ءبىر وقۋلىق مىڭ ادامدى وقىتادى. ال سول مىڭداعان وقۋشى وقيتىن وقۋ قۇرالىنان ءبىر قاتە شىقسا, ەل تاعدىرى قوسا ۋلانادى. قاتەلىكتىڭ قاي-قايسىسى دا جاقسى ەمەس. ون جىلدان بەرى كوپتىڭ كوكەيىندە, داۋ-دامايدىڭ ورتاسىندا جۇرگەن وقۋلىق ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. فرانتسۋزدىڭ تانىمال پەداگوگى شامەن: «وقۋلىق – ۇلتتى قالىپتاستىراتىن فەنومەن» دەپتى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قاينار كوزى, ادام دامۋىنىڭ مادەني تۇتقاسى وقۋلىقتى كىمدەر دايىنداپ ءجۇر؟ سارالاپ كورەلىك.
سەن تيمەسەڭ, مەن تيمە
قازىر «وقۋلىق ساپاسى سىن كوتەرمەيدى» دەپ كەز كەلگەن ادام ايتاتىن بولدى. ءتىپتى بالامىزدىڭ قولىنداعى كىتاپتان ءبىر قاتە كورسەك, جەردەن جەتى قويان تاپقانداي الەۋمەتتىك جەلىگە سالا جونەلەمىز. ءجا, قاتەنى مەن ايتپاسام دا بىلەسىز. ءبىرىنشى وسى وقۋلىقتاعى قاتەلەردىڭ كەتۋىنە كىمدەردىڭ كىنالى ەكەنىن, كىمدەردىڭ وقۋلىق شىعارۋعا اتسالىساتىنىن ساناپ كورەيىك. الدىمەن ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىندا ءار ءپان بويىنشا ارنايى توپ قۇرىلىپ, وقۋلىقتىڭ باعدارلاماسى جازىلادى. ال باسپالار وقۋلىق جازاتىن اۆتورلار جاعىن مينيسترلىككە ۇسىنادى. مينيسترلىك بەكىتكەننەن كەيىن اۆتورلار وقۋ باعدارلاماسى نەگىزىندە وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. جازىلعان قولجازبانى الدىمەن باسپا ساراپشىلارى قاراپ شىعىپ, اۆتور جىبەرگەن قاتەلەردى تۇزەتەدى. باسپا دايىنداعان وقۋلىق «وقۋلىق» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ساراپشىلارىنىڭ الدىنا كەلىپ تۇسەدى. ورتالىق رەسپۋبليكا بويىنشا مىقتى ساراپشىلاردى جيناپ, وقۋلىقتى تاعى ءبىر سۇزگىدەن وتكىزەدى. ساراپشىلار تەكسەرىسىنەن وتكەننەن كەيىن ەڭ سوڭىندا مينيسترلىك جانىنداعى رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا بەرىلەدى. ولار تاعى قارايدى. جەتى ساتىدان تۇراتىن وقۋلىق دايىنداۋ پروتسەسىنە كوز جۇگىرتە وتىرىپ, قاتەنىڭ كەتۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەر. دەگەنمەن جىل سايىن وقۋلىقتاعى قاتەلەر جاسىرىنىپ جاتقانداي قايتالانىپ شىعادى. اتا-انالار مەن ۇستازدار ارىز-شاعىمىن ايتۋدان شارشاماسا, وقۋلىق شىعارۋشى ورگاندار كىنانى ءبىر-بىرىنە يتەرۋدەن شارشاعان ەمەس. ۇزاق جىلدار ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ۇستاز, وقۋلىق اۆتورى رۋدا زايكەنوۆا وقۋلىقتاعى ولقىلىقتىڭ باستى سەبەبىن وقۋلىق شىعارۋعا ناقتى جاۋاپ بەرەتىن بىردە-ءبىر مەكەمەنىڭ جوقتىعىمەن بايلانىستىرادى. «ءمىنسىز وقۋلىق جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن باعدارلاما دۇرىس جاسالۋى كەرەك. وقۋلىققا سىن ايتاتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى باعدارلاماعا ءمان بەرمەي, بىردەن وقۋلىققا تيىسەدى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن باعدارلامادان شىعا المايتىنىن ەسكەرە بەرمەيدى. ءتورت جىل بويى وقۋلىق جازۋدان كوز اشپاي كەلەمىن. دەسە دە تىشقان مۇرنىن قاناتاتىنداي قالاماقى تابامىز. ال وقۋلىق جازاتىن اۆتورلارعا ارنايى دەمالىس بەرىلمەيدى, جۇمىستان بوساتپايدى. سوسىن قايدان ساپالى وقۋلىق جازۋعا كوڭىل بولەمىز؟ بوس ۋاقىتىمىز بەن دەمالىس كۇندەرىمىز كوز مايىن تاۋىسىپ, شۇقشيۋمەن وتەدى. جالپى وقۋلىق جازۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ونى جازعان ادام عانا تۇسىنەدى» دەيدى ۇستاز.
