الايدا, مەن بۇل ارادا تانىمال قۇقىقتانۋشى جانە تاريحشى, اكادەميك ع.س.ساپارعاليەۆ جاساعان مىنا ءبىر تۇجىرىمدى كەلتىرەيىن: «…قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاڭا ءبىرىنشى حاتشىسىن تاعايىنداۋ تۋرالى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە نارازى بولعان جاستار رەسپۋبليكا استاناسىنداعى الاڭعا شىققاندا ولارعا قارسى قارۋ قولدانىلدى, ودان كەيىن ءولىم جازاسىنا دەيىن ۇكىم شىعارۋعا بارىپ, قاتىسۋشىلارىنىڭ كوبىن سوتتادى. سونىسىمەن كوممۋنيستىك پارتيا وزىنە-ءوزى ۇكىم شىعاردى, كوپ ادام ودان سىرت اينالدى. پارتيانى تاراتقان كەزدە حالىق نارازىلىق تانىتقان جوق. ءسويتىپ, كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنا تاريحي نۇكتە قويىلدى».
سول كەزدەگى پروبلەمالار ءۇشىن مەن بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىر كولبيننىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگۋ ويىنان اۋلاقپىن. ولار وعان دەيىن دە, ودان كەيىن دە باستان اسىپ جاتاتىن. باستى ماسەلە وسىنداي ءىس جاعدايىن قالىپتاستىرعان ساياسي جۇيەنىڭ وزىندە ەدى. ءتىپتى, سونداي جۇيەنىڭ ءوزى دە كادر تاعايىنداۋدا قاتتى قاتەلەسكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
بۇرىنعى ءۇستىرت قادامداردان ءبىر ايىرماشىلىعى: بۇل جولى ماسكەۋ رەسپۋبليكادا جابىق سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋ سياقتى بەيرەسمي بىردەڭەنى جۇرگىزگەن بولدى. وزدەرىنىڭ وي-نيەتىن اشىق جاريا ەتپەي دە, سونداي-اق ونى ونشا جاسىرماي دا, ارنايى ۋاكىلەتتى ادامدار ءتۇرلى سالانىڭ ايتۋلى تۇلعالارى اراسىندا سول كەزدەگى پارتيا-كەڭەس باسشىلارىنان ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى رەتىندە كىمگە كوڭىلدەرى اۋاتىنىن ءبىلۋ ماقساتىندا ساۋالناما جۇرگىزدى. سول جىلداردىڭ قوعامدىق-ساياسي لەكسيكونىندا «رەيتينگ» دەگەن ءسوز بولماسا دا, نەعۇرلىم ءساتتى دە وپتيميستىك دياگراممالار نازارباەۆقا كەلىپ توقايلاسا بەرگەن.
* * *
نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قازاقستان كومپارتياسى وك حV پلەنۋمىندا سايلاندى.
سول ءبىر تاريحي وقيعالارعا ورالا وتىرىپ, ءوز پايىمداۋىمشا, ونىڭ كادۋىلگى سىپايىگەرشىلىك سوزدەرى مەن راسىمدىك جاقتارىن قاعابەرىس قالدىرىپ, ەڭ باستى ەپيزودتارىنا عانا كوڭىل اۋدارىپ, مۇراعات ماتەريالدارىن ءتىرىلتىپ كورەيىن.
پلەنۋمدا العاشقى بولىپ ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى, كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ۆيكتور چەبريكوۆ ءسوز الدى. «ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە كانديداتۋرا تۋرالى ماسەلەنى جان-جاقتى تالقىلادى. بۇل ورايدا, ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى دە ەسكەرىلدى. ناتيجەسىندە ءبىز مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك: سىزدەرگە, پلەنۋمعا, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتى سايلاۋدى ۇسىنامىن, – دەدى ول. – ۇسىنىلعان كانديداتتىڭ ءومىربايانىن ايتىپ بەرۋىمنىڭ قاجەتى بولماس – بىرگە جۇمىس ىستەگەندىكتەن سىزدەر ونى بىلەسىزدەر. ن.ءا.نازارباەۆ وسىندا, رەسپۋبليكادا ءۇلكەن مەكتەپتەن ءوتتى, نە ىستەلگەنىن, بۇدان ءارى رەسپۋبليكادا قايتا قۇرۋدى ماقساتقا ساي ءارى دايەكتى تۇردە ورىستەتە دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن وتە جاقسى بىلەدى. ن.ءا.نازارباەۆتى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ سايلاۋ تۋرالى ساياسي بيۋرونىڭ ۇسىنىمىن قولداۋدى وتىنەمىن».
پلەنۋمدا ءسوز سويلەگەندەردىڭ كوپشىلىگى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن «قازاقستانداعى قايتا قۇرۋدىڭ باستى ساۋلەتشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە» سيپاتتادى جانە بايىپتى ءومىر مەكتەبىنەن وتكەن, جۇمىسشى ءارى ساياساتكەر رەتىندە شىڭدالعان ول ناعىز ليدەرگە اينالدى دەگەن پىكىرلەر ولاردىڭ سويلەگەن سوزدەرىنە ارقاۋ بولدى.
اسىرەسە, تەمىرتاۋلىق ارداگەر-مەتاللۋرگ س.ۆ.ءدروججيننىڭ: «مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن 18 جىلدان بەرى بىلەمىن. قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ قيىن جىلدارىندا ول بىزدە پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. مەن جۇمىسشى اداممىن, ول – پارتيا قىزمەتكەرى, بىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا ەشقاشان كەدەرگى بولعان ەمەس. پارتكوم حاتشىسى كابينەتىنىڭ ەسىگى ءبارىمىز ءۇشىن ءاردايىم اشىق بولاتىن. الايدا, ونىڭ جۇمىس ورنى كوبىنە كابينەت ەمەس, كومبيناتتىڭ جالىندى تسەحتارى ەدى. ال مەن قاراپايىم جۇمىسشى رەتىندە ايتايىن: مۇنداي اداممەن جۇمىس ىستەۋ جەڭىل دە جاقسى بولماق» دەگەن ءسوزى ايرىقشا اسەر قالدىردى.
پىكىر الماسىلعاننان كەيىن, ورتالىق كوميتەت پلەنۋمدارىنىڭ بۇكىل تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇل ماسەلە جابىق, جاسىرىن داۋىسقا سالىندى. وعان ورتالىق كوميتەتتىڭ 158 مۇشەسى قاتىستى. ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانۋىنا 154 ادام داۋىس بەردى. 4 كىسى قارسى بولدى. پلەنۋم جابىق جاسىرىن داۋىس بەرۋدىڭ حاتتاماسىن بەكىتتى. وسىلايشا, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ سايلاندى.
* * *
ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاق كسر باسشىسى لاۋازىمىنداعى قىزمەتىنىڭ باستالۋى اسا ءبىر قولايسىز جاعدايلاردا ءوتتى دەي سالساق, بۇل ەشنارسە ايتپاعاندىق بولار ەدى.
ول حالىق تاعدىرى مەن ونىڭ حالقىنىڭ بولاشاعى تارازىعا تارتىلعان كۇردەلى وزگەرىستەر ۋاقىتى بولاتىن.
