بالالىقتىڭ «بالدىرعانى»
بالا كۇنىمىزدە ەڭ ۇلكەن مەرەكەنىڭ ءبىرى قولىمىزعا «بالدىرعان» تيگەن كۇن بولاتىن. پوشتاشى كوشەنىڭ باسىنان كورىنگەندە, شارباقتىڭ باسىنا ءمىنىپ الىپ وتىرعان جەرىمىزدەن قارعىپ ءتۇسىپ, داربازانى اشىپ, الدىنان جۇگىرۋشى ەدىك. تاپ ءبىر بىزگە كامپيت ۇلەستىرەتىندەي. ءبىزدىڭ كوز-قۋانىش – سۇيىكتى جۋرنالىمىز ەدى. ىشىندە ۇناتاتىنىم «ويلان, تاپ» دەيتىن ايدارى. لوگوگريف — شارادانىڭ ءبىر ءتۇرى. كوبىنەسە ولەڭمەن جازىلادى. اۋەلى جۇمباقتاعان ءسوزدى تابۋ قاجەت, سودان سوڭ الگى تابىلعان ءسوزدى ءبىر نە ەكى ءارىپ قوسىپ نەمەسە ءارىپ اۋىستىرۋ ارقىلى جاڭا سوزدەر قۇراۋعا بولادى. لوگوگريف ەرتە زاماننان بەلگىلى. ونى قۇراستىرۋشىلار قاتارىندا تسيتسەرون مەن اپۋلەي دە بولعان. مىسالى:
مەنى جۇتساڭ, قۋانىپ,
تىنىس الىپ تۇراسىڭ.
قوسساڭ الدان ءبىر ءارىپ,
ماعان سۋدى قۇياسىڭ,
مالدارىڭدى سۋارىپ. (اۋا-ناۋا) دەگەن سەكىلدى.
بۇل جۋرنالدى بىزگە دوس ەتكەن ادام – مۇزافار الىمباەۆ ەدى. شارادالاردى قازاقشالاعان دا ءوزى بولدى. ايتۋلى اقىن مۇزافار الىمباەۆ ەسىمىن بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن بىلەدى دەسەك, ارتىق ەمەس. ويتكەنى, مۇزاعاڭنىڭ ولەڭ-تاقپاقتارىن ءتىلى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان سابيدەن باستاپ جاتتاپ, ولەڭىنە جازىلعان اندەردى قالىڭ قازاق بالاسى شىرقاپ ءوستى. اقىننىڭ بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭ-جىرلارى دا توم-توم. داستاندار, اڭگىمەلەر, ەسسە, ەستەلىكتەر, ماقال-ماتەلدەر, اۋدارمالارى جانە دە كوپ. «اينالايىن ايانىڭ, الاقانى ايالى: ايا – ءبىزدىڭ مەيىربان, دوسىنان جوق ايارى» دەپ نەمەرەسىنە شىعارعان ولەڭدەرى كىتاپشا بولىپ تا شىقتى. سونىمەن قاتار, «اقسەرەك تە كوكسەرەك», «اسپانداعى اپكە», «قوياننىڭ قۇلاعى نەگە ۇزىن؟» جانە تاعى باسقا كىتاپتارى بار. بالا كۇننەن جادىمىزعا سىڭگەن جاۋھارلار.
ول جاستايىنان ۇستازدىققا بەيىم ءارى بالاجاندى بولسا كەرەك. قازاق ورەندەرىنىڭ ءتىلىن سىندىرىپ, ۇستارتاتىن, انا تىلگە دەگەن ءىلتيپات- قۇرمەتتى ارتتىراتىن تاربيەلىك ءبىر باسىلىم شىعارۋ ول كىسىنىڭ كوپ جىلدارعا ۇلاسقان ارمانى بولىپتى. ارمانىنا 1958 جىلى قولى جەتەدى. «بالدىرعان» بالالار جۋرنالى رەسپۋبليكا بۇلدىرشىندەرىنىڭ, ءتىپتى بىرنەشە بۋىن ارالىعىنداعى بالالىقتىڭ بازارى مەن اجارىنا, كيەلى ءسوز ونەرىنە باۋليتىن بايىپتى, ۇقىپتى باعبانىنا, ادامدىق الىپپەسىنە اينالدى. «بالدىرعان» باسىلىمىنىڭ وزگەلەرگە ويىنشىقتاي وڭاي كورىنەتىن اۋىر جۇگىن جازۋشى مۇزافار ءالىمباي شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ارقالادى. 1958-1986 جىلدار ارالىعىندا جۋرنالعا تاپجىلماستان رەداكتورلىق ەتتى.
