ەسسە
ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, گەنەرال-مايور تالعات بيگەلدينوۆ 1922 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ اقمولا اۋدانى مايلىبالىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. ورىنبور جانە ساراتوۆ قالالارىنداعى اسكەري اۆياتسيا ۋچيليششەسىن, اسكەري-اۋە اكادەمياسىن ءبىتىرىپ, 1956 جىلعا دەيىن كسرو قارۋلى كۇشتەرىندە كومانديردىڭ ورىنباسارى جانە اۆياتسيا پولكىندە شتاب باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1956 جىلدان زاپاستاعى اۆياتسيانىڭ گەنەرال-مايورى. 1945 جىلعى, 1985 جىلعى, سونداي-اق, 1995 جىلدارعى جەڭىس شەرۋىنە قاتىسقان. «يلى اتاكۋيۋت», «305 رەيدوۆ» جانە «سراجەنيە ۆ ۆوزدۋحە» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. لەنين, ەكى مارتە «قىزىل تۋ», ءى جانە ءىى دارەجەلى «وتان سوعىسى», «قىزىل جۇلدىز», «الەكساندر نەۆسكي», ءىىى دارەجەلى «داڭق» وردەندەرىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
«سەن ءوزىڭ…فاشيست ەكەنسىڭ!»
…«انا ءتىلى» گازەتى 1990 جىلداردىڭ ورتاسى اۋا تۇلعالارمەن سۇحباتقا كوبىرەك دەن قويدى. باس رەداكتور مەرەكە قۇلكەنوۆ «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ باس ديرەكتورى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدپەن جانە كينواكتەر نۇرجۇمان ىقتىمباەۆپەن اڭگىمەدەن كەيىنگى ءۇشىنشى تاپسىرمانى, تالعات بيگەلدينوۆپەن جۇزدەسۋدى جۇكتەدى. كۇتپەگەن تاپسىرما… «جوق» دەۋگە باسشىدان, «ءيا» دەۋگە باتىردان جۇرەگىم داۋالاماي تۇر. بار تاپقان ءۋاجىم «ول كىسى قازىر نە ىستەيدى؟» بولدى. «اۆتومەكتەپتەر مەن جۇرگىزۋشىلەر ءتارتىبىن رەتتەۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە…».
تەلەفون ءنومىرىن تاپتىم. تەردىم. از-كەمنەن كەيىن تۇتقانى بىرەۋ كوتەردى. باتىر ەكەن. ءجونىمدى, ءوتىنىشىمدى ايتتىم. بوگەلىڭكىرەپ ءبىراز تۇردى دا:
– اتىم كىم دەيسىڭ؟ – دەدى.
– راۋشان.
– ا, ريحان… نۋ… جارايدى, بۇگىن تۇستەن كەيىن كەل.
«ريحان ەمەس ەدىم» دەۋگە بولمايدى, ءتىپتى جاقسى, كەشەگى «لەنينشىل جاستاعى» وتەگەن ورالباەۆ پەن «انا تىلىندەگى» ەرتاي ايعاليۇلى اعالار قويعان ءراشيدا, راۋعاشىنىڭ قاسىنا تاعى ءبىر جاڭا ات قوسىلدى.
… ترامۆايدان ءبىر ايالداما ەرتە ءتۇسىپ الدىم دا, ەندى ءوز ويىممەن ءوزىم جاعالاسىپ كەلەمىن. قوبالجىپ تا, قورقىپ تا بارامىن. «كەلىسە مە, كەلىسپەي دەپ ەدىم, سويتسەم, ول تۇك ەمەس ەكەن. ەگەر سويلەسە الماسام, قايتەمىن؟ مۇنداي اداممەن سۇحباتتى شىعارا الماسام, قايتەمىن؟ مەنى ءبىر ءازىلحان نۇرشايىقوۆ دەي مە ەكەن؟ بۇل – مەنى سىناۋ, بۇل – سىناق…» دەپ, حاقى يەسىنە ىشىمنەن «قاتتى ۇرسىپ», ءارى ءوزىمدى-ءوزىم قايراپ كەلەمىن.
ەسىكتىڭ قوڭىراۋ تۇيمەسىن باسىپ ەدىم, ىشتەن «ششاس, ششاس» دەگەن داۋىس ساڭق-ساڭق ەتتى. قۋانىپ كەتتىم. ىلە, كىلت سىلدىرلاپ, ەسىك ايقارا اشىلدى. قارسى الدىمدا تالعات بيگەلدينوۆ تۇر! ارعى جاق ۋ-دۋ. ۇيدە قوناقتار بار ەكەن. ول كىسى ماعان اڭتارىلىپ قارادى. مەن ابدىراپ قالدىم.
– اعا, مەن… «انا تىلىنەن»… تۇستەن كەيىن كەل دەپ ەدىڭىز…
– ءا-ءا-ءا… ءيا-ءيا… نۋ… جارايدى, سەن دە قوناقسىڭ عوي. كىر, كىر.
ءسىرا, باسقا بىرەۋدى كۇتىپ وتىرعاندا قوڭىراۋدى مەن قاقسام كەرەك…
قىسىلعانىما قاراماي, داستارقانعا كەلتىرتتى. ورىس-قازاعى ارالاس كىلەڭ ۇلكەن كىسىلەر. كىمدەر ەكەنىنە ءمان بەرگەنىم جوق, وزىمە ءبىر كىسى عانا كەرەك. اپايلار مەن اتايلارعا كەدەرگى بولماي, سالدەن سوڭ شىعىپ كەتەرمىن دەگەنمىن. ءبارىبىر اڭگىمەنىڭ رەتى بۇگىن كەلمەس.
– بۇل – كوررەسپوندەنت. ماعان ينتەرۆيۋ بەرىڭىز دەيدى, – دەگەن باتىردىڭ سوزىنەن سوڭ ءبارى بىرىنەن كەيىن مايدان, سوعىس تۋرالى اڭگىمەگە كوشتى. زەيىن قويماسقا بولمادى…
كوڭىلدى وتىرعانىن پايدالانىپ, ەرتەڭ كەلۋگە باتىردىڭ ۋادەسىن الدىم. ول كىسى پەيىلدەنە كەلىستى. باسقالارى ۇلكەندەردىڭ ادەتىمەن ماعان ارقايسىسى كامپيت, ءتاتتى ۇسىنىپ جاتىر.
– جوق, جوق!
ءبىر اتاي:
– بۇلارىڭ نە؟ كوررەسپوندەنت سەندەرگە كىشكەنتاي بالا ما؟ ودان دا, تالعات ياكۋپبەكوۆيچ, بال بەر, بال!
ءبارى كەۋ-كەۋلەپ, قوستاي كەتتى. الماسىما قويمادى. سولايشا, ءباھادۇر ءبىرىنشى كۇنى ءسوز ەمەس, بال بەردى.
ەرتەسىنە كەلىسىلگەن ۋاقىتقا كەشەگىدەي ەمەس, باتىل باسىپ باردىم. بارسام, باتىر اعام ول دا كەشەگىدەي ەمەس, ىقىلاسى سۋىپ قالىپتى… قاتارىڭ ەمەس, قۇربىڭ ەمەس, «كەشەگى ۋادەمىز قايدا؟» دەپ, قالاي بازىنا ايتارسىڭ! كەرەك دەسەڭ, ونشا جاقتىرمادى.
– ەرتەڭ تەلەفون سوعارسىڭ, – دەدى سۇلەسوق.
«بارا بەر»-ءدى ۇقتىم دا, سىرتقا كوڭىلىم قۇلازىپ شىقتىم. ەندى بۇگىن ءوزىمدى جازعىردىم. (وسىنداي كەزدەردە ءسوز سۇراپ ەمەس, ءبوز سۇراي كەلگەندەي مەسەلىڭ قايتقاندا, ەرتەڭنەن باستاپ تىلشىلىكتى تاستايتىن بولاسىڭ. ال, بىراق, تاڭ اتقاندا, بۇگىن تاعى دا «انا تىلىنە», جۇمىسقا باراتىنىڭ ەسىڭە تۇسكەندە, قول-اياعىڭ جەرگە تيمەيدى).
…كىمگە رەنجىپ, كىمگە قىر كورسەتكەنىمدى قايدام, ءۇش-ءتورت كۇن تەلەفونعا جۋىماي قويدىم. ساباما تۇسسەم, ساعاتتار ءوتىپ جاتىر. دەرەۋ تەلەفونعا ۇمتىلدىم. تۇتقانى ەشكىم كوتەرمەدى. دىڭىلداپ, دىڭكەمدى قۇرتتى, دەگبىرىمدى تاۋىستى. ۇيدە جوق پا, الدە… ەندى كۇن سايىن تالعات بيگەلدينوۆكە قوڭىراۋ سوعۋ ادەتكە اينالدى. تەلەفوننىڭ ديسكىسى شىر اينالىپ-اينالىپ, تالعات اعامدى «تابا المايدى». ءساتى تۇسكەن كۇنى ول كىسىنىڭ كوڭىلى تۇسپەدى. «سونى قايتەسىڭ, ريحان» دەپ, سىرعاقتاتادى. سول ەكى ارادا ەكى جەتى ءوتىپ كەتتى. باستىقتىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسامىن. قايدا, ول ءۇشىن جۇمىسقا مۇلدە كەلمەي قويۋىڭ كەرەك.
«جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق», تاعى تەلەفون شالدىم.
بۇل جولى تۇتقانى تەز كوتەرگەنى نە كەرەك:
– اينالىپ كەتەيىن, ينتەرۆيۋ بەرە المايمىن, – دەدى تىكە.
– وندا, اناۋ كۇنگى بال سالىپ بەرگەن بانكىڭىزدى اپارىپ بەرەيىن.
بۇل شىنىم ەدى. ول ۋاقىتتا بانكى اتاۋلى بۇگىنگىدەي ەمەس, قات. قاجەت كەزدە قولعا تۇسپەي قالادى. ارينە, باسقا-باسقا, بانكىگە قاراپ تۇرعان باتىر جوق, مەنىكى دە ءجونسىز بولدى ما, ءۇنسىز قالدى. سونى پايدالانىپ, الدەنە دەمەي تۇرعاندا جەلىنى ۇزەتىن تەتىكتى تەز ءتۇرتىپ جىبەردىم. ءسويتىپ, تەلەفون تۇتقاسىن ۇلكەن كىسىدەن بۇرىن قويماۋعا ءتيىستى ادەپتى بۇزدىم. ءارى تۇرىپ, بەرى تۇرىپ, باپتاپ جۇرگەن ديكتوفوندى, ءۇنتاسپانى سالىپ الدىم. «بالكىم, ءساتى تۇسەر؟..».
قوڭىراۋ شالماي-اق, قولايلى ۋاقىت وسى عوي دەپ, تۇسكە تاياۋ باردىم. ءشايدىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم.
– قولىڭداعىنى شكافتىڭ ۇستىنە قويا سال دا, كەل, ءشاي ءىش.
باسپالاپ ءسوز باستادىم:
– بالىڭىز ءتاتتى ەكەن.
– جەدىڭ بە؟
– ءيا.
– كوزىڭە تامىزدىڭ با؟
– ؟!؟
– انە, قازاق دەسەڭ, وزىڭە تيەدى. بالدىڭ قادىرىن بىلمەيسىڭدەر! بال مالدان كەم پايدا بەرمەيدى. وسى كۇنى قازاقتىڭ قانشاما جىگىتتەرى جۇمىس تاپپاي, سەندەلىپ ءجۇر. بەس-التاۋى بىرىگىپ, ارا باقسا, قايتەدى؟.. تابىسى كوپ. بالى ساۋلىققا پايدا. مەن, مىنە, قانشا جاسقا كەلدىم, سەنەن نەشە جاس ۇلكەنمىن! كوزىمنىڭ وتكىرلىگى ءالى كەمىگەن جوق. جانارىم ساۋ. ويتكەنى, مەن كوزىمە ۇدايى بال تامىزامىن. بال كوزدىڭ جانارىن ساقتايدى. ساعان قارايمىن, كەلگەن سايىن كوزىلدىرىك سالىپ الاسىڭ. بۇدان بىلاي كوزىڭە بال تامىزىپ ءجۇر. بىراق, قانداي بال ەكەنىن مەن ساعان ايتايىن…
كوزگە بالدىڭ قاي ءتۇرىنىڭ پايدالى ەكەنىن ايتقان. «ءيا, ءتۇسىندىم, جارايدى, سويتەمىن» دەدىم باستىرمالاتىپ. بىراق, قۇلاعىمدا قالعان جوق. ول اڭعىرتتىعىمنان ەمەس, اڭداسام, باتىرىم شەشىلە باستادى.
– اعا, ءسىز ءوزىڭىز سوعىسقا دەيىن بالدىڭ پايداسى تۋرالى ءبىلدىڭىز بە؟
– قايدان بىلەمىن؟!. سەن ماعان سوعىستى ايتپاشى!
– جارايدى… وندا, مەن كەتتىم. شەگىنگەن نەمىستەر سياقتى…
– نەمىستە نەڭ بار؟! فاشيستەر دە!!!
– ءيا, فاشيستەر سياقتى… بىراق, مەن ەرتەڭ تاعى كەلەمىن. «شابۋىلعا» دەگىم كەلىپ تۇردى دا, شارت ەتە تۇسسە, پالە بولار دەپ, دەرەۋ شىعىپ كەتتىم.
«و, قۇداي, ول ەرتەڭ ومارتاسىنا كەتىپ قالماسا ەكەن» دەپ تىلەي-تىلەي, ەسكەرتپەستەن, ەرتەڭگى ساعات 10 بولماي, باتىر ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنا تىرەلدىم. «شەگىنەرگە جەر جوق, ارقامدا – «انا ءتىلى», ەسىكتىڭ قوڭىراۋ تۇيمەسىن قايتا-قايتا, ۇزاق باسىپ تۇرىپ الدىم. ادەپسىزدىك, ارينە, بىراق, ەندى قايتەمىن؟..
تالعات اعام ەسىكتى اشسا دا, كولدەنەڭ تارتقان كۇمىس ءتۇستى شىنجىرىن اعىتپاستان, ماعان قاراپ, ءبىراز تۇردى. «اشىڭىزشى, ا؟». مۇنشاما «بەتپاقتىقتى» كۇتپەگەن بولۋى كەرەك, كوزىن الماعان كۇيى, تەتىكتى سىدىردى. بۇدان ءارى سىپايىلىقتىڭ ءجونى جوق, سىنالاي اشىلعان ەسىككە كيمەلەي كىردىم. رۇقساتسىز ەتىگىمدى, پالتومدى شەشتىم. ول كىسى قيمىلىمدى باعىپ, ءۇنسىز تۇر. جاقتىرماي تۇرعانىن تۋ سىرتىممەن, جۇلىن-جۇيكەم, الپىس ەكى تامىرىممەن ءتۇيسىنىپ, سەزىپ تۇرمىن… قولسومكەمدى كيىمىلگىشتىڭ شكافىنا قويدىم دا:
– سالەماتسىز با؟ – دەدىم بوساعاسىنان جاڭا كىرگەندەي.
– سەن ءوزىڭ… فاشيست ەكەنسىڭ!!!
– ءسىز ءفاشيستى كوردىڭىز بە؟
– نە؟!؟ نە دەدىڭ؟؟!
قاتتى اشۋلاندى. ەكى كوزىنىڭ قيىعى قاسىنا قاراي شانشىلىپ شىعا كەلدى. «كوزىمنىڭ وتكىرلىگى قايتقان جوق» دەگەنى راس, وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى.
مەن قورقىپ كەتتىم. ۇيات بولدى… ءفاشيزمدى جەڭگەن باتىر ادامعا بۇلاي دەگەنىم ۇلكەن اعاتتىق بولدى. ەندى قايتتتىم, «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق»…
– وندا… ءوزىڭىز… ايتپايسىز عوي… ماعان دا… تاپسىرما… – ءسوزىم سوزىمە جۋىسپايدى. «مەن ەندى نە ىستەيىن؟..».
قاراپ-قاراپ تۇردى دا:
– كىر! كىر, بولمەگە!.. – دەدى.
ءۇنى ازداپ سىنعانداي ما, الدە, ماعان سولاي كورىندى مە…
قوناقجايعا ءوتتىم. تەلەديدار قوسۋلى. قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر, ماقپال ءجۇنىسوۆا ءان سالىپ تۇر ەكەن. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى», باھادۇرگە:
– اعا, ءسىز ماقپالدىڭ ءانىن جاقسى كورەسىز با؟ – دەدىم.
باتىر – اڭعال بولسا اڭعال شىعار, بىراق, بالاداي جانى ساف كەلەدى ەكەن. قولمەن سىلىپ العانداي جاڭاعى اشۋدان جۇزىندە قولما-قول تۇك قالعان جوق:
– اينالىپ كەتەيىن (وزگەلەر اينالايىن دەسە, بۇل كىسى «اينالىپ كەتەيىن» دەپ سويلەيتىنىن اڭدادىم), بىلتىر كوكتەمدە, لەنين سارايى جاقتا ناۋرىز تويىندا ءبىر كيىز ۇيگە كىرسەك, ماقپال وتىر ەكەن. مەنى كورىپ, اتىپ تۇرا كەلىپ; «وي, تالعات اعام مەنىڭ!» دەپ, موينىمنان قۇشاقتاپ, بەتىمنەن ءسۇيىپ جاتىر. ماعان ارناپ دومبىرامەن ءبىراز ءان ايتىپ بەردى. دومبىرانى جاقسى تارتادى.
دەگەنشە بولعان جوق, ەسىكتىڭ قوڭىراۋى قاعىلدى.
– مەن كازىر, – دەپ اۋىز بولمەگە بەتتەدى. بىرەۋدى مەيىرلەنىپ قارسى الدى. ەكەۋى ەمەن-جارقىن سويلەستى. مەن, ايتەۋىر, باتىردىڭ جىبىگەنىنە قۋانىپ وتىرمىن. ءا دەگەنشە, بولمەگە جاسى 20-25-تەر شاماسىنداعى سۇلۋشا جىگىت باس سۇعىپ, امانداستى.
– گازەتتەن كەلىپ وتىر. ينتەرۆيۋ بەرەمىن, – دەدى.
«ءيا, ءسات! قاندى باسىڭ بەرى تارت!».
– ا, وندا مەن جۇمىستارىڭىزعا كەدەرگى بولمايىن, – دەپ, كوپ بوگەلمەي, از-كەم شارۋاسىن ايتىپ, شىعىپ كەتتى. باتىر مەيمانىن ەسىكتەن ۇزاتىپ سالىپ كەلدى دە:
– كىشى بالام عوي (اڭگىمەنىڭ ءساتى تۋعانعا قۋانىپ وتىرىپ, ءمان بەرگەنىم جوق, الدە, نەمەرەم دەدى مە ەكەن…). بۇل دا تالعات بيگەلدينوۆ, – دەدى.
ەندى ءوزى «حوش» دەمەيىنشە, تاعى ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ الارمىن دەپ, ۇستەل ۇستىندەگى سامساعان «ويىنشىق» سامولەتتەردى قىزىقتاعان بولىپ, ورىندىقتا تاپجىلماستان, ءۇن-ءتۇنسىز وتىرمىن. ۇشقىشتىڭ جانى – ۇشاقتىڭ قاناتىندا, نازارىم سۇيىكتى سامولەتتەرىنە ءسۇرىنىپ وتىرعانىن كورسە, ءوزى دە الدەنە دەپ ءسوز باستار…
ءان اياقتالدى. تەلەديداردى ءسوندىرىپ, اڭگىمەگە دايىن ەكەنىن اڭداتتى.
…باتىر «بۋلىعىپ» ءجۇر ەكەن, ساۋال سايىن ءسوز تۋىنداتىپ, كوپ, وتە كوپ اڭگىمە ايتتى. ءبىر ەمەس, ەكى تاسپانىڭ ەكى جاعى تولدى. باتىردىڭ دا كوكىرەگىنە بايلانعان شەرى بولادى ەكەن, سەمىپ قالعان سىردى تارقاتتى. تاعدىرى اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا-اق باستالىپتى. بالا كۇنگى كوپ نارسە ەسىندە ەكەن, تاپقان, باققان اتا-اناسى تۋرالى ءسوز قوزعادى. ءجۇز ءۇش جاساعان ناعاشى اپاسى حاديشا اجەيدىڭ دۇعا ۇيرەتكەنىن, ونى سوعىستىڭ ءون بويىنا اۋزىنان تاستاماعانىن, كەيىن بەيبىت زاماندا جۇمىستا دا, تۇرمىستا دا الدەقالاي قيىندىققا دۋشار بولعاندا وقي جۇرەتىنىن اڭگىمەلەدى. سوعىس ءبىتىپ, ەلگە كەلگەن سوڭ, وقۋعا جينالعاندا اتا-اناسى «باتىرعا ەندى وقۋدىڭ كەرەگى نە؟» دەپ تاڭعالعانىن, بۇعان قالىڭدىق دايىنداپ وتىرعانىن ايتقاندا, «ونى كايتەمىن؟» دەپ ءوزىنىڭ تاڭعالعانىن ايتىپ, راحاتتانا كۇلدى. «كايتەمىنى نەسى؟ ۇيلەنەسىڭ». «جوق. وقيمىن. ۇيلەنبەيمىن». «سەن اۋەلى ول قىزدى كورسەڭشى». «كورسەك, كورەيىك». كوردى. ون التىداعى ءسۇپ-سۇيكىمدى قىز ەكەن. ەرىكسىز عاشىق بولدى. قالدىرماي, وزىمەن بىرگە الا كەتتى. «ول – مىناۋ ەدى, ەرتەرەك قايتىس بولدى, بايقۇس» دەپ, قاسى-كوزى مولدىرەگەن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ سۋرەتىن كورسەتتى.
… بۇل ءبىر بىتكەن ءىس بولدى. تاڭەرتەڭ باتىر قارسى الىپ ەدى, ەندى تۇستە بالا كۇنىندە بەينەت كەشكەن, جاس كۇنىندە ۇشىپ ءجۇرىپ وت شاشقان, تىرشىلىكتە كەزىككەن قىزىقشىلىق پەن قيىنشىلىق ءبارى-ءبارى جينالىپ, جۇرەگىنە قاتپار-قاتپار سىر بولىپ قاتقان ءدۇر قاريا شىعارىپ سالدى. «بۇل – مەنىڭ ءسۇرىپ جاتقان ءومىرىم, اينالىپ كەتەيىن». تاسپاعا تارتقان ءسوزدىڭ ءبارىن ءىلىپ, ءتىزىپ نەمەسە شالا شولىپ جاريالاۋدىڭ ءجون ەمەستىگىن قاپەرگە سالدى. «گازەتكە شىعارماي تۇرىپ, جازعانىڭدى ماعان كورسەتىپ ال» دەدى. «و, ارينە!». سوڭىرا, 12 بەتكە ىقشامداپ, كومپيۋتەرگە تەرىلگەن ءوز اڭگىمەسىن وقىدى. كوكەيىنەن شىقتى. ءار بەتىنە جەكە-جەكە قول قويىپ بەردى. «ال, ريحان, تاعى جازامىن دەسەڭ, تاعى كەل» دەپ, ىقىلاس ءبىلدىردى. جاستىق پا, جۇمىس پا, ءساتىن تۋىپ تۇرعاندا قايتا ورالماعانىمىز-اي… كەزەكتى, كەلەسى سۇحباتتاردى «قۋالاپ» كەتە بەرىپپىز.
اجال اسپاندا ەمەس,سۋدا جەتە جازدادى…
…ورىنبور اسكەري-اۆياتسيا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن سەرجانت تالعات بيگەلدينوۆ 1942 جىلى جەلتوقسان ايىندا كالينين مايدانى تۇبىندەگى شابۋىلداۋشى اۆياتسيا پولكىنە كەلدى. بىرنەشە كۇن بويى اسكەري اەرودرومدا اۋە شايقاسىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ۇيرەنىپ, كوپ جاتتىقتى. ءسويتىپ, 1943 جىلعى اقپاننىڭ 17-ءسى كۇنى العاشقى اسكەري تاپسىرماعا, اۋەگە شىرقاپ شىقتى. اسپانعا العاشقى ساپار ءساتتى ءوتتى. سول كۇنى تاعى دا ەكى مارتە ۇشىپ, تاپسىرما ورىندادى. سولايشا, سوعىستىڭ قيان-كەسكى ۇرىسىنا دەندەي ەنىپ جۇرە بەردى. بار-جوعى توعىزىنشى شىققان شايقاستا نەمىستىڭ ۇشقىشىن قۋالاپ ءجۇرىپ, قۇلاتتى. سويتسە, ول سول ۋاقىتقا دەيىن كەڭەس اسكەرىنىڭ 300-گە تارتا سامولەتىن جويعان, اسپانداعى ايقاستا 108 رەت جەڭىسكە جەتكەن, وزدەرىندە ادام تەڭگەرمەس ۇشقىشى ەكەن. ول ءوزىنىڭ سامولەتىن بار-جوعى 8-اق اسكەري ايقاس وتكەرگەن, بار-جوعى جيىرما جاسار جىگىتتىڭ اتىپ تۇسىرگەنىنە سەنبەپتى. «ول كىم؟». «ول – قازاق» دەسە, «قازاق دەگەن كىم؟» دەپ تاڭعالىپتى عوي.
«مەن سونى ءبىلدى دەيسىڭ بە؟ ول ءوزى مەنى جەلكە تۇسىمنان ۇرماق بولىپ جانتالاسىپ جۇرگەندە تۋرا تۇمسىعىمنىڭ الدىنا ءوزىن ءوزى الىپ شىعا كەلدى. ءوزى كەلىپ تۇرعان سوڭ, ايايىن با, اتقىلادىم. قايتا, مەنىڭ ءوزىمدى قۇدايدىڭ ساقتاعانىن ايت!» دەدى سول كۇنگى سەرجانت. سودان, بيگەلدينوۆكە وفيتسەر دارەجەسىن بەرىپ, زۆەنو كومانديرى ەتىپ تاعايىندادى.
… جيىرماداعى كوماندير حاركوۆ ءۇشىن شايقاستا ءوزى شەيىت كەتە جازدادى. سامولەتىنە وق ءتيىپ, مايدان شەبىنە ازەر جەتىپ ۇلگەردى. ءوز توبىنا قوسىلعان سوڭ, قايتادان ۇشتى. ءبىر كۇنى بيگەلدينوۆتەردىڭ پولكىنا گەنەرال ۆ.گ.ريازانوۆ حاركوۆتىڭ ماڭىنداعى جاۋ اەرودرومىن تالقانداۋدى مىندەتتەدى. يسترەبيتەلدەردىڭ قورعانىشىمەن جاراقتانعان «يل»-دەر شابۋىلعا شۇعىل اتتاندى. تاڭالاكەۋىمدە دۇشپاننىڭ اەرودرومىنا جەتىپ, سول جەردە قازداي ءتىزىلىپ تۇرعان بومبىلاۋشى 12 ۇشاقتى جويدى. انگارلار مەن اۆيابومبا قويماسىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعان پولك جاۋىنگەرلەرى امان-ەسەن ورالدى.
تۇسكى ساعات 14-تە التى «يل» حاركوۆتى تاعى بەتكە الدى. بۇل جولى يسترەبيتەلدەرسىز «جالاڭاش» ۇشتى. وكىنىشكە قاراي, تاڭەرتەڭ ەسەسى كەتىپ, جاۋىققان جاۋ ولارعا ۇدەمەلەتىپ, زەنيتتەردەن وق جاۋدىردى.
ءۇش-ۇشتەن ءبولىنىپ, ەكى بەلدەۋمەن وزىمىزگە قاراي بەت العان ۇشقىشتار اياقاستى يسترەبيتەلدەرمەن جاراقتانعان نەمىستىڭ بومبىلاۋشى ۇشاقتارىنا كەز بولدى. تاپسىرمادان ورالىپ كەلە جاتقان «مەسسەرلەر» بۇلاردى بايقاپ قالىپتى. باعىتىنان كىلت بۇرىلىپ, ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە قارسى سالدى! ءسويتىپ, اينالدىرعان التى شابۋىلشى اتتاي ون ەكى يسترەبيتەلمەن بەتپە-بەت قالدى. اسپاندا شىر-كوبەلەك شايقاس باستالدى.
تالعاتتىڭ ۇشاعىنا باۋىرىنان وق جاۋدىرىپ جۇرگەن ءبىر نەمىس سۋماڭ ەتىپ, وزىنەن-ءوزى قارسى الدىعا شىعا كەلدى. قالت ەتكىزبەي, پۋشكا اتقىلايتىن گاشەتكانى بەزىلدەتە باستى. نەمىس يسترەبيتەل قاپ-قارا ءتۇتىنى بۇرقىلداپ, تومەنگە قاراي اتقان تاستاي قۇلديلادى! بيگەلدينوۆتىڭ ۇشاعى دا «جارادار» بولدى. بىراق, كەرى قايتۋعا بولمايدى. ويتكەنى, اۋدەمجەردە دۇشپاننىڭ دالا اەرودرومىندا 100 بومبىلاۋشى مەن يسترەبيتەلدەر «مەنمۇندالاپ» تۇر. سونى بەتكە الدى. بۇنى كورگەن اەرودروم ابىر-سابىرعا ءتۇستى. سامولەتتەرى اۋەگە كوتەرىلىپ, بومبىلاۋشى ۇشاقتىڭ ارتقى كابيناسىنان پۋلەمەت ساقىلداپ قويا بەردى. ءبىزدىڭ شابۋىلداۋشىلار دا قاراپ قالعان جوق, ەس جيعىزباي توپەلەتتى. اەرودروم ءاپ-ساتتە وت-جالىنعا وراندى. ءبىزدىڭ «يل»-دەر ەندى اەرودرومدى ارتقا تاستاپ, كەرى ۇشتى. وسى كەزدە وق تيگەن سامولەتى سىر بەرىپ, اۋىرلاي باستادى. مايدان شەبىنە دەيىن ءالى 40 شاقىرىم بار, شىداي المايتىن سياقتى. «يل-2»-ءنىڭ احۋالىن اڭداپ قالعان نەمىستىڭ ەكى «فوكەرى» جالما-جان ەكى جاقتان قاۋسىرمالاپ, بۇلاردى ءوز اەرودرومىنا قوندىرماققا ارەكەتتەندى. «بيگەلدينوۆتى بىلمەيدى ەكەنسىڭدەر!». «سىرقات» سامولەتپەن-اق سىرعاقسىپ, سانسىراتتى. ولار ارى دالپىلداپ, بەرى قالتىلداپ, مىسى قۇرىدى. تۇك شىعارا الماعانىنا ىزا بولدى ما, بۇرىلىپ الىپ, ءبىزدىڭ سامولەتتى اتقىلاي باستادى. بۇرشاقتاي جاۋعان پۋلەمەتتىڭ وعى جان قويسىن با, موتورعا, كابيناعا ءتيىپ, دۆيگاتەل تۇتىندەي باستادى. ۇشقىش پەن اتقىلاۋشى جالما-جان پاراشيۋت اشىپ, تۇيعىن قۇستاي ءتۇۋ تومەنگە سورعالادى…
امان-ەسەن قۇتىلعان ەكەۋ مايدان شەبىنە جەتەم دەگەنشە بىرنەشە كۇن ءوتتى. اڭداماي قالىپ, ەكى مارتە نەمىستەردىڭ پوستىسىنىڭ تۇسىنان شىعا قالعانى بار ەمەس پە! بەتپە-بەت كەلگەن جاۋدىڭ ەكى سولداتىن جەكپە-جەكتە جەر جاستاندىردى. ءىز جاسىرۋ ءۇشىن ءۇش ساعات بويى باتپاقتا كەڭىردەكتەپ باتىپ وتىردى. مايدان شەبىنە جەتۋگە از قالعاندا اتقىلاۋشى ابايسىزدا ميناعا ءتۇسىپ, مەرت بولدى…
سولتۇستىك دوننىڭ جاعاسىنا تاڭ الدىندا تالعات جالعىز ءوزى جەتتى. ارعى جاعالاۋدا – ءوزىمىز. ءتانىن تەمىردەي قارىعان تاستاي سۋىق سۋعا كۇمپ ەتىپ, جۇزە جونەلدى. نەمىستار بايقاپ قالىپتى. وزەنگە وق جاۋدىردى. زۋ-ۋ, ششسۋ-ۋف-ف… ورشەلەنىپ, باسى قىلتىڭداپ, قۇلاشتاپ كەلە جاتقانىندا سول قولىنا وق ءتيدى. وسى كەزدە نەشە كۇننەن بەرى ارىپ-اشىپ, ابدەن السىرەگەن جاۋىنگەردىڭ ۇستىندەگى ءسۋسىڭدى كيىمى اۋىرلاپ, باتىپ بارا جاتقانىن بايقادى. بار كۇش-جىگەرىن جيىپ, اۋپىرىمدەپ, جاعالاۋداعى تاسقا جەتە جىعىلدى دا, ەس-ءتۇسسىز قالدى… ۇشقىشتى جاياۋ اسكەرلەر تاۋىپ, جەرتولەگە ارقالاپ اكەلدى. سانيتار جاراسىن تاڭىپ, مەدسانباتقا جىبەردى. پولكتاعىلار ورالماعانعا ونى وپات بولدىعا جورىپ قويعان. جانكەشتى ەكەن, جيىرما ءبىر كۇندە جازىلىپ, شتۋرۆال ۇستاۋعا جارادى. سولايشا, كوكتاڭىرىنىڭ, كوكتىڭ ۇلى كوككە قايتا شىرقادى.
ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ بىرتۋارى
ءۇش ءجۇز بەس رەت ۇشقانىندا ەسكادريليا كومانديرى تالعاتپەن بىرگە سوعىسقان ەشكىم قازا بولعان جوق. انىقتاپ ايتقاندا, سونىڭ بارىندە دە ونىڭ كىناسىنەن ەشكىم اجال قۇشقان ەمەس! سەبەبى, ءبارى كومانديرگە بايلانىستى. كوماندير ۇرىسقا قالاي باستاپ كىرسە, ۇرىس سولاي اياقتالادى. ساراتوۆ بارلاۋ مەكتەبىندە ءدارىس العان تالعات بيگەلدينوۆ – دۇشپاننىڭ جەردەگى نىساندارىن اۋەدەن فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرۋدىڭ اسقان شەبەرى. ۇشقىش-كومانديردىڭ وزگەگە سيرەك قوناتىن وسى قابىلەتى اڭىز بولىپ تارادى. 152-گۆارديالىق يسترەبيتەل پولكىنىڭ ۇشقىش-يسترەبيتەلدەرى 144-گۆارديالىق لۆوۆ شابۋىلداۋشى اۆياتسيا پولكىنىڭ ەسكادريليا كومانديرى تالعات بيگەلدينوۆتىڭ دارىنىن, ول باستاپ ۇشقان ۇشقىشتار توبىنىڭ ەشۋاقىتتا شىعىنعا ۇشىراماعانىن ايتادى: «اۋا رايى قانداي قيىن بولسا دا, ءتيىستى نىساندى قاپىسىز تاۋىپ, ونى جويۋداعى شەبەرلىگى ادام تاڭعالارلىق. اسىرەسە, 1944 جىلعى قازاننىڭ 14-ءى كۇنى اتقارعان وپەراتسياسى اسكەري وقۋ-جاتتىعۋدا ۇلگى ەتۋگە ابدەن لايىق. تالعات بيگەلدينوۆتىڭ ەسكادريلياسىنداعى «تورتتىك» زۆەنوسىنا بارلاي ءجۇرىپ شابۋىلداۋ مىندەتتەلدى. وپەراتسيا كەزىندە ولار كرۋگلوۆ ماڭىنداعى كوز الداۋشى تۇسپەن بوياپ قويعان باقانداي 50 شاقتى اۆتوماشينانىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ ءتورت يسترەبيتەلگە سەگىز بىردەي فۆ-190 («فوككە-ۆۋلف-190») جانە ءتورت مە-190 ۇشاعى تاپ بەردى. وسى اراداعى بيگەلدينوۆتىڭ شەبەرلىگىنە ءسوز جەتپەيدى. زۆەنوسىنداعى ءتورت ۇشاقتى ۇيىستىرىپ الدى دا, شابۋىلدى ۇدەتە ءتۇستى. جاۋدىڭ ون ەكى ۇشاعىنىڭ قۇرساۋىندا ءجۇرىپ-اق, جەتى ماشينەنى تالقانداپ, قاراماعىنداعى بىردە-ءبىر ۇشقىشتى اجال قۇشتىرماي, سامولەتتەردى ءبۇتىن كۇيىندە اەرودرومعا امان-ەسەن قوندىردى» دەپ جازعان.
شتۋرموۆيك سەكسەن رەت اسپانعا كوتەرىلگەن بولسا, باتىر اتاعى بەرىلەدى. ەگەر ءجۇز الپىس رەت ۇرىس سالسا, كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكىنشى رەت تاعى الاسىڭ. ءۇش ءجۇز وتىز رەت ۇشساڭ, ءۇشىنشى مارتە… بىراق, ءۇش ەسە باتىرلىق بۇيىرعان جوق. بيگەلدينوۆ شتۋرموۆيكپەن ءۇش ءجۇز بەس رەت تاپسىرما ورىنداعاندا, كەڭەس وداعىنىڭ باتىر اتاعىن ەكى مارتە العان اناتولي ەفيموۆ 244 رەت ۇشىپتى…
مايدانعا قاتارداعى ۇشقىش بولىپ كىرگەن تالعات بيگەلدينوۆ سوعىس اياقتالعاندا اۆياپولك گۆاردياسىنىڭ ەسكادريليا كومانديرى دارەجەسىنە جەتتى. ەكى جىلدا 305 رەت ۇشقاندى ۋاقىتقا شاققاندا 500 ساعات بولادى ەكەن. سول ۋاقىت ىشىندە 21 تانك, اسپانداعى ايقاستا 7 ۇشاقتى ونىڭ ىشىندە ءبىر ءوزى 5 ۇشاقتى, توپپەن ۇشىپ ءجۇرىپ, ەكەۋىن قۇلاتتى. جانە جەردە بەسەۋىنىڭ كوزىن جويدى. وزدىگىنەن جۇرەتىن 5 ارتيللەريالىق قوندىرعىنى جانە 2 لوكوموتيۆ, 37 اۆتوموبيل, اسكەريلەرى بار, تەحنيكا تيەلگەن 7 ۆاگوندى تالقانداعان.
كەڭەستىك ۇشقىشتاردىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت بەرليننىڭ ۇستىمەن ۇشقان. بيگەلدينوۆ – قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن پراگا اەرودرومىنا ءبىرىنشى بولىپ ۇشاق قوندىرعان كەڭەستىك اسكەري ۇشقىش. ەكى مارتە باتىر بولعان 65 اسكەري ۇشقىشتىڭ بىرەگەيى. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكi مارتە العان 120 باتىردىڭ iشiندەگi بiر عانا ازيات تەكتى ازامات. تالعات بيگەلدينوۆتىڭ ەسىمى اقتوبە جوعارى ازاماتتىق اۆياتسيا ۇشقىشتار ينستيتۋتى مەن قاراعاندى رەسپۋبليكالىق اۆياتسيا ۋچيليششەسىنە بەرىلگەن. بىرنەشە قالالاردىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
سوعىس باتىرى اسكەري-اۋە اكادەمياسىن بىتىرگەن 1950 جىلدارى ەلىمىزدە رەاكتيۆتى اۆياتسيانىڭ وركەندەگەن كەزى. رەاكتيۆتى سامولەتتەر پايدا بولدى. وسى سامولەتتەردى سىناۋ ءۇشىن جيىرما بەس ادامدى سىناۋشى ۇشقىشتىققا دايىندادى. تورتەۋى قازا بولدى. تالعات اپاتقا تۇسسە دە, امان قالدى…
ءبىر قىزىعى دەيمىز بە, تاڭعالارلىعى دەيسىز بە, كازىرگى استانا اۋەجايىنىڭ ورنىندا بۇرىن اقمولا-قاراوتكەل توڭىرەگىندە مايلىبالىق اۋىلى بولىپتى. ءدال وسى جەردە تالعات بيگەلدينوۆ تۋعان. انا جىلدارى اقمولاعا اۋەجاي سالۋعا جەر ىزدەگەندە قولايلى, ىڭعايلى وسى مايلىبالىق اۋىلى بولىپتى. اۋەجاي قۇرىلىسىن دا ءوزى باس بولىپ جۇرگىزدى.
وتكەن عاسىردىڭ وراسىنا دەيىن قازاقستانداعى ازاماتتىق اۆياتسيا كەنجە قالعان ەدى. بۇيىردەگى ماسكەۋگە ۇشۋ ءۇشىن تۇستىكتەگى تاشكەنتتەن بارىپ مىنەدى ەكەن. سەبەبى, الماتىدا يل-18 ۇشىپ-قوناتىن اسفالتتى, بەتوندى بەرىك الاڭ جوق. باتىر ازاماتتىق اۆياتسيانى وركەندەتۋدى, ونىڭ نەگىزىن قۇرۋدى قولعا الدى. ءوزى وسى سالانى تولىق يگەرۋ ءۇشىن ماسكەۋ ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىن وقىپ تاۋىستى. الماتىدان سوڭ بالقاش اۋەجايىن قولعا العان. ودان كەيىن بيگەلدينوۆتىڭ باسشىلىعىمەن اقمولادا, پاۆلوداردا جانە گۋرەۆ پەن ورالدان باسقا بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا ۇشۋ-قونۋ الاڭىمەن تولىقتاي جابدىقتالعان اەرودرومدار سالىندى.
زەينەت دەمالىسىنا شىققان سوڭ اۆتواۋەسقويلار وداعىن باسقاردى. ءوزى باس بولىپ جۇرگىزۋشىلەردى دايىنداۋعا قاتتى كوڭىل ءبولدى. ءاربىر وبلىس ورتالىعىندا اۆتومەكتەپتەر اشتى. جەردە دە اسپانداعىداي جۇيەلىلىك بولعانىن قالاپ ەدى. ودان باسقا دا كوپتەگەن قوعامدىق قىزمەتتەرگە ارالاستى. قازاق ونشا ءتان الا قويماعان بال اراسىن ءوسىردى. سولايشا, باتىر تالعاتتىڭ تاعلىمى ەكى عاسىردان بەرى ءتانتى ەتىپ كەلەدى.
ايتپاقشى, تالعات بيگەلدينوۆ بارلاۋشى بولعاندىقتان, نەگىزىنەن تۇنگى, جۇلدىز جامىراعان اسپاندى شارلاي ۇشقان. دەمەك, باتىرىمىز ەكى «التىن جۇلدىزىن» اسپاننان الىپ ءتۇستى…
راۋشان تولەنقىزى