جاڭا باستالعان قايتا قۇرۋ وزىنە جۇكتەلگەن ۇلكەن ءۇمىتتى, ءبىرىنشى كەزەكتە – ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ مەن ادامدار ءومىرىن جاقسارتۋدى اقتامادى. 1980-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ەكونوميكاداعى داعدارىس قۇبىلىستارى جەدەل اسقىنا ءتۇستى. وداقتىق ورتالىق پەن رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قايشىلىقتار, كوكپ-نىڭ تەرەڭدەي تۇسكەن يدەولوگيالىق داعدارىسى, ۋشىققان ەتنوسارالىق قاتىناستار, قوعامداعى الەۋمەتتىك كۇيزەلىستەر ءورشي تۇسكەن سايىن باسقا دا شەشىلۋى قيىن پروبلەمالاردىڭ اۋقىمى جىلىمىقتا اۋناتىلعان قار دومباعىنداي وسە باستادى.
بۇكىل كەڭەس وداعى سياقتى, قازاقستان دا «ميتينگىلىك دەموكراتيا» ساتىسىنا كىردى. كەيدە ادامداردىڭ الەۋمەتتىك نارازىلىعى جاڭاوزەندەگى سياقتى ستيحيالى جانجالدار, سونداي-اق, بىرقاتار وبلىستاردىڭ ءىرى ونەركاسىپ ورىندارىندا بولعان ەرەۋىلدەر تۇرىندە بوي كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە سول ۋاقىتتا كاۆكازدا, وزبەكستاندا, پريدنەستروۆە مەن بالتىق جاعالاۋىندا ازاماتتىق جانە ەتنوسارالىق تەكەتىرەستەر ىسپەتتى بۇرىن بولماعان قاۋىپتى وقيعالار ورىن الىپ جاتتى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ابىرويىنا قاراي, مۇنداي قيىن ساتتەردە ول جۇرتشىلىقپەن باتىل جۇزدەسە ءبىلدى, ولارعا نە ايتاتىنىن دا بىلەتىن. دەگەنمەن, كەيىن سول كەزدەردە ول ءوزىن «قىزدىرىلعان تاباداعىداي» سەزىنگەنىن دە جاسىرماي ايتىپ ءجۇردى. سول كەزدىڭ كوپتەگەن ساياساتكەرلەرىنىڭ اياسىندا ونىڭ ازاماتتىعى مەن ادامي ادالدىعى ەرەكشە بايقالىپ تۇراتىن. پروبلەمالار قانشالىقتى وتكىر بولعانىمەن دە, ول ەشقاشان سول ماسەلەلەردى اشۋ-ىزاسى شەگىنە جەتكەن ادامدارمەن اشىق تالقىلاۋدان بوي تارتقان ەمەس. سول كەزدە نارازىلىق قارسىلىقتارى مەيلىنشە بۇقارالىق ءارى ۇيىمداسقان سيپاتقا يە شاحتەرلەر مەن مەتاللۋرگ جۇمىسشىلار اراسىندا ونىڭ جولداستىق مانەردە اشىق ءارى سونداي-اق اكە ايتاتىنداي ساليقالى ءسوز ساپتاۋى كوپتىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتاتىن اۋزىڭنان اق ماي اعىزامىن دەيتىن قۇرعاق ۋادەلەردەن قيلى قىمبات باعالاناتىن. وسىنداي كوزبە-كوز كەزدەسۋلەر مەن اڭگىمەلەسۋلەردەن كەيىن قاراپايىم جۇمىسشىلاردىڭ, بريگاديرلەر مەن تسەح ماستەرلەرىنىڭ: «ءبىزدى تۇسىنگەنى ءارى قۇرمەتتەگەنى ءۇشىن راحمەت. كەزەكتى وتىرىكپەن تويدىرماي, بىزگە اششى شىندىقتى ايتىپ بەرگەنى ءۇشىن راحمەت» دەگەن مورالدىق قاناعات سەزىممەن تارايتىندىقتارىنا تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق.
پروبلەمالار مەن ولاردى شەشۋ جولدارى تۋرالى تۇجىرىمىن نۇرسۇلتان
نازارباەۆ سول 1989 جىلى ماسكەۋدە بولعان كسرو حالىق دەپۋتاتتارى ءى سەزىنىڭ مىنبەرىنەن مەيلىنشە ناقتى ءارى دالەلدى تۇردە بايانداپ بەردى.
ونىڭ سول سويلەگەن ءسوزى قىسقا ءارى تۇجىرىمدىق بايانداۋدا جەدەل شەشىلۋدى قاجەت ەتەتىن, ءوزارا بايلانىستى مىناداي 12 ايقىندامادان تۇردى:
1) كەڭەس ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىنا اسەر ەتەتىن تاۋار تاپشىلىعىن جويىپ, باعا ءوسىمىن توقتاتۋ;
2) جالپى كورسەتكىشتەر جالاڭ عانا ءوسىپ, ءىس جۇزىندە تاۋار ءوندىرىسى تۇتىنۋشىلار سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرماي وتىرعاندىقتان, ەلدىڭ قارجى جۇيەسىندەگى تەڭگەرىمسىزدىكتى رەتتەۋ;
3) بۇقارانىڭ ءىس-تاجىريبەسىنە سۇيەنبەي جانە اۋماقتىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەي ازىرلەنگەن شارۋاشىلىق ەسەپ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ;
4) رەسپۋبليكالارعا وداقتىق مينيسترلىكتەر مەن ۆەدوموستۆولاردىڭ وكتەمدىگىن, كسرو اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنىڭ مونوپوليالىق ءارى باقىلاۋسىز قىزمەتىن توقتاتۋ;
5) ارال مەن سەمەيدەگى ەكولوگيالىق اپاتقا, يادرولىق, اسكەري جانە باكتەريولوگيالىق پوليگوندار مەن زەرتحانالاردىڭ زياندى اسەرىنە بايلانىستى پروبلەمالاردى شەشۋ;
6) كىرىستەردىڭ وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەر اراسىندا ادىلەتتى ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ;
7) وداقتىق ۆەدومستۆولاردىڭ جالپىوداقتىق ستراتەگيالىق نىسانداردا جەرگىلىكتى حالىققا كەمسىتە قاراۋشىلىعى سياقتى (ماسەلەن, بايقوڭىردا, مايقايىڭدا جانە ت.ب.) زالالدى كوزقاراستان ارىلۋ;
8) جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا كەڭ وكىلەتتىكتەر بەرۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ;
9) تۇراقسىزدىق قاۋپىنىڭ الدىن الۋ, قوعامداعى تارتىپتىك تالاپتاردى كۇشەيتۋ;
10) حالىقتار دوستىعى مەن شىنايى ينتەرناتسيوناليزم رۋحىن ساقتاۋ, توتاليتاريزمنەن ونسىز دا باسقالاردان كوپ زارداپ شەككەن ورىس ۇلتى مەن رەسەي حالقىن ءتوتاليتاريزمنىڭ قىلمىستارىمەن شاتاستىرماۋ;
11) رەسپۋبليكالار مەن ولاردىڭ وكىلدىكتەرىنىڭ جالپىوداقتىق ورگاندارداعى وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتۋ;
12) 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارىنان كەيىن ۇلتشىل دەپ ادىلەتسىز ءارى دالەلسىز ايىپتالعان قازاق حالقىنىڭ ار-وجدانىن قورعاپ قالۋ.