اۆتورلاردىڭ جازۋعا ۋاقىتى جوق
وقۋلىق ماسەلەسىن ايتقاندا اۆتورلار مەن ساراپشىلاردىڭ ۇنىنە ەشكىم قۇلاق اسپايدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە ماڭداي تەر مەن ادال ەڭبەك – سول مامانداردىڭ ارقاسى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ريزا ءالمۇحانوۆادان وقۋلىق جازۋعا قانشا ۋاقىت بەرىلەتىنىن سۇرادىق. «وقۋلىق جازۋ ءۇشىن اۆتورلارعا شىعارماشىلىق دەمالىس بەرىلمەيدى. بۇرىن ءۇش اي ۋاقىت بەرەتىن, سول ءۇش اي ءۇشىن جۇمىسىندا جالاقىسى ساقتالاتىن, قازىر ونداي جوق. قالاماقىمىز دا تيراجعا بايلانىستى. سوندىقتان ءار باسپاعا ءارتۇرلى بولىنەدى. الدىڭعى جىلدارى بىرنەشە رەت ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اۆتورلار وبلىستاردى ارالاپ, مۇعالىمدەرمەن كەزدەسىپ, ءار باسپا ءوز ءونىمىن تانىستىردى. سونداي ءبىر كەزدەسۋدە كەيبىر وبلىستاردا مۇعالىمدەر: «قازاق ادەبيەتىن «جازۋشى» باسپاسى دا شىعارادى ەكەن عوي, قازىر سىزدەن ەستىپ وتىرمىز, بىزگە تەك ەكى باسپانىڭ ءبىرىن جازۋدى تاپسىرادى» دەدى. سونداي-اق: «اپاي, ءسىزدىڭ وقۋلىعىڭىزداعى يدەيالار ۇناپ تۇر. بىراق ءبىز ءوزىمىز تاپسىرىس بەرە المايمىز, باسشىلار وزدەرى شەشەدى عوي» دەگەندى دە ەستىدىم. ياعني بعم بەكىتكەن ءتىزىمدى تولىق ۇسىنبايتىن جەرگىلىكتى وڭىرلەردەگى باسشىلار بار. سول سەبەپتى تيراج ماسەلەسىندە تەڭ مۇمكىندىك بەرىلسە دەيمىز» دەدى اۆتور.
بۇعان دەيىن قاتە جىبەرگەن باسپالارعا ەشقانداي ەسكەرتۋ مەن ايىپ تاعىلماي, كەلەسى جىلعى تەندەردى تاعى دا سول باسپا ۇتىپ الاتىن. بىلتىر مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ وقۋلىقتان كەتەتىن قاتە مەن ونى قايتا باسۋعا تىكەلەي باسپانى مىندەتتەدى. مەملەكەتتىك تالاپقا ساي وقۋلىقتار 5 جىل سايىن شىعارىلسا دا, وقۋ باعدارلاماسىنا جىل سايىن وزگەرىس ەنەدى. مۇنداي كەزدە باسپا وقۋلىقتاردى دايىنداپ, ونى تەكسەرمەك تۇگىل, باسىپ شىعارىپ ۇلگەرمەيدى. باستاعاننان كەيىن سوڭىنا دەيىن اقشانى الىپ قالۋ ءۇشىن قالاي بولسا سولاي اسىعىس شىعارا بەرەدى. سالدارىنان ءبىر قايناۋى جەتپەي قالعان وقۋلىقتاردان شي شىعادى. مىسالى, ءبىر جىلدارى 7-سىنىپتىڭ فيزيكا پانىنەن بارلىق ەسەپتىڭ جاۋاپتارى دۇرىس بەرىلمەگەنىن باسپا دا, اۆتور دا موينىنا الدى. الايدا وقۋلىقتى 30 مىڭ تارالىممەن قايتا شىعارۋ قىپ-قىزىل شىعىن ەمەس پە؟ سوندىقتان مينيسترلىك تە, باسپا دا مۇنداي تاۋەكەلگە بارا المايدى. اقىرى زارداپ شەگەتىن – فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى مەن وقۋشىلار. جاۋابى دۇرىس بەرىلمەگەن وقۋلىقپەن الىسۋ ولارعا وڭاي سوقپايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