مۇراعات سويلەگەن ءۇشبۋ حاتتار
مۇزاعاڭ دۇنيەگە 1923 جىلدىڭ 29 قازانىندا كەلگەن. پاۆلودار وبلىسى, مارالدى اۋىلىندا تۋعان. «ءبىر شەتى ءسىبىردىڭ قۇلىندى دالاسىمەن شەكتەسىپ, ەكىنشى شەتى ارقانىڭ اقسەلەۋى ايماعىنا سۇعىنا ەنىپ جاتقان بۇل ءوڭىر بالا كۇنىمدە قىز كۇلكىلى بۇلاقتارى سىلدىراي اعىپ, قۇلىن جونى كورىنبەيتىن كوك مايسا شالعىنى سامال جەلمەن تولقىندانا تەربەلىپ تۇرار ەدى. بارىنەن دە مارالدىنىڭ دۋاداق ۇشقان دارحان دالاسى مەن توپىراعى توڭمايداي تومىرىلعان قۇنارلى قىرقالارىن ايتسايشى!.. مىنە, وسىنداي وڭىردە ومىرگە كەلگەن ادام قالاي اقىن بولماسىن؟! ەگەر بىرەۋ: «جىر الەمىنە كەلەر جولدا كىمگە قارىزدارسىز؟» دەسە, وندا مەن ەش ويلانباستان: «قاسيەتتى تۋعان جەرىمە, ونىڭ قيالىما قانات بىتىرگەن سۇلۋ دا اسەم تابيعاتىنا بورىشتارمىن» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم» دەگەن ەكەن اقىن اتامىز كەزىندە تۋعان جەرى تۋرالى.
1941 جىل… سوعىس. ون سەگىزدەن جاڭا عانا اسقان جىگىت ءوز ەركىمەن سۇرانىپ قاندى مايدانعا اتتانادى. م.ءالىمبايدىڭ بالعىن جاستىعى جويقىن جورىقتىڭ الاساپىران الاڭىندا, كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىندە, وق توپانىنىڭ استىندا ءوتتى. جاس سارباز سوعىستىڭ زوبالاڭ كۇندەرىندە العاشقى قارلىعاش-جىرلارىن جازدى. سول جالىندى جىرلارىنا دوستارىنىڭ ءان جازۋىن سۇرادى. جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى تويلاناتىن 2010 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعات قابىرعاسىندا سوعىس جىلدارىنداعى قۇجاتتارعا ارنالعان كورمە ۇيىمداستىرىلدى. كورمەنىڭ جەتەكشىسى مايرا ەسمۇحانوۆا سول كەزدە تاتارستان حالىقتار اسسامبلەيا- سىنان ارنايى اكەلىپ تاپسىرىلعان ءبىراز قۇجاتتاردى قابىلداپ العان. ولار مۇزافار الىمباەۆتىڭ سوعىس جىلدارىندا جازعان حاتتارى بولىپ شىعىپتى. حات ىشىندە دوسى ماقسۇتقا جازعان وتىنىشتەرى دە بار. جازعان ولەڭدەرى دە جوعالماپتى. اقىن ولەڭدەرىندە جاۋدى جەڭۋگە دەگەن سەنىم انىق اڭعارىلادى. بەلورۋس قىزىنا ارناپ جازعان «ەتەمىز ازات قۇداشا» دەگەن ولەڭى بار. ودان باسقا «جەڭىسكەر جارمەن جاسارسىن», «وتان ءۇشىن جانىمىز», «سوڭعى ساعاتتا», لەونيد ۋتەسوۆ مانەرىندەگى «بولمادى مۇرشام, بولمەشى» دەگەن ولەڭى دە سول قالپىندا ساقتالىنىپتى. وسى ولەڭدەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ادەيىلەپ ۇلتتىق مۇراعاتتان سۇراتىپ, گازەتىمىزدىڭ وقىرماندارىمەن بولىسۋگە نيەتتى بولدىق.
مايداننان جەتى جارىم جىل وتكەن سوڭ وفيتسەر-تانكيست اتانىپ, تۋعان ۇيىنە ورالعان ەكەن. سوعىسقا بوزبالا كۇيىندە كەتكەن مۇزاعاڭ ورالعاندا بايسالدى, ۋاقىتتى باعالاۋدى, ءومىردى قادىرلەۋدى, وتاندى قاستەرلەۋدى ۇيرەنىپ قايتادى.
ەر ەسىمى – ەل ەسىندە
اقيىق اقىن مۇقاعالي: «مۇزافار – ويدىڭ اقىنى. شىعىرشىقتىڭ ءىشىن شىر اينالعان تۇتقىنداعى اق ءتيىن ىسپەتتەس ويناقى ءسوزدىڭ ەمەس, سەزگەنى, تۇيگەنى مول ويدىڭ اقىنى… ىزدەنگىش تە تاپقىش, كوپ وقيتىن, كوپ ءتۇيىپ, كوپ ويلاناتىن بەينەتقور دا ەڭبەكقور اقىن مۇزافار ءالىمباي…» دەپ سۇيسىنەدى. ال, مۇحتار اۋەزوۆ بولسا: «بىرنەشە بۋىن اقىنداردىڭ اتتارىن اتاساق, ولار: توقماعامبەتوۆ, ورمانوۆ, تاجىباەۆ… مولداعاليەۆ, شاڭعىتباەۆ, الىمباەۆ, جارماعامبەتوۆ, سەيىتوۆ, مامبەتوۆ سياقتى كەلىستى, تالانتتى اقىندارىمىز بار. بۇلار – قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ كوپ ىزدەنىپ, ونەرلەنىپ ءوسىپ كەلە جاتقان توبى. قازاق پوەزياسىنىڭ تابىسكەر تالاپتىلارى – وسىلار» دەگەن ەكەن.
«ناقتىلىق, ويلىلىق, جيناقىلىق – مۇزافار ولەڭدەرىنىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. مۇزافار – ءبىزدىڭ ءىز- وكشەمىزدى باسىپ كەلە جاتقانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر ءىرى اقىن. ونىڭ وزىندىك بەتى بار, قولتاڭباسى بار. ءاربىر ولەڭىن جارىققا شىعاراردا ءاربىر ءسوزى ءۇشىن كۇرەسەتىن, وزىنە-ءوزى سىنشىلىق جاسايتىن سارابدال اقىن. ليريك اقىن مۇزافار الىمباەۆ ولەڭدەرىنەن زاماننىڭ ەپيكالىق زور تىنىسى, مول قۇلاشى سەزىلەدى» دەپ باعالاعان ونى سىرباي ماۋلەنوۆ.
«مۇزافار الىمباەۆ – شىنتۋايتقا كەلسەك, ناعىز عىلىمنىڭ ادامى. ونىڭ عىلىمعا ءتان تالانتى, ميىنىڭ زەرەكتىگى, اسقان توزىمدىلىگى مەن مۇلدە ەرىنبەيتىن ەڭبەكقورلىعى, ۋاقىتىنىڭ كوبىن قاعاز اراسىندا, كىتاپ ىشىندە وتكىزۋى – ءبارى دە ونىڭ عالىمدىق قاسيەتىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟» دەيدى عافۋ قايىربەكوۆ. مىنەكي, اعا بۋىن مەن تىنىستى اقىن ىنىلەرىنىڭ ويى وسىنداي بولعان.
ءسوزىمىزدى م.ماقاتاەۆتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى.
«پوەزيانى, جالپى ادەبيەتتى مۇزافارداي باعالاپ, ونى قۇدىرەتتىڭ قۇدىرەتى دەپ ۇعىناتىن ادامدى, اقىندى قالامداس اعالاردىڭ اراسىنان مەن ءالى كەزدەستىرە قويعانىم جوق. ءوز ارىپتەستەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن مۇزافارداي قاداعالاپ, قويماي, قوماعايلانا زەرتتەپ وتىراتىن اعايىندى دا ءالى كەزدەستىرگەن ەمەن».
شىنار ءابىلدا