ءارى بۇل سوزدەردىڭ ماسكەۋدە – ءالى دە قۇدىرەتتى, ءبارىن دە بيلەپ-توستەۋشى وداقتىق ورتالىق باسشىلىعىنىڭ الدىندا ايتىلعانىن اتاپ كورسەتكەن ءجون.
ءسويتىپ, سول ۋاقىتتىڭ كۇردەلى دە قايشىلىقتى جاعدايىندا ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىن ول كەزدە كۇن تارتىبىندە تۇرعان باستى ءتۇيىندى پروبلەمالاردى شەشۋگە: تۇبەگەيلى ەكونوميكالىق رەفورمالار باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ مەن ادامداردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا, وداقتىق ورتالىق پەن رەسپۋبليكا اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردى ناقتى بولۋگە, الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق پەن ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا شوعىرلاندىردى.
* * *
ەكونوميكانىڭ كۇرت قۇلدىراۋى, وداق وڭىرلەرى اراسىنداعى شارۋاشىلىق بايلانىستاردىڭ ءۇزىلۋى, وداقتىق ورتالىقتىڭ دايەكسىز ءىس-ارەكەتىنىڭ اياسىنداعى ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ مەن ولاردىڭ اراسىنداعى كىرىستى بولۋدەگى سۇمدىق تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ ساقتالۋى حالىقتىڭ تولىق كەدەيلەنۋىنە, تاۋارلىق ءارى ازىق-تۇلىكتىك تاپشىلىعىنا دۋشار ەتىپ, كۇننەن كۇنگە ءورىسىن كەڭەيتە تۇسكەن بەي-بەرەكەتتىكتى توقتاتا المادى.
بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ جاعدايى كسرو-نىڭ حالىق شارۋاشىلىعى كەشەنى قۇرىلىمىندا وعان شيكىزاتتىق ءرول بەرىلگەندىگىمەن كۇردەلىلەنە ءتۇستى.
سونىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكا وندىرىلگەن استىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن, ەتتىڭ 1/3-ءىن, شيكى مۇنايدىڭ 90%-تەن استامىن, كومىر مەن قارا مەتالل كەندەرىنىڭ 3/4-ءىن, ءتۇستى مەتالل مەن قورىتپالاردىڭ 2/3-ءىن سىرتقا شىعاردى, مۇنىڭ ءبارى ادام ايتقىسىز تومەن باعامەن ساتقىزىلدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە, قازاقستانعا جەڭىل ونەركاسىپ پەن تەمىرجول كولىگىنە ارنالعان جابدىقتاردىڭ 95%-ىنە دەيىن, مەتالل كەسەتىن ستانوكتاردىڭ 2/3-ءىن, توقىما بۇيىمدارى مەن ماقتا ماتالارىنىڭ 45%-ءىن, اۆتوموبيلدەردى, اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن, تۇرمىستىق تەحنيكانى – تولىق, حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ باسىم بولىگىن سىرتتان اكەلۋگە تۋرا كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە, بالاماسىز ايىرباس سالدارىنان قازاقستان دوتاتسيا بەرىلەتىن رەسپۋبليكا دەگەن كەمسىتۋلى كۇيگە ءتۇستى.
قالىپتاسقان داعدارىستى جاعدايدا ن.ءا.نازارباەۆ ءوندىرىستى تۇراقتاندىرۋ, رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنىڭ شيكىزاتتىق باعىتىن ەڭسەرۋ, وداقتىڭ ىشىندەگى كولبەۋ ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋ, بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى ساقتاۋ جونىندە باتىل شەشىمدەر قابىلدادى.
الايدا, ورتالىقتىڭ مىقتى وكتەمدىگى ساقتالعان, كەيدە اقىل-ويعا سىيماسا دا وداقتاس رەسپۋبليكالارعا قانداي دا ءبىر جول بەرۋدى قالامايتىن, ولاردىڭ اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردىڭ اراجىگى ناقتى اجىراتىلماعان احۋالدا ەكونوميكانى رەفورمالاۋداعى بارلىق قولعا الىنعان ىستەر ءمانى جاعىنان وڭ ناتيجەگە جەتكىزبەي, ۇزاق ۋاقىت ىرعالىپ-جىرعالۋعا اكەلىپ تىرەيتىن. بۇل جاعدايات كەڭەس وداعىندا جاڭا وداقتىق شارت جوباسىنىڭ اينالاسىندا وربىگەن تالاس-تارتىستى كوبىنە-كوپ ۋشىقتىرا ءتۇستى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلى رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىقپەن قاعيداتتى جاڭا نەگىزدەگى ءوزارا قارىم-قاتىناسقا كوشۋىنىڭ نەگىزگى يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى بولدى. ول وداقتىق شارتقا جەدەلدەتە قول قويۋ – تۇپكى ماقسات ەمەس, سان الۋان پروبلەمالاردىڭ, ەڭ الدىمەن, ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ ءتۇيىنىن شەشۋدىڭ العىشارتى ەكەنىن بىرنەشە مارتە قاداپ تۇرىپ ايتقان-دى.
ن.ءا. نازارباەۆ, البەتتە, ورتالىق پارتاپپارات فۋنكتسيونەرلەرى, اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنىنىڭ, وداقتىق مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارى تاراپىنان وداقتىق تورەشىلدىكتىڭ بەلسەندى دە وتە پارمەندى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. دەگەنمەن, نۇرسۇلتان ءابىشۇلى پراگماتيك رەتىندە كەيىن شەگىنەر جولدىڭ جوق ەكەنىن دە ايقىن پايىمدادى.
وزدەرىنىڭ جايلى مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋعا مۇددەلى, قاساڭ قاعيدانى ۇستانۋدا ولاردان كەم تۇسپەيتىن ءارى سانى جاعىنان ءبىرشاما كوپ توپ قازاقستاننىڭ وزىندە دە بار ەدى. بەلگىلى ديپلومات, قوعام قايراتكەرى جانە پۋبليتسيست م.ي.ەسەناليەۆ كەيىننەن بۇل جونىندە بىلاي دەپ جازدى: «…اسكەريلەر, ورتالىقتىڭ وداقتىق فيليالدارىنىڭ جوبالاۋشىلارى – ونداعان جىلدار بويى جالاقى, مەديتسينالىق قىزمەتتى پايدالانۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەر جاعىنان ەرەكشە جاعدايدا بولدى. ولار ماسكەۋگە باعىنىپ, رەسپۋبليكانىڭ, سونىڭ ىشىندە, قازاقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتپاعاننىڭ وزىندە, جەرگىلىكتى بيلىكتى كوزگە ىلمەي, «تەمىر شىمىلدىقتىڭ» ارعى جاعىندا ءومىر ءسۇردى. دالادا جاقسى مەكتەپتەردىڭ, اۋرۋحانالاردىڭ, كلۋبتاردىڭ جوققا ءتان ەكەنىندە ولاردىڭ جۇمىسى دا بولعان ەمەس… سوندىقتان, رەسپۋبليكا ەگەمەندىگىنەن شاحتەرلەر, مەتاللۋرگتەر, حيميكتەر, مۇنايشىلار «قورىقپايدى». ولار دەربەس ەگەمەن رەسپۋبليكادا جاعدايلارى ناشار بولمايتىنىن تۇسىنەدى. ال قورعانىس سالاسىنىڭ وكىلدەرى, وداقتىق جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ «اق جاعالىلارى» جايلى ومىردەن ايىرىلىپ قالۋدان سەسكەنەدى. ولارعا قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ, جۇمىس ىستەۋ, بىراق ماسكەۋگە باعىنۋ وتە ۇنايدى. بۇل قولايلى ەدى».