– وقۋلىق اۆتورلارىن تاڭداۋ بارىسىندا اۆتورلىق قۇرامدا الدىمەن سول سالادان بىلىكتى عالىمنىڭ, تاجىريبەلى ادىسكەردىڭ جانە پراكتيك-ۇستازدىڭ بولۋى شارت. باسپا اۆتورلارىنىڭ جۇمىسىنا باسپامىزداعى «وقۋلىق اۆتورلارى مەكتەبى» ماماندارى باعىت بەرىپ, وقۋلىق جازۋ بارىسىندا الەمدىك ۇزدىك تاجىريبەلەرمەن تانىستىراتىن سەمينار, ترەنينگ وتكىزىپ تۇرادى. ونىڭ ءبىر دالەلى – اۆتورلارىمىزدىڭ ءبارى جاڭارتىلعان ءبىلىم مازمۇنىنداعى «وقۋلىقتى ازىرلەۋ ءادىسناماسى جانە اۆتورلاردىڭ كاسىبي داعدىلارىن جەتىلدىرۋ» اتتى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرسىنا قاتىسىپ, جاڭا كريتەريلەر نەگىزىندە وقۋلىق جازۋ تالاپتارىن تولىق مەڭگەردى. جالپى وقۋلىق جازۋعا, سالىستىرمالى تۇردە, از ۋاقىت بەرىلەدى. بيىلدان باستاپ جارىق كورەتىن وقۋلىقتاردىڭ ءتىزىمى ۇسىنىلىپ, 2-3 جىلعا الدىن الا جوسپار جاساۋ قولعا الىنا باستادى. ەندى وقۋلىقتى ازىرلەۋگە ۋاقىت بۇرىنعىعا قاراعاندا كوبىرەك بەرىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇگىندە باسپامىز تسيفرلاندىرۋ زامانىنىڭ سۇرانىسىنا وراي ەلەكتروندى وقۋلىقتاردى جاساۋعا كىرىستى. باسپامىزدان جارىق كورگەن بارلىق وقۋلىققا QR-كود بەرىلگەن. QR-كود ارقىلى وقۋشىلار كەز كەلگەن قۇرىلعىمەن قيىندىقسىز وقۋلىقتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن اشىپ قاراي الادى, – دەدى «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى شۇعا باسپاقوۆا.
وقۋلىق, ساعان ايتامىن,ساراپشى, سەن تىڭدا!
بارلىق پاننەن قاتە كەتەدى دەۋ – اعاتتىق. وقۋلىقتاعى قاتەلەردىڭ ءوزىن بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ولار: ماعىناسىز اۋدارمالار, شەشۋى قاتە ەسەپتەر, لوگيكالىق جانە گرامماتيكالىق قاتەلەر, دۇرىس ەمەس سىزبالار. وقۋلىقتا ولقىلىقتاردىڭ كەتۋى تىكەلەي ساراپشىعا بايلانىستى. جاقسى مۇعالىمنىڭ ءبارى بىردەي مىقتى ساراپشى بولىپ شىقپايدى. وقۋلىق قاتەسىن سىني كوزبەن قاراي الاتىن ناعىز ساراپشى ماماندار انىقتاۋى كەرەك. بىلىكتى ۇستاز مەيرامگۇل نۇسۇپبەكوۆا بۇرىندارى باسپالاردان وقۋلىق جازۋعا كوپ ۇسىنىس الىپتى. بىراق مۇعالىم اۆتور بولۋدان باس تارتقان. سەبەبى ءبىر وقۋلىقتىڭ ءار ءبولىمىن ءار مۇعالىمگە ءبولىپ بەرگەن. ال وقۋلىقتىڭ ىشىندەگى تاقىرىپتى ءبولىپ تاستاۋ – جانى اشىمايتىنداردىڭ تىرلىگى.
– مەن 2008 جىلدان مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ساراپتاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا ساراپتاۋعا قاتىسىپ كەلە جاتىرمىن. سول ساراپتاۋلاردىڭ ناتيجەسىن ايتسام, وقۋلىقتىڭ وقۋشىعا ارنالىپ جازىلماعانىن بايقايمىن. جاسادىق. جازدىق. جىبەردىك. بىراق ايتىلعان جاعدايلار ەسكەرىلىپ, وقۋلىقتىڭ وزگەرگەنىن كورمەدىك. سول قالپىندا قولىمىزعا ءتيدى. ەندى جاقسى وقۋلىق جازىلا ما دەسەڭىز, كۇدىگىم بار. سەبەبى ساراپشىلار توبىندا تازا قازاق ءتىلى فيلولوگياسىنىڭ, قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ماماندارى جوق. ولار قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتىلۋىن بىلمەيدى, ءتىپتى ءيىسى مۇرنىنا دا بارمايتىن ماماندار. قاراپايىم عانا انتونيم مەن بولىمسىز ەتىستىكتى ايىرا المايدى, سويلەمنەن زاتتانعان سىن ەسىمدى انىقتاي المايتىن, ادەبيەتتەگى سيۋجەت پەن كومپوزيتسيانى, ولەڭ قۇرىلىسىن تالداي المايتىن ماماندار – وقۋلىق اۆتورى, ساراپشى. وقۋلىقتىڭ قاتە بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى. بىلىكتى اۆتورلار دا بار, ولار وندىرىستەن قول ۇزبەي وقۋلىق جازادى. ءالى دە اۆتورلارعا تولىق جاعداي جاسالعان جوق. بۇرىنعى اۆتورلار وقۋلىققا قويىلاتىن تالاپتى بىلمەي جازدى. ەندى وقۋلىق جازۋ تالابى بەكىتىلدى. ول تالاپ عىلىمي كەڭەستەن ءوتتى. باعدارلاما بلۋم تاكسونومياسى بويىنشا جازىلعان بولسا, ونى ءبىلۋ, ءتۇسىنۋ دەڭگەيى ماقساتىنا لايىقتى تاپسىرما وقۋلىقتا جوق. وقۋلىق تاپسىرماسى تالداۋ مەن جيناقتاۋدان باستالادى نەمەسە كەرىسىنشە تالداۋ مەن جيناقتاۋ دەڭگەيىنە ەڭ جەڭىل تاپسىرما بەرىلۋى باعدارلاما اۆتورى مەن وقۋلىق اۆتورىنىڭ ءبىر ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. ساراپشىلار ءۇش كۇنگە جينالادى. توپ-توپقا ءبولىنىپ, قولدارىنا تيگەن وقۋلىقتى اسىعىس شولىپ شىعادى, ولاردىڭ قولىندا (سونىڭ ءبىرى مەنىڭ دە قولىمدا باعدارلاما بولمايدى). باعدارلاما اۆتورى 5 مينۋت, ال اۆتورلار 7 مينۋتتىق بايانداما جاسايدى دا كەتەدى. ءۇش كۇن ءموليىپ وتىرىپ, مازمۇنىن شولا تانىسىپ, ساراپتاما جاساعان بولىپ ءبىز دە كەتەمىز. ايتپاقشى, وقۋلىقتار سايتتا بار دەيدى, اشساڭ, مۇقاباسى عانا تۇرادى. سول وقۋلىقتارمەن قازىر جۇمىس ىستەپ وتىرمىز, وقۋشىعا دا, ونى وقىتاتىن مۇعالىمگە دە قولايلى ەمەس, – دەيدى وسى سالانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تاجىريبەلى ۇستاز مەيرامگۇل نۇسۇپبەكوۆا.
قولجازبانى دايىنداۋ, ونى ساراپتاۋ, قاتەلەرمەن جۇمىس ىستەۋ جۇيەسىنە وزگەرىس كەرەك-اق. «وقۋلىق» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, كۇنى كەشە ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالعان عاني بەيسەمباەۆ حالىق نازارىندا جۇرگەن ماسەلەلەردى تىڭداپ, ورىندى سىننان ساپالى وقۋلىق شىعارۋعا اتسالىسقان.
– «قازاقتا سىن تۇزەلمەي, ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن جاقسى ءسوز بار. وقۋلىق ورتالىعىنىڭ قازىرگى ماقساتى – ايتىلعان سىندارعا بايلانىستى ناقتى ىسكە كوشۋ. حالىق قۇر سوزدەن جالىقتى. ءبىز وقۋلىق ساپاسىن ارتتىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستاردى قولعا الدىق. ءبىرىنشى كەزەكتە ساراپشىلاردىڭ جۇمىسىنا اسا ءمان بەرىپ وتىرمىز. ەگەر وقۋلىقتان قانداي دا ءبىر سوراقى قاتەلىك كەتسە, باسپاعا جىبەرمەيمىز. ساراپتاما جۇمىسىن بۇلاي كۇشەيتۋ بۇكىل مەملەكەتتى وقۋلىقسىز قالدىرۋى مۇمكىن. ساپانى جاقسارتۋ ءۇشىن ساراپتاما جۇيەسىن اۋىستىردىق. بۇعان دەيىن ساراپتاماعا كەلىپ تۇسەتىن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى, باسپاسى بەلگىلى بولاتىن ەدى. بۇگىندە ونى قۇپيا ۇستايمىز. ساراپشى قولىنداعى كىتاپتىڭ قاي باسپادا قاي اۆتوردىڭ جازعانىن بىلمەيدى. بۇرىن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە «وزدەرىڭىزدەگى مىقتى مامانداردى ساراپشىلىققا جىبەرىڭىزشى» دەپ حات جازاتىن ەدىك. ال جەرگىلىكتى باسشىلار كىمنىڭ قولى بوس بولسا سونى جىبەرەتىن. سوندىقتان وقۋلىق ورتالىعىنداعى ساراپشىلارعا دەگەن ارتىق كۇمان تۋماس ءۇشىن ساراپشىلار قۇرامىنا قايتا ىرىكتەۋ جۇرگىزدىك. ورتالىقتىڭ سايتىنا كەز كەلگەن ساراپشى بولۋعا ىنتالى ازامات ءوز ءوتىنىشىن قالدىرا الادى. وسى جىلى 2000-عا جۋىق ادام ءوتىنىش جىبەردى. ءبىز ۇمىتكەرلەردى ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعىنا جىبەرىپ, بىلىكتىلىك تۋرالى سەرتيفيكات تالاپ ەتىپ وتىرمىز. سوسىن ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى ساراپشىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى جونىندە تۇسىنىگى بار ما, جوق پا دەپ ءبىر قاراپ شىعادى. ەڭ سوڭىندا وقۋلىق ورتالىعى ساراپتاما جۇمىسىنان حابارى بار-جوعىن انىقتايدى. ساراپشى ەكى ءتىلدى مەڭگەرگەن جانە ساۋاتتى بولۋى كەرەك. بارلىق ىرىكتەۋدەن وتكەن ساراپشىلاردى سوڭىندا الەمدىك تاجىريبە بويىنشا 2 اپتا وقىتىپ, سوڭىندا ەمتيحان الامىز. سودان سۇرىنبەي وتكەندەر عانا ساراپشىلار بازاسىنا ەنەدى. بيىلدان باستاپ وقۋلىق ساراپتامادان 50 كۇن بويى وتكىزىلەدى. ال ساراپشىلاردى ىرىكتەۋ – جىل بويى جالعاساتىن پروتسەسس. ساراپتاما جۇمىسىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا پسيحولينگۆيستيكالىق, پسيحوديداكتيكالىق جانە ەتنومادەني ساراپتاۋ ءبولىمىن اشتىق. الداعى ۋاقىتتا وقۋلىقتار وسى باعىتتار بويىنشا ساراپتامادان وتەتىن بولادى. وقۋلىق – وقۋشىنى ۋىزداندىراتىن قۇرال. وقۋلىق ساف التىنداي تازا, قاتەسىز بولۋ كەرەك. ءبىز وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بيىل ءمينيستردىڭ قولداۋىمەن وقۋلىق اۆتورلارىن وقىتۋدى قولعا الدىق. 400-دەن اسا وقۋلىق اۆتورى بولعىسى كەلەتىن ازاماتتار اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەن ارنايى وقۋدان ءوتتى. وقۋلىق جازاتىن اۆتورلارىمىزدىڭ 90-95 پايىزى 50-دەن اسقان ماماندار ەكەن. وسى كىسىلەردىڭ ءتالىم-تاجىريبەسىن الىپ قالاتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن قالىپتاستىرۋ كەرەك دەگەن ويعا قالدىم. سول بويىنشا جاساعان ۇسىنىسىمىز «وقۋلىقتانۋ» ماماندىعىن پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىنا ەنگىزۋ ماسەلەسى دە وڭ شەشىم تاپتى. ونىمەن قوسا, جاس ساراپشىلار مەكتەبىن ورتالىق جانىنان وقىتۋ جۇمىستارى كوزدەلۋدە, – دەدى اكادەميا پرەزيدەنتى عاني بەكتايۇلى.
ورتالىقتىڭ اتاۋى وقۋلىقپەن بايلانىستى بولعاندىقتان دا وقۋلىققا قاتىستى سىننىڭ ءبارى وسى مەكەمەگە كەلىپ تيەتىن. الايدا بۇل ورتالىق وقۋلىق شىعارۋ پروتسەسىندە تەك ساراپتامالىق تۇرعىدان قىزمەت اتقارادى. عاني بەيسەمباەۆتىڭ ايتۋىنشا, ساراپتاما جۇمىستار بۇعان دەيىن 8, ءتىپتى 12 دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ كەلسە, قازىر ونىڭ تيىمدىلىگى تومەن بولعاندىقتان 3 دەڭگەيگە تۇسىرگەن. سايكەسىنشە سول 3 دەڭگەيدەگى ساراپتاما جۇمىسى كۇشەيتىلگەن.
– ورتالىق بولاشاقتا ساراپتاما جۇمىستارىنا ادامنىڭ ارالاسۋ كورسەتكىشىن ازايتىپ, ەلەكتروندى پلاتفورمادا وتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. «نەگە وقۋلىقتاردى ساراپتاۋدا مۇعالىمدەر قاتىستىرىلمايدى؟» دەگەن ءۋاج دە ءوز شەشىمىن تاپتى. ەندى سىناقتان وتكەن وقۋلىقتى بۇكىل قازاقستاندىق مۇعالىمدەر تالقىلاي الاتىنداي جاعداي جاسالادى. الداعى ۋاقىتتا وقۋلىق ماسەلەسى الاڭداتاتىن كەز كەلگەن ازاماتتاردى ساراپتاما جۇمىسىمەن تانىستىرۋ, قوعامدىق وقىتۋدى قولعا الۋ كوزدەلگەن. كوپ مەملەكەتتە ساراپتامالىق ورتالىق جوق. ساراپشىلاردىڭ ءرولىن حالىق اتقارادى. بىراق ول ءۇشىن دە حالىقتى وقىتۋ كەرەك. ءبىز بولاشاقتا, وقۋلىق ورتالىعىنسىز دا, حالىق ءوزى ساپالى وقۋلىقتى انىقتاي الاتىنداي جاعدايعا جەتۋدى كوزدەيمىز, – دەدى عاني بەكتايۇلى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ بەكىتكەن سومكە سالماعى بار:
1-3-سىنىپ وقۋشىسى سومكەسىنىڭ سالماعى 2 كيلوگرامنان اسپاۋى كەرەك.
4-5-سىنىپ وقۋشىلارىنا ءارى كەتسە 2,5 كيلوگرامم كوتەرۋگە رۇقسات.
6-7-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ سومكەسى 3-4 كيلوگرامنان اسپاۋى كەرەك.
8-11 سىنىپتا 4-4,5 كيلوگرامم.
قانشاما قارجى شەكارا استى…
ەلىمىزدە 300-دەن استام باسپا بار بولسا, سونىڭ ناقتى 30 شاقتىسى وقۋلىق شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. بىراق جىل سايىن تەندەر ۇتىپ جۇرگەن كەيبىر باسپالاردىڭ كىتاپ شىعارۋعا الەۋەتى دە, تەحنيكاسى دا جەتپەيدى. ماسەلە قايدا جاتىر دەيسىز عوي, وسى شىعارۋشى مەكەمەلەردىڭ كوبى وقۋلىقتى ءوز جەرىمىزدە ەمەس, وزگە ەلدە شىعارادى ەكەن. ول قالاي؟ شەت ەلدەردە كىتاپ شىعارۋ بىزگە قاراعاندا اناعۇرلىم ارزان. سوندىقتان وقۋلىقتى تەك رەداكتسيادا دايىنداپ, دايىن فايلداردى شەتەلگە جىبەرەتىن مەكەمەلەر دە بار. مىسالى, تۇركيا, قىتاي, رەسەي سىندى ەلدەردە وقۋلىق شىعارۋ بىزدىكىنەن 2-3 ەسە ارزان. ەسەپتەپ كورەيىك: ءبىر كىتاپتىڭ باسپاحانادان شىعۋ قۇنى – 800 تەڭگە. ال سول كىتاپتىڭ تارالىمى 150 مىڭ بولسا, وقۋلىقتى تولىق باسىپ شىعارۋ – 120 ميلليون تەڭگە. بۇل – ءبىر عانا وقۋلىقتىڭ باسپا قۇنى. ال رەسپۋبليكاداعى مىڭداعان مەكتەپكە قانشاما پاننەن وقۋلىقتار شىعارۋ كەرەك. بىلايشا ايتقاندا, ەلىمىزدىڭ قازىناسىنان شىعىپ جاتقان ميللياردتار وزگە ەلدىڭ باسپاحاناسىنىڭ قالتاسىنا كەتىپ وتىر.
دەگەنمەن «وقۋلىق» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورىنىڭ ايتۋىنشا, شەتەلدەن تەك 20-30 پايىز وقۋلىقتار شىعارىلادى ەكەن. «قىزمەت ەتۋ بارىسىندا بايقاعانىم, ەلىمىزدە وقۋلىق شىعاراتىن باسپاحانا جەتكىلىكسىز. اسىرەسە, وقۋلىق شىعارۋ ناۋقانى باستالعان كەزدە. تيپوگرافيالار اشۋ بيزنەسىن دامىتۋ كەرەك. بيىل قازاقستاندا دايىن وقۋلىقتاردى باسپالار باسىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن, 20-30 پايىزى تۇركيا, رەسەي, انگليا ەلدەرىنەن شىقتى. ەگەر دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باسپا سالاسى دامىعان بولسا, شەتەلدەن وقۋلىق شىعارامىز دەپ قينالماس ەدىك. پاندەميا كەزىندە وقۋلىقتاردىڭ شەكارادان وتپەي قالۋ قاۋپى دە بولعانى جاسىرىن ەمەس» دەدى ول.
عاني بەيسەمباەۆ كەيبىر وقۋلىق جازاتىن باسپالار قوعامدىق ساراپشىلارعا اقى تولەپ پىكىر جازدىرىپ جۇرگەنىن جاسىرمادى. «كوپ ادام اقشا السام بولدى دەيدى دە, وقۋلىقتىڭ ارتىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيدى. ءبىز اتقارىپ جاتقان جۇمىس – ۇلت بولاشاعىن شەشەتىن جاۋاپتى جۇمىس. سوندىقتان ءاربىر ساراپتاما جۇرگىزەتىن, وقۋلىق جازاتىن ادام كوز الدىنا 3,5 ملن بالانى ەلەستەتىپ كورۋى كەرەك. ودان كەيىن ءداتىڭىز بارسا ساپاسىز وقۋلىق جازىڭىز, ءداتىڭىز بارسا شىعارۋىنا قول قويىپ كورىڭىز. ۇرپاق تاعدىرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرعاندا بارىنشا ىجداحاتتىلىقپەن ءمان بەرىپ قاراۋىمىز كەرەك» دەدى اكادەميا پرەزيدەنتى.
ءوزى ۇلكەن, ءوزى اۋىر. ول نە؟
سوڭعى كەزدە كەڭسە تاۋارلارىن ساتاتىن دۇكەندەردە بالاسىنىڭ وقۋلىعىنا قاپ الۋ ءۇشىن كىتابىن اكەلىپ سىزعىشپەن ولشەتىپ جۇرگەن اتا-انالاردى دا كورىپ ءجۇرمىز. سويتسەك, ساتۋشىنىڭ ايتۋىنشا, سوڭعى جىلدارى شىعارىلعان وقۋلىقتىڭ كولەمى تۇسىنىكسىز ەكەن. 1-2 سم ارتىق-كەم قاپ الساڭىز, وقۋلىعىڭىزعا كەلمەي قالادى. سوندىقتان امال جوق, 15,3 سم-15,5 سم دەپ ولشەپ ساتۋعا ءماجبۇر. نارىقتاعى وقۋلىق باعاسىنا ارنايى تالداۋ جاساپ تا كورگەن بولاتىنبىز. باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىن بەلگىلى ءبىر باسپالار باسىپ كەلىپتى. ال جوعارى سىنىپ بالاما وقۋلىقتارىن ءتورت-بەس باسپا شىعارعان ەكەن. سايكەسىنشە, باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارى قىمبات.دەگەنمەن وقۋلىق باعاسى قىمبات بولماۋى كەرەك ەدى عوي. بۇل جاعداي مەكتەپتەردە وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەي قالۋىنا الىپ كەلەدى.
قازىرگى كەزدە شىعارىلىپ جاتقان وقۋلىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن فورماتى ا4 ەكەنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس. اسىرەسە, باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وقۋلىقتارى وسى فورماتتا كوپ باسىلادى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى, ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بار-جوعى 6-7 جاستاعى بالاسى الدىنداعى شاعىن پارتاعا جاڭاعى وقۋلىقتى قالاي سىيعىزادى؟ بارىنەن دە سونداي ۇلكەن وقۋلىقتاردى مەكتەپكە ارقالاپ بارۋدىڭ ماشاقاتىن ويلاپ كورىڭىزشى. بىراق بۇگىنگىنىڭ وقۋشىلارى سومكەسىندە تاس ارقالاپ جۇرگەندەي. «بۇرىن وقۋلىق جەتىسپەسە, سىنىپتاعى ءار بالا ءبىر-بىرىمەن الماسىپ ءجۇرىپ وقىپ شىعاتىن. قازىرگى پاندەميا جاعدايىندا ءاربىر وقۋشىنىڭ ۇيىنە وقۋلىق جەتكىزۋ ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز بولدى. مامىر ايىنان باستاپ قازاقستاندا قانشا بالا بارىن, قانداي وقۋلىق كەرەك ەكەنىن باقىلاۋدا ۇستادىق. بيىل وتىز جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىنشى رەت بارلىق وقۋشى 100 پايىز وقۋلىقپەن قامتىلدى. مينيسترلىكتىڭ سايتىنا شىققان وقۋلىقتاردىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسى ەنگىزىلدى. وقۋلىعىن جوعالتىپ العان كەز كەلگەن وقۋشى سايتتان كىرىپ ەلەكتروندى نۇسقادا وقي الادى» دەيدى عاني بەكتايۇلى.
ەلەكتروندى وقۋلىققا كوشۋىمىز مۇمكىن بە؟
ەكونوميكاسى دامىعان باتىس ەلدەرى مەن الپاۋىت امەريكا, كۇنشىعىستا ورنالاسقان كورشىمىز قىتاي مەن كورەيا ەلدەرىنىڭ وقۋشىلارى جاڭا وقۋ جىلى باستالار الدىندا وقۋلىققا مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلەنگەن مولشەردە سالىق تولەپ قول جەتكىزەدى. ءتىپتى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا وقۋلىق ساتۋ ءىسىن كاسىپكە اينالدىرعان اگەنتتىكتەر پايدا بولعان. اقش-تا وقۋلىقتارمەن بىرگە ونىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارى, ۆيدەوساباقتارى قوسا ساتىلادى. بۇل جاعداي وركەنيەتى دامىعان باتىس قوعامىنىڭ تۇسىنىگىنە ءسىڭىپ كەتكەن. ال بۇرىنعى پوستكەڭەستىك – قازىرگى تمد ەلدەرىندە وقۋلىق تىكەلەي مەملەكەتتىڭ تاراپىنان تەگىن بەرىلەدى. تەگىن بەرىلەدى دەگەنىمىز قاتە بولار, ءار وقۋشىعا ءبىر جىلعا پايدالانۋعا ۇلەستىرىلەدى. بۇل مەكتەپ ءومىرىنىڭ اينىماس قاعيداسىنا اينالىپ كەتكەن ءداستۇر دەسە دە بولار.
ەلىمىزدە 2018 جىلدان باستاپ مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى دا شىعارىلا باستادى. بۇل جاڭا تەحنولوگيا – بۇگىنگىنىڭ بالالارى ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىق. ايتالىق, كەز كەلگەن كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىندە اۋديو-ۆيدەو ديسك جۇرەدى. ال ونى كومپيۋتەرگە سالىپ اشىپ قالساڭىز, سول كىتاپتاعى ساباقتاردىڭ تاپسىرمالارى, جاتتىعۋلارى مەن جاۋاپتارى قوسا بەرىلگەن. بۇل بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ, ساباق قاراۋعا دەگەن ىنتاسىن وياتارى ءسوزسىز. جاڭا فورماتتا شىعىپ جاتقان ەلەكتروندى وقۋلىقتار وقۋشىلار ءۇشىن اۋىر سومكە كوتەرۋدەن قۇتىلۋعا جاعداي جاسادى. سونىمەن قاتار, ماتەريالداردى بىرنەشە رەت قايتالاپ قاراۋعا, جاتتىعۋلاردىڭ دۇرىس جاۋابىن بىردەن بىلۋگە دە بولادى. ەلەكتروندى وقۋلىقتاردى وقۋلىق شىعاراتىن باسپا دايىنداپ ءجۇر.
دەگەنمەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىردە-ءبىر ەلى ءداستۇرلى وقۋلىقتار مەن كىتاپتاردان باس تارتقان جوق. ەلەكتروندى وقۋلىقتى قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. بىراق كەيبىر مەملەكەتتەر وقۋ باعدارلاماسىنا بىرنەشە پاندەردىڭ ەلەكتروندى وقۋلىقتارىن ءساتتى ەنگىزە الدى. ولار: ۆەنگريا, برازيليا, يسپانيا, سينگاپۋر, فينليانديا مەن ەستونيا سياقتى ەلدەر. جالپىلاما مەكتەپ وقۋلىقتارىن ەلەكتروندى نۇسقاعا اۋىستىرۋ تاجىريبەسى وڭتۇستىك كورەيا, رەسەي جانە تاعى باسقا مەملەكەتتەردە بىرنەشە جىل قاتارىنان سىناقتان وتكىزىلگەن. ال ەلىمىزدىڭ جاپپاي ەلەكتروندى وقۋلىققا كوشىپ كەتۋ ويى جوق.
ءۇمىت ورگە تارتادى
– بۇرىن وقۋلىق شىعاراتىن مەكