تاۋەلسىز ەل بولعالى سانامىزدان ءوشىپ, جوعالىپ كەتە جازداعان قازىنالارىمىز دا تابىلىپ, ولار حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالىپ, رۋحىمىزدىڭ جاڭعىرىپ جاتقانى قانداي عانيبەت! مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم – ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇگەندەلۋى.
ال ەندى بالەن جىل پاتشا وتارشىلىعىندا بولعان, ودان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىسپاعىن كورگەن جۇرتىمىزدىڭ وشكەنىن ءتىرىلتۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى بەلگىلى. وسى ورايدا ايرىقشا قىزمەت جاساپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى, ەل تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرلارىن ارشىپ كەلە جاتقان قالامگەرلەرىمىزدىڭ بىرەگەيى تورتاي ءسادۋاقاسوۆ ەكەنى انىق.
اۆتوردىڭ بۇعان دەيىن كوبىنەسە ولەڭ كىتاپتارى جارىق كورسە, كەيىنگى جىلدارى ءاربىر ايماققا قاتىستى ەلىمىزدىڭ ۇمىت بولعان تاريحى, جەر-سۋدىڭ ەجەلگى اتاۋلارى, اۋماق تۇرعىندارىنىڭ شەجىرە-دەرەكتەرى قامتىلعان وتە قۇندى كىتاپتارى باسىلىپ شىقتى. باسىندا مۇنى كەيبىرەۋلەر توسىرقاي قابىلداپ, ورىس دەرەكتەرى ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ جاي-جاپسارىن بۇرمالاپ كورسەتۋى مۇمكىن دەگەن تەرىس پيعىلدا بولعان سەكىلدى. بىراق ورىس شەنەۋنىكتەرى بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارىن ءار اۋىلدىڭ بي, بولىسىنان جازىپ العان, ول شەنەۋنىكتەردىڭ قايسىبىرى توقتامىس, ەردەن, قوڭىرقۇلجا, تۇرلىبەك, ماڭداي, قۇنانباي, الشىنباي, جايىقباي, شورماننىڭ مۇساسى سەكىلدى ەل اعالارى, ءوز قانداستارىمىز. ايتپەسە باسقا قانداي دالمە-ءدال دەرەكتەرىمىز بار؟ بيلەرىمىز كۋالاندىرىپ, بولىستارىمىز بەكىتىپ بەرگەن بۇدان ارتىق قۇندى قۇجاتتار تابىلماس. كەرىسىنشە, بۇرىن اناۋ ايتتى, مىناۋ ايتتىمەن, دالەلسىز, جورامالمەن قيىستىرىلىپ جۇرگەن اڭىز-اڭگىمەلەر, جاس شامالارى ناقتى بولماعاندىقتان ءارتۇرلى وقيعاعا كيلىگىپ كەتەتىن كەيبىر تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى تياناقتالىپ, جونىنە كەلىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا بۇل كىتاپتار ەلدىڭ ۇلكەن سۇرانىسىنا يە بولىپ, جۇرتشىلىققا تەز ارادا تاراپ كەتتى. اۋىلداستار, تانىستار ول دۇنيەلەردى ءبىر-بىرىنەن سۇراپ, قالاپ الىپ, قاتپارلى تاريحتىڭ سىرىنا قانىعادى. وسىلايشا تەكتى جەردەن شىققان تەگەۋرىندى تالانت يەسىنىڭ تاريحي-تانىمدىق تۋىندىلارى تۋعان ەلىنىڭ يگىلىگىنە اينالدى.
تورتايدىڭ تالماي تالاپتانىپ, ەرىنبەي ەڭبەكتەنە ءجۇرىپ, مۇراعات قويناۋلارىنان ىزدەپ تاپقان, ەسكى كىتاپتار مەن كونە قولجازبالاردان ءسۇزىپ العان جادىگەرلەرى قازاقستاننىڭ تالاي ايماعىنىڭ, سونىڭ ىشىندە اتاپ ايتاتىن بولساق, ءوزىمىزدىڭ اقمولا, كوكشەتاۋ, سول سەكىلدى قىزىلجار, ومبى, قاراعاندى, ۇلىتاۋ, الاتاۋ وڭىرلەرىنىڭ ەل مەن جەر تاريحىنداعى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى دەۋگە بولادى. بۇل ورايدا ونىڭ «نازارباي بي جانە تۋعان ولكە تاريحى» (2000), «ەل مەن جەر» (2003), «ابىلاي حان مەن اتالىق» (2005) ولەڭ, زەرتتەۋ كىتاپتارىن; اقمولا, قاراعاندى, سەمەي, الماتى, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ وتكەن تاريحىنا ارنالعان «استانا ايماعى» (2008), بۋراباي, زەرەندى, بۇلاندى, ەڭبەكشىلدەر, بۇرىنعى چكالوۆ اۋماقتارىنىڭ ەل-جۇرتى تۋرالى «شورتانكول ويعا شومعاندا» (2012) اتتى كولەمدى تاريحي-مۇراعاتتىق ەڭبەكتەرىن اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇل دۇنيەلەر ەلدىڭ يگىلىگىنە اينالۋىمەن بىرگە, ولاردىڭ ىقپال-اسەرىمەن, سولاردى نەگىزگە العان نۇسقادا ءار اۋماقتا ءبىرتالاي ولكەتانۋ جيناقتارىنىڭ جارىق كورۋى زەرتتەۋشى ەڭبەگىنىڭ ۇلكەن ۇردىسكە اينالعانىن كورسەتەدى. ءوزىم دە اۋىلداعى قارتتار مەن بىلەتىن ازاماتتاردان جازىپ الىپ, بۇرىننان جيناقتاعان جازبالارىم بويىنشا «ۇرىڭقاي قىرعىزى», «شەجىرەلەر جيىنتىعى» دەپ اتالاتىن كىتاپتار شىعاردىم. سوندا سۇيەنەتىن دالەل, باستى وزەك رەتىندە وسى ت.سادۋاقاسوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىن باسشىلىققا الدىم. زەرتتەۋشىنىڭ ەل تۋرالى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ باستى قۇندىلىقتارى نەدە؟ ول ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ ناقتى دەرەكتەرىن بەرەدى. ول ەل مەن ەلدىڭ بىرلىگىن ايقىندايدى. ول حالىقتىڭ رۋحىن ەسەلەيتىن, ۇرپاقتىڭ جادىن جاڭعىرتاتىن ءماندى جايتتاردى الدىمىزعا تارتادى. ءبىزدىڭ تەرىستىك وبلىستارداعى ەجەلگى ەل, جەر اتاۋلارى ورىستانىپ كەتكەنىن ءبارىمىز دە ايتا ءجۇرىپ, ءبىراز اتامەكەندەردىڭ اتاۋى قايتارىلدى. بۇل جاعىنان دا تورتايدىڭ تاۋىپ جۇرگەن دەرەك-مالىمەتتەرى ءادىل تارازى بولدى دەپ ويلايمىن.
قاراپ وتىرساق, قاي زاماندا دا, ءتىپتى بەيبىت كەزەڭدە دە قازاق بالاسى توماعا-تۇيىق قالماي, ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. سونىڭ ءبىر كۋاسىندەي جەتىسۋ جەرىندە ەرتەرەكتە كىرىككەن ارقاباي, نۇراباي, التاي, قارپىق, تەمەش, ءبورشى, بوگەنباي, قازىبەك, الشىنباي سياقتى ەسىمدەر دە كەزدەسىپ وتىرادى. كەرىسىنشە, ارقا جۇرتىندا قاراساي, قاراشا, قاناي, قويسويماس اتتى ەل اعالارى ۇشىراسادى. بىزگە ءمالىم بولعان قاراساي باتىرعا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردىڭ ءبىر الۋانى وسىنداي. ولاي بولسا قاراساي باتىر وتكەن قاراوتكەل, كوكشەتاۋ جەرىنە ەلوردانىڭ ورناۋىندا دا وسىنداي ءبىر تاريحي ساباقتاستىق بار سياقتى. اتالار داستۇرىنە زەر سالساق, ەل مەن ەلدىڭ مۇنداي ۇيىرلەستىگى قازاق جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدان, جالپى مەملەكەتتىك مۇددەنى كوزدەۋدەن تۋىندايتىنىنا كوزىمىز جەتەدى.
جەتىسۋ جەرى قالماق باسقىنشىلارىنان ازات ەتىلگەننەن كەيىن دە الاتاۋ مەن كوكشەتاۋدىڭ اراسىنداعى بايلانىسى ۇزىلمەگەن. ودان سوڭعى جەردە قىتايمەن, قىرعىزبەن, قوقانمەن تەڭ دارەجەدە يىق تىرەسۋگە, قالىڭ نايماننىڭ قابىرعالى سۇلتانى ابىلپەيىزبەن بىردەي دەڭگەيدە بولۋعا ۇلى جۇزگە ابىلايدىڭ قۇزىرەتى قاجەت بولدى. جالايىر, البان-سۋان, دۋلات, شاپىراشتى رۋلارىنىڭ بي-باعلاندارىنىڭ سۇراۋىمەن ابىلايدىڭ ءادىل دەگەن بالاسى جەتىسۋعا سۇلتان بولىپ سايلانعانى تاريحتان بەلگىلى. وسى ءادىلدىڭ جانە ونىڭ بالالارىنىڭ ارقاسىندا الاتاۋ مەن كوكشەتاۋدىڭ اراسىنداعى بايلانىس قايتادان جاندانىپ, دامي تۇسەدى.
اڭگىمە ارقاۋى تەك الاتاۋعا عانا تىرەلىپ قالمايدى. بىرىنشىدەن, كوكشەتاۋ ءوڭىرى – ابىلاي حاننىڭ ورداسى, سول تۇستاعى ورتالىق. ەكىنشىدەن, اتىعاي-قاراۋىل ەلى ول كەزدە ۇلىتاۋعا قاراي جايلاۋعا شىعادى ەكەن, ودان ءارى شۋعا دەيىن باراتىن بولعان. جان-جاقتان جينالعان ەل ارالاسادى-قۇرالاسادى, قۇداندالى بولادى, باۋىر باسادى. سول تۇستا شۋ وڭىرىنەن بىرنەشە ءۇي قونىس اۋدارىپ, باعىس, داڭقوي-ايتىمبەت اۋلەتىنە باۋىر باسقان. قاتار قونعان ولار قازىر دە كىندىكقاراعاي, ماپىراشتان 5-6 شاقىرىم جەردە جايعاسىپ وتىر. وسىلايشا بولاشاق بالۋان شولاقتىڭ اۋىلى, سامبەت اۋىلى ىرگە كوتەرەدى. بۇل ايماقتا ەنشىلەس بولىپ قوسىلعان ەلدىڭ ەلەۋلى بولىگى – قىرعىز اعايىندار. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ابىلاي زامانىنان بۇرىن, ەندى ءبىر بولىگى سول تۇستان بەرى وسىندا باۋىر باسقان.
ودان باسقا وڭتۇستىكتەن قونىس اۋدارعان تاراقتىلار تاعى بار. قىزىلقۇمنان اتىعاي-قاراۋىلمەن بىرگە كوشكەن ايتىمبەت ىشىندەگى الشىندار, كەرەيىتتەر تۋرالى دا وسىلاي دەۋگە بولادى. ەرتەدەگى ساۋدا-ساتتىق جولىنىڭ ءبىر تارماعى – وسى ماڭ. كەزىندە قوقاند ساۋداگەرى كەنجەباي دەگەن كەرۋەنباسى دا وسى جەردى باسىپ وتەتىن بولعان. وسىنىڭ ءبارى ەل تاريحىنىڭ تۇتاسىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
ءوزىمىزدىڭ ارقا ءوڭىرىنىڭ, كوكشەتاۋ مەن قىزىلجاردىڭ, قاراعاندى مەن اقمولانىڭ تولايىم تاريحىن تورتاي سادۋاقاسوۆ بىرنەشە جيناعىندا تاراتىپ جازادى. وندا ءار اۋىلدىڭ, ءار قىستاۋدىڭ اتى مەن زاتى, ءبيى مەن ستارشىنى, تۇرمىس جاعدايى, قونعان جۇرتىنىڭ قۇرامى تۇگەل كورسەتىلگەن. مۇنىڭ ءبارى ۇلكەنگە دە, كىشىگە دە, اكىمشىلىكتەر مەن مادەنيەت, اعارتۋ مەكەمەلەرىنە دە قاجەتتى رۋحاني مۇرالار. تۇيىندەپ ايتقاندا, بىرەۋلەر بايلىق قۋىپ, قابات-قابات ءۇي سالىپ, بىرەۋلەر قوس-قوستان ايەل الىپ, بىرەۋلەر شەتەلگە شاپقىلاپ جاتقان نارىق زامانىندا, حالقىنىڭ رۋحاني قامىن ويلاپ, قۇلا تۇزدەن قۇندىلىق ىزدەپ, التى الاشىنا وي سالىپ, ون سان جۇرتقا ولجا سالىپ جۇرگەن تورتاي سادۋاقاسوۆ سول تۋعان جۇرتىنىڭ قۇرمەتىنە دە يە بولدى. ۇلت مۇددەسىن كوزدەپ جازعان, جوعارىدا اتاپ وتكەن كىتاپتارىن ەلىمىزدىڭ كىتاپحانالارىنان الىپ وقۋعا كەڭەس بەرەمىن, ويتكەنى مول مۇرالى شىعارمالارىن ءبىر ماقالاعا باعىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.
قايىربەك وسپانوۆ, ولكەتانۋشى