كەيىنىرەك, كسرو-دا وداقتىق شارتتىڭ جوباسىمەن بەلسەندى جۇمىس جۇرە باستاعاندا, نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن پايىمداي وتىرىپ, ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق نۇسقانى ازىرلەۋگە باستاماشىلىق جاسادى. ونىڭ وزەگىندە جاتقان نەگىزگى ويلار 1990 جىلعى 10 قىركۇيەكتە قازاق تەلەديدارى ارقىلى بەرىلگەن «بىرلىك پەن توپتاسۋ ءۇشىن» دەپ اتالاتىن قازاقستان حالقىنا ارناعان ۇندەۋىندە ناقتى بەلگىلەنگەن بولاتىن. «ءبىز مۇلدەم جاڭا نەگىزدە – ەگەمەن مەملەكەتتەر وداعىندا ءومىر ءسۇرۋدى باستايمىز. ونىڭ ءمانى ايدان انىق: رەسپۋبليكالار ءوز اۋماعىنداعى ۇلتتىق بايلىقتى يەلەنۋگە, پايدالانۋعا ءارى بيلىك ەتۋگە ايرىقشا قۇقىق الادى. بۇعان مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتىڭ ماتەريالدىق نەگىزى بولىپ تابىلاتىن – جەر, ونىڭ قويناۋى, سۋ, اۋە كەڭىستىگى مەن باسقا دا تابيعي رەسۋرستارى, بۇكىل ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتى كىرەدى. وداقتىڭ ءوزى رەسپۋبليكالاردىڭ ەرىكتىلىك, ءوزارا مۇددەلىلىك جانە تەڭ قۇقىقتى ارىپتەستىك باستاۋلارىنا نەگىزدەلەدى. رەسپۋبليكالار وكىلەتتىكتەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ءوز قالاۋىنشا وداقتىڭ وزدەرى قۇرعان جاڭا باسقارۋ ورگاندارىنا بەرۋىنە دە بولادى. بۇل سيپاتى جاعىنان ەل اۋقىمىندا ءبىرتۇتاس باسشىلىقتى تالاپ ەتەتىن قىزمەت سالالارى: ىرگەلى زەرتتەۋلەر, قورعانىس باعدارلامالارى, اتوم ونەركاسىبى, عارىش جۇيەلەرى جانە ت.ب. بولماق».
بۇل نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كسرو-نىڭ بەدەلدى ءارى ىقپالدى ساياساتكەرلەرى قاتارىندا كورىنىپ, حالىق اراسىندا كوپ تانىمال بولا باستاعان كەزى ەكەنى ەش تاڭدانىس تۋعىزباسا كەرەك.
جىلدار وتە كەلە, ول بەدەل ەندى باسقا تاريحي جاعدايلاردا ساقتالىپ قانا قويماي, سونىمەن بىرگە, حالىقارالىق دەڭگەيدە ەلەۋلى وسە ءتۇستى.
بۇل فەنومەننىڭ وزەگىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بويىنداعى دۇرىس پراگماتيزم سيپاتى جاتىر.1980-ءشى جىلداردىڭ اياعىنداعى جاڭا وداقتىق شارتتىڭ قول قويىلۋىنا قاتىستى ونىڭ كوزقاراسىنا تاپ وسى پراگماتيزم اسەر ەتتى. كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى كەڭىستىكتەگى ينتەگراتسيا ماسەلەلەرىندەگى ونىڭ ءبىرىزدى ساياساتىن دا وسى پراگماتيزم ايقىندايدى.
ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانى مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ ىقپالدى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ, ول 1994 جىلدىڭ وزىندە, كسرو-نىڭ ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىندە بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار ءوز تاۋەلسىزدىگىن ورنىقتىرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقان كەزدە ەۋرازيالىق وداقتى قۇرۋ جونىندەگى يدەيانى ۇسىندى.
نازارباەۆتىڭ بەرىك سەنىمىنشە, قاۋىرت جاھاندانىپ جاتقان الەمدە بولاشاق ءىرى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەرگە تيەسىلى. بۇعان بالاما جوق.
ارادا 20 جىل وتكەندە, ۇستىمىزدەگى 2014 جىلدىڭ 29 مامىرىندا ەلىمىزدىڭ ەلورداسى استانادا قازاقستان, رەسەي جانە بەلارۋس ءوزىنىڭ ماڭىزى جونىنەن تاريحي ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويعان كەزدە ءبىزدىڭ ءبارىمىز قازاقستان باسشىسى يدەياسىنىڭ تاماشا جۇزەگە اسۋىنىڭ كۋاسى بولدىق.
سالتاناتتى راسىمدە سويلەگەن سوزىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قۇرىلعان وداق تەك قانا ەكونوميكالىق بولىپ تابىلاتىنىن, قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ساياسي ەگەمەندىگى ماسەلەلەرىنە ەشقانداي دا اسەر ەتپەيتىنىن مالىمدەپ, قازاقستاننىڭ بۇل ىستەگى كوزقاراسىن بەرىك ءارى شەگەندەپ بەلگىلەپ بەردى. «ءبىزدىڭ بىرلەستىگىمىزدە ساياسي ەگەمەندىك بەرىك ءارى مىزعىماستاي. بۇل اكسيوما. ول, ول ما, ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا تاپ وسى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى نىعايتىپ, تۇراقتى ەكونوميكا ارقىلى ونى ەداۋىر بەكەمىرەك ەتۋ ءۇشىن دامىتىلۋدا» دەپ اتاپ ايتتى پرەزيدەنت.
* * *
1980-ءشى جىلداردىڭ سوڭى بۇرىنعى كسرو-نىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ اراسىندا ەتنيزم دۇربەلەڭى مەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنداعى رۋحاني سەرپىلىسىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەدى. ونداعان جىلدار بويعى تىيىم سالۋلاردان كەيىن ادامدار ۇلتتىق دامۋدىڭ ماڭىزدى پروبلەمالارى: جالپىكەڭەستىك جاساندى مادەنيەتتىڭ ءبىر ىزگە سالىنۋشىلىعىنىڭ زارداپتارى, تەرەڭ اسسيميلياتسيالىق ۇدەرىستەر, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن, سالت-داستۇرلەرىن جوعالتۋ, انا تىلدەردىڭ جويىلۋ قاۋپى تۋرالى اشىقتان اشىق ايتىلىپ جاتتى.
الايدا, اتالعان ۇدەرىس 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارىنان كەيىن جانە سونىڭ ىزىنشە قازاق حالقىنا قاتىستى باستالعان قۋعىن-سۇرگىننەن سوڭ قازاقستاندا قالىپتاسقان اسا كۇردەلى مورالدىق-پسيحولوگيالىق جاعدايدا ءوتىپ جاتتى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1987 جىلدىڭ شىلدەسىندە قابىلدانعان قاۋلىسىندا قازاق حالقىنا «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن قياناتتى دا دالەلسىز ايىپ تاعىلدى, ال باسقاشا ويلاۋعا تاۋەكەلى جەتكەن باسقارۋ ورىندارداعى جەرگىلىكتى كادرلارعا, مۇندايدا ۇلتى قازاق بولماسا دا, كەمسىتۋ مەن قوقان-لوقى كورسەتۋ ناۋقانى قانات جايدى. سوندىقتان ازاماتتار اراسىندا ءوزارا سەنىمدىلىكتى قالپىنا كەلتىرمەي تۇرىپ, كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكاداعى وزگە ىستەردىڭ تابىستى ءجۇرۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس بولاتىن.
مۇنداي جاعدايدا تىلدەر تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ قوعامدا وتكىر پىكىرتالاستار تۋعىزۋى تۇسىنىكتى احۋال ەدى.
وسىلاردى تەرەڭ سەزىنە وتىرىپ, نۇرسۇلتان ءابىشۇلى پىكىرتالاستىڭ بارلىق تاراپتار قۇقىن ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن ءارى تىلدەردىڭ ءبىر دە بىرىنە ارتىقشىلىق بەرۋگە جول بەرمەيتىن, سالماقتى, تسەنتريستىك كوزقاراستىڭ جاقتاۋشىسى رەتىندە زاڭ جوباسىن ازىرلەۋگە جانە ونى العا جىلجىتۋعا بەلسەندى ارالاستى.
سوندىقتان پارلامەنتتىك پىكىرتالاستار باستالماس بۇرىن ءوزىنىڭ سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىندە ن.ءا. نازارباەۆ زاڭ جوباسىن الدىن الا حالقىمىزعا بىلايشا ءتۇسىندىرىپ بەردى: «تاياۋدا باسپاسوزدە تىلدەر تۋرالى قازاق كسر زاڭىنىڭ جوباسى جارىق كورەدى, ونى رەسپۋبليكا عالىمدارى مەن ماماندارىنىڭ, ءمادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلكەن توبى ۇزاق ۋاقىت بويى دايىندادى. بۇل قۇجاتقا تۇبەگەيلى باعا بەرىپ جاتقىم كەلمەيدى, بۇل – بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ ءىسى. تەك جوبانىڭ قۇقىقتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالاردا قابىلدانعان وسى تاقىلەتتەس زاڭدار تۇجىرىمدامالارىنان, اتاپ ايتقاندا, ونىڭ ينتەرناتسيونالدىق ءمانىن كۇشەيتۋ تۇرعىسىنان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەتىنىنە نازار اۋدارعىم كەلەدى. جاڭا زاڭنىڭ اۆتورلارى باسشىلىققا العان باستى ولشەمدەردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكاعا اتىن بەرگەن حالىقتىڭ شىنايى وركەن جايۋىنا باسقا ۇلتتار ادامدارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قىسىم جاساۋ ەسەبىنەن قول جەتكىزۋگە بولمايتىندىعى تۋرالى تەرەڭ وي بولاتىن. جەرگىلىكتى ۇلت ءتىلىنىڭ ناقتى قورعالۋىن بارشا جۇرتشىلىق تۇبەگەيلى شارادان – وعان مەملەكەتتىك مارتەبەنىڭ زاڭدى تۇردە بەكىتىلىپ بەرىلۋىنەن شىن مانىندە ءادىل اڭعارىپ وتىر. الايدا, وسىنداي قادام جاسالا وتىرىپ, بارلىق حالىقتار تىلدەرىنىڭ ەركىن دامۋىنا دا زاڭنامالىق جولمەن كەپىلدىك بەرىلەتىن بولادى. بۇل ورايدا ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى رەتىندەگى ءوز فۋنكتسيالارىن لايىقتى اتقارا بەرەتىن بولادى, ول بۇرىنعىداي ءاربىر حالىقتىڭ, ءاربىر ادامنىڭ قۋاتتى زياتكەرلىك الەۋەتى ءرولىن ساقتاپ قالادى».
سالماقتى كوزقاراستىڭ ارقاسىندا 1989 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قابىلدانعان «تىلدەر تۋرالى» قازاق كسر-ءىنىڭ زاڭى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ وتكىرلىگىن تومەندەتىپ, رەسپۋبليكاداعى تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ۇلتىنىڭ شىنايى ورلەۋى قازاقستان حالقىن قۇرايتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ ءبىر مەزگىلدە ءارى جان-جاقتى ۇلتتىق-مادەني دامۋى جاعدايىندا عانا مۇمكىن ەكەنىن ۇنەمى اتاپ كورسەتىپ وتىردى.
ناتيجەسىندە رەسپۋبليكادا 1989 جىلدان, كەيىننەن 1995 جىلى قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءتۇپ نەگىزى بولعان ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار اشىلا باستادى. كوپتەگەن ەتنوستىق توپتار, سونىڭ ىشىندە ءبىر كەزدەرى قازاقستانعا ماجبۇرلەپ جەر اۋدارىلعان نەمىستەر, كورەيلەر, پولياكتار, ليتۆالىقتار, قىرىم تاتارلارى, مەسحەت تۇرىكتەرى, ۆايناحتار, قاراشايلار مەن بالقارلار, گرەكتەر جانە باسقالار وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىمەن ۇزىلگەن بايلانىستى قايتا جاڭعىرتۋعا كىرىستى. قازاق ۇلتىنىڭ باعزى زامانداردان بەرگى تابيعي وشاعى بولا وتىرىپ, قازاقستان الەمگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاق دياسپوراسىن جيناي باستادى, 1992 جىلى قۇرىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى سونىڭ ورتالىق ۇيىمىنا اينالدى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كونە زامانداردان تامىر تارتاتىن ناۋرىز مەيرامىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىنە دە وسى تۇرعىدان كەلگەن ءجون. قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بۇل مەيرام 1980-ءشى جىلدارعا دەيىن 60 جىلدان استام ۋاقىت بويى حالىقتىڭ ومىرىنەن «شەت قالعانىنا», بىرەۋلەر اتاپ وتسە دە – جاسىرىن, شاعىن وتباسىلىق ايادا, كوبىنە ءوز شاڭىراعىنىڭ مۇقيات جابىلعان ەسىگىنىڭ ارعى جاعىندا اتاپ وتكەنىنە قازىرگى جاستار, ءسىرا, تاڭعالاتىن شىعار.
قايتا قۇرۋ كەزىندە قازاقستاندا ناۋرىزدى قالپىنا كەلتىرۋدى ۇيعارعاندا, ەرتەدە ونى قالاي وتكىزگەنىن اڭگىمەلەپ بەرە الاتىن اقساقالدار كوپ بولا قويعان جوق. وسىعان بايلانىستى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تاريحشى-عالىمداردى, ادەبيەتشىلەردى, ونەر قايراتكەرلەرىن جۇمىلدىردى. ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە تابيعاتتىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن جاڭا جىلدىڭ كەلۋى سالتاناتى وسىلايشا ورالعان بولاتىن, ول ۋاقىت وتە كەلە ۇلتتاردىڭ ءبارى بىردەي قوسىلىپ قازاقستاندىقتار اتاپ وتەتىن بۇكىلحالىقتىق مەرەكەگە اينالدى.
ءوزىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە مۇنداي ۇقىپتى ءارى مۇقيات كوزقاراس كوپ جىل وتكەن كەزدە پرەزيدەنتتىڭ «مادەني مۇرا» ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى باستاماسىنان كورىنىس تابادى. ونى جۇرتشىلىققا تانىستىرا كەلە, ن.ءا.نازارباەۆ اڭگىمە ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىنىڭ پاتريارحالدىق ءپىشىندەرىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى ەمەس, بىزگە رۋحاني كۇش بەرەتىن, تاريحتىڭ بۋىرقانعان تولقىنىندا ءوزىمىزدى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسەتىن كونە زامانعى جانە قازىرگى زامانعى ۇلگىلەرى تۋرالى بولىپ وتىرعانىن ايتقان بولاتىن.
ۇلت ماسەلەسىن دۇرىس تا اشىق شەشۋ باعىتىن دايەكتى ىسكە اسىرا وتىرىپ, ن.ءا.نازارباەۆ العاشقى كەزەكتەگى ىستەردىڭ ءبىرى رەتىندە كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1987 جىلعى شىلدەدە قابىلدانعان اتىشۋلى «قازاق ۇلتشىلدىعى» تۋرالى قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويۋعا قول جەتكىزۋ ماقساتىن قويدى. ءسويتىپ, كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1989 جىلعى 19 قىركۇيەكتە وتكەن پلەنۋمىندا ءسوز سويلەي كەلىپ, ن.ءا. نازارباەۆ وسى قۇجات تۋرالى بىلاي دەدى: «وندا دالەلسىز عانا ەمەس, حالىقتىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن تۇجىرىم-سىماقتار دا جىبەرىلگەن. مىسالعا, «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن تۇسىنىك بوي كورسەتەدى. بىراق, پرينتسيپىندە, قانداي دا ءبىر تۇتاس حالىققا وسىنداي ىزگىلىككە جات بەلگىلەر ءتان بولۋى مۇمكىن بە؟ البەتتە, جوق! ءارى مەن وعان كامىل سەنىمدىمىن. جانە ۇلتتىق دەموكراتيانىڭ بولمايتىنى سەكىلدى, قازاق, ورىس, وزبەك, لاتىش جانە تاعى سول سياقتىلاردىڭ ۇلتشىلدىعى دەگەننىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرى مەن جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرىن بىلدىرە كەلىپ, ورتالىق كوميتەتتەن قازاق حالقىنىڭ ادالدىعى مەن ار-نامىسىنا نۇقسان كەلتىرەتىن, ونىڭ ينتەرناتسيوناليستىك مانىنە كولەڭكە ءتۇسىرەتىن قاۋلىنىڭ قاتە قاعيدالارىن قايتا قاراۋدى سۇرايمىن». اقىر اياعىندا نامىسقا تيەتىن سول قاۋلىنىڭ كۇشى جويىلدى.
سونىمەن ءبىر مەزگىلدە, جەلتوقسان وقيعالارىنان زارداپ شەككەندەردى اقتاۋ ءىسى باستالدى: وعان قاتىسۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ قۇقىقتارى قالپىنا كەلتىرىلىپ, قالىپتى ومىرگە قايتا ورالدى. بۇل جۇمىستىڭ الدەبىر جەردە ەمەس, نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسقارىپ وتىرعان ءدال سول قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ عيماراتىندا باستالعانىن كوپ ادام بىلە دە بەرمەيدى. جەلتوقسان وقيعالارىن زەرتتەۋ كوميسسياسىن 2 رەت قۇرۋعا تۋرا كەلگەنى بەلگىلى. الايدا, بولعان ءىستىڭ ناقتى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت ەدى.
سول العاشقى كەزەڭنىڭ باستى قورىتىندىسىن ەلباسى ءوزىنىڭ «جادىمىزدا جاتتالسىن, تاتۋلىق ءدايىم ساقتالسىن» اتتى ماقالاسىندا شىعاردى: «…سول جىلدارداعى ساياساتشىلار «حالىقتار دوستىعىنا نۇقسان كەلگەن جوق», «كەڭەستىك ينتەرناتسيوناليزم اۋىر سىندا توزىمدىلىك تانىتتى» دەگەن سارىنداس ابدەن جاۋىر بولعان جاتتاندى ءتىركەستەردى دۇعا سوزىندەي جالىقپاستان قايتالاۋمەن بولدى. الايدا, ادامدار دوستىققا سىزات تۇسكەنىن, ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ايتارلىقتاي سالقىندىقتىڭ پايدا بولعانىن, ارقايسىلارىنىڭ ءوزدى-ءوزى بولىپ وقشاۋلانۋعا بەيىمدىلىك تانىتا باستاعانىن اڭداماي قالعان جوق. جاعدايدى پارتيا جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وراشولاق ءىس-قيمىلى ودان سايىن ۋشىقتىرا ءتۇستى, ولار وڭتايلى دا نىسانالى جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا ماتىبيلىكتىڭ ءباز-باياعى داستۇرلەرىنە باسىپ, ماتەريالدىق جاعىنان دا, ۇيىمدىق جاعىنان دا دايەكتەلمەگەن ۇزىن-سونار «ءىس-شارالارىنىڭ جوسپارىن» جاساۋمەن شەكتەلىپ ءجۇرىپ جاتتى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ەلىمىزدە قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن, ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن شىنداپ قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان رۋحاني ورلەۋ باستالدى.
سونىمەن, توتاليتارلىق جۇيە قورلىق كورسەتىپ, جابىرلەگەن حالىققا, سايىپ كەلگەندە, قازاقستاندى مەكەن ەتكەن باسقا دا حالىقتارعا قىسىم جاساۋ تىيىلدى. ماڭگىلىككە تىيىلدى دەپ سەنەمىن».
سول كەزدە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىلمىستىق قىزمەتىنىڭ بۇدان دا باسقا سوراقى فاكتىلەرى اشىلعانىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. ارال تەڭىزى الابىنداعى ەكولوگيالىق اپات پەن سەمەي يادرولىق پوليگونى تۋرالى اقپارات جالپىعا جاريا ەتىلدى. وسىنداي جاعدايدا 1989 جىلعى 27 اقپاندا جاسالعان يادرولىق جارىلىستىڭ سالدارىنان قورشاعان ورتاعا تارالعان راديواكتيۆتىك شىعارىندى تۋرالى حابار جۇرتشىلىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ, ولاردى يادرولىق سىناقتارعا قارسى باعىتتالعان قۋاتتى «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا ۇلاسقان نارازىلىق اكتسياسىنا الىپ شىقتى.
ايتقانداي, قازاقستاندا ورنالاستىرىلعان جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ ينفراقۇرىلىمىن جويۋ تۋرالى ماسەلەدە قازاقستاندىق زياتكەرلەر العاش رەت ءبىر جەڭنەن قول, ءبىر جاعادان باس شىعارىپ جۇمىس ىستەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ەگەر ولجاس سۇلەيمەنوۆ ادامداردى «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا «پوليگون جويىلسىن!» دەگەن ۇرانمەن بىرىكتىرسە, نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز وكىلەتتىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ, بۇل پروتسەستى قيسىندى نۇكتەسىنە جەتكىزدى.
قازىر بۇل تۋرالى ۇمىتىلىپ تا بارادى, الايدا رەسمي ماسكەۋ ول قوزعالىستىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن قاتتى ۇرەيلەندى. بۇل تۋرالى بەلگىلى حالىقارالىق زەرتتەۋشى, پروفەسسور چجەن كۋن فۋ «قازاقستان گەوساياساتى: وتكەن مەن بولاشاقتىڭ اراسىندا» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «1989 جىلى ۇيىمداستىرىلعان «سەمەي-نەۆادا» يادرولىق سىناقتارعا قارسى قوزعالىس قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىقتارىن قورعادى, سوندىقتان دا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بۇعان سەنىمسىزدىكپەن قارادى. مۇنى ءبىر كەزدەرى ۇلتشىل قوزعالىس دەپ ساناۋ قابىلدانعان بولاتىن. الايدا گ.ۆ.كولبيندى ن.ءا.نازارباەۆ الماستىرعاننان كەيىن بۇل پروبلەماعا باسا نازار اۋدارىلىپ, قوزعالىس وزىنە تاڭىلعان ۇلتشىلدىق بەلگىلەرىنەن بىرتە-بىرتە ارىلا باستادى. سەمەي پوليگونىندا سوڭعى يادرولىق سىناق وتكىزىلىپ, سوسىن ول جابىلادى دەگەن شەشىم قابىلداندى. وسىدان كەيىن قوزعالىس, باسقا رەڭكتەردەن ادا, تازا يادرولىق جارىلىستارعا قارسى قوزعالىسقا اينالدى».
بۇل تۋرالى و.سۇلەيمەنوۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى: «…ورتاق پىكىرگە كەلدىك – ءۇش مەكەنجايعا – كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە, كسرو جوعارعى كەڭەسىنە, كسرو مينيسترلەر كابينەتىنە حات جازۋ كەرەك. رەسپۋبليكالىق ورگاندارعا ەمەس, ويتكەنى, پوليگون ماسكەۋگە باعىناتىن… كۇندەر ءوتىپ جاتتى, جاۋاپ كۇتىپ ءجۇرمىز. جاۋاپ ءبىر اپتادان كەيىن كەلدى. ءبىر مەكەنجايدان – مينيسترلەر كابينەتىنەن. ۇكىمەتتىك كوميسسيا ۇشىپ كەلدى. تەكسەردى. ءبارى قالپىندا. دەگەنمەن, ءۇن قاتقاندارىڭا راحمەت. ءبىزدىڭ ورتالىق كوميتەتكە مەن بارعان جوقپىن: باسشىلارمەن قاتىسىمىز سونشالىقتى ەمەس ەدى, ونىڭ ۇستىنە, ولار قانداي كومەك كورسەتە السىن».
ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كەلۋىمەن ورتالىق كوميتەتتىڭ كوزقاراسى كۇرت وزگەرىپ سالا بەردى, ول ءوزى سايلانعان بەس كۇننەن كەيىن-اق, 1989 جىلعى 27 ماۋسىمدا شىعارماشىلىق جانە عىلىمي زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ, ءمان-جايدى تۇسىندىرە وتىرىپ بىلاي دەدى: «ەڭ قاتتى ويلاندىراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قازاقستانداعى ەكولوگيالىق جاعداي, – دەدى ول. – وسىندا قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ كەيبىرى «نەۆادا» قوزعالىسىنا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىلە مە دەپ سۇرادى.
كورسەتىلەدى, بۇل تۋرالى باسپاسوزدە جاريالاندى دا. سەمەي وبلىسىنداعى پوليگون جونىندەگى ماسەلە كۇردەلى نارسە. ءبىز «نەۆادا» قوزعالىسىن قولدايمىز ءارى ونىڭ ماقساتى ىزگى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇگىنگى تاڭدا وندا وڭ وزگەرىستەر بار – سەمەي پوليگونىندا جارىلىستار سانى قىسقارىپ, ولاردىڭ كۇشى ازايتىلۋدا, وڭىردەگى دەنساۋلىق ساقتاۋدى, بارلىق الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جونىندە شارالار قابىلدانۋدا. بۇل باعىتتاعى كۇش-جىگەرىمىزدى مىندەتتى تۇردە ارتتىرا بەرەتىن بولامىز».
ول ءوز سوزىندە تۇردى, ماسكەۋدە كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا ءسوز سويلەپ, ءوز ويىن اناعۇرلىم ءۇزىلدى-كەسىلدى ءبىلدىردى: «قازاقستاندا تەك اسكەري ۆەدوموستۆولاردىڭ ءوزى عانا ميلليونداعان گەكتاردى شارۋاشىلىق اينالىمنان شىعاردى. ءبىزدىڭ اۋماقتا, مىنە, 40 جىل بويى يادرولىق قارۋدى كەڭ اۋقىمدا سىناۋ ءجۇرىپ جاتىر. جۇرتشىلىقتىڭ ونى جابۋ تۋرالى تالاپتارى ەلەنبەي كەلەدى. قارقىندى ۋران ءوندىرۋدىڭ تيگىزەتىن زارداپتارىن حالىق بىلمەيدى. ارينە, مۇنىڭ ءبارى, تۇتاستاي العاندا, ەل مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەتتى, بىراق بۇل قاجەتتىلىكتى ادامدارعا ءتۇسىندىرۋ, سوعان بايلانىستى جوعالتقاندارىنىڭ ورنىنا وتەماقى تولەۋ كەرەك قوي. الايدا, بۇل تۇرعىدا ەشتەڭە ىستەلىپ جاتقان جوق. زورلىق-زومبىلىقتى شەشىمدەر قابىلداي سالاتىن شىمىرىكپەستىك حالىقتىڭ ۇلتتىق سەزىمىنە كىربىڭ تۇسىرمەۋى مۇمكىن ەمەس».
سوڭىنان, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ العاشقى جارلىقتارىنىڭ ءبىرى ن.ءا.نازارباەۆ 1991 جىلعى 29 تامىزدا قول قويعان «سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى» جارلىق بولدى. بۇگىندە ول بارشاعا ءمالىم تاريحي فاكتىگە جانە ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ مانىنە اينالدى. الايدا, ونداي قادامعا باتىل بارۋ جەكە باستىڭ زور ەرىك-جىگەرىن تانىتسا كەرەك.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ, سونداي-اق, كەڭەستىك قازاقستاننىڭ بارلىق باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ دىنگە ءداستۇرلى دۇشپاندىق-كەمسىتۋشىلىك قاتىناسىن اشكەرەلەي وتىرىپ, وعان جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرىپ, قوعام ومىرىندە ءدىني تانىم مەن كلەريكالىق ينستيتۋتتاردى كۇشەيتىپ, نىعايتۋشى جانە كەڭەيتۋ پروتسەسىن ءورىستەتۋشى العاشقى باسشى بولدى. وسى ماقساتتا 1989 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە ول ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ۇلكەن توبىمەن كەزدەستى, ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ قازيى ر.نىسانبايۇلى, ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى الماتى جانە قازاقستاننىڭ ەپيسكوپى ەۆسەۆي, ەۆانگەليە حريستيان-باپتيستەرى بۇكىلوداقتىق كەڭەسىنىڭ قازاقستان بويىنشا اعا پرەسۆيتەرى ۆ.ۆ.گورەلوۆ, جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى شىركەۋىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا اعا ۋاعىزداۋشىسى ي.م. ۆەلگوشا جانە تاعى باسقالار بولدى. سىندارلى دا ءوزارا سەنىمدى اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا ول ءدىندارلاردىڭ وتىنىشتەرى مەن ۇسىنىستارىنا وڭ جاۋاپ بەرىپ, ءوز كەزەگىندە ولاردان دا جالپىادامزاتتىق مورالدىق-يماندىلىق باستاۋلارىن تاراتۋ مەن ساقتاۋعا, مەيىرىمدىلىك تانىتۋعا كوڭىل ءبولۋدى, اسىرەسە, انا مەن بالانى قورعاۋ, مۇگەدەكتەر مەن جاسى ۇلعايعاندارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىققا بارىنشا كۇش-جىگەر جۇمساۋدى سۇرادى. «مەملەكەت پەن دىندەر اراسىندا تۋىندايتىن ماسەلەلەردى كونستيتۋتسياعا سايكەس جەر-جەردە ءىس جۇزىندە شەشۋ كەرەكتىگىن» باسا ايتا وتىرىپ, نۇرسۇلتان ءابىشۇلى وسىنداي كەزدەسۋلەردى جۇيەلى تۇردە وتكىزۋدى ۇسىندى.
كسرو-دا ونداعان جىلدار بويى جۇرگىزىلىپ كەلگەن اتەيستىك ساياساتتىڭ سالدارى ءدىني راسىمدەردىڭ جارىمجان كۇيگە تۇسۋىنە اكەلىپ سوققان بولاتىن. ءدىندارلار ءوز ءمىناجاتتارىن جاسىرىن ورىنداۋعا ءماجبۇر ەتىلدى. ءدىني سانانى جويداسىز كەلەمەجدەۋگە, دىنگە سەنۋشىلەردى كەمسىتۋشىلىك پەن ءدىن قىزمەتشىلەرىن قۋدالاۋشىلىققا جول بەرىلدى. قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ وسىنىڭ بارىنە توقتاۋ سالعان ساياساتى مەن ۇستانىمىن جۇرتشىلىقتىڭ قانداي العىسپەن, قولداۋمەن قارسى العانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.
سول كەزدە ريم پاپاسىنىڭ قازاقستانعا ساپارمەن كەلەتىنىن, ال رەسپۋبليكانىڭ ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان الەمدىك دىندەر سەزىن وتكىزۋدىڭ باستاماشىسى ءارى جۇمىس ورنىنا اينالاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن بە ەدى؟.. بىراق, ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي, رۋحاني قايتا جاڭعىرۋ ساياساتى, كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەردە كورسەتىلگەن سەنىم بوستاندىعى, پليۋراليزم مەن تولەرانتتىق, كونەلەرىن پايدالانۋعا قايتا ەنگىزىپ قانا قويماي, جاڭا عيباداتحانالار تۇرعىزۋ, قازىرگى زامانعى جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن سىندارلى كونفەسسياارالىق ۇندەسۋدى جولعا قويۋ – مۇنىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ-تامىرى سوناۋ 1989 جىلدىڭ ەنشىسىندە جاتىر.
الايدا, بۇل تەك ءىستىڭ باستالۋى عانا بولاتىن. الداعى تولىق ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ساپارىندا ونى ءالى دە تالاي تار جول, تايعاق كەشۋ كۇتىپ تۇر ەدى…
* * *
ادام ۋاقىتتى تاڭدامايدى, ول تەك ۋاقىتپەن بىرگە تىنىستايدى. الايدا, نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇكىل ساياسي ءومىربايانى بەلگىلى دارەجەدە بۇل ناقىلدى جوققا شىعارۋمەن كەلەدى. ويتكەنى, مەملەكەتتىك قايراتكەر رەتىندە ول وزىنە بەرىلگەن جاعداياتتار جۇيەسىنىڭ اۋقىمىمەن شەكتەلىپ قالماي, تاعدىردىڭ جازعانىنا سەنىپ, سونىڭ ىرقىنا ەنجار ىلەسىپ كەتە بەرمەدى. كەرىسىنشە, ول قالىپتاسقان جاعدايعا كونبەي, بۇلقىنىس تانىتىپ, بولمىستى ءوزى بەلسەنە قالىپتاستىرا وتىرىپ, اسا قولايسىز جاعدايدا جانە ءىس جۇزىندە تاقىر جەردە جاڭا مەملەكەت ورناتۋمەن قاتار, رەسپۋبليكانى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تولىققاندى ءارى بەدەلدى مۇشەسى دەڭگەيىنە كوتەرە الدى.
ال سول 1989 جىلى بۇل تۇسىمىزگە دە كىرمەپ ەدى, ال بۇگىندە ول ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالدى.
بۇل جەڭىس تە قازاقستاندىقتاردىڭ ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ, مۇقيات ەكشەپ سالعان ستراتەگيالىق باعىتىنسىز مۇمكىن بولماس ەدى. بۇل جونىندە ەلباسىنىڭ بىردە بىلاي دەگەنى بار: «وسى جىلداردىڭ بارىندە ماعان كورسەتىلىپ كەلە جاتقان بۇكىلحالىقتىق قولداۋ – مەن ءۇشىن ۇلكەن ماراپات. ەڭ قيىن ۋاقىتتاردا ماعان وسى جىگەر بەردى جانە بەرىپ تە كەلەدى… مەن مىنانى عانا بەرىك سەنىممەن ايتا الامىن: دەنساۋلىعىم مەن كۇشىم باردا وتانىم مەن قازاقستان حالقىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتە بەرەمىن!».
(«ەگەمەن قازاقستان», №121 (28345). 21 ماۋسىم, سەنبى, 2014 جىل)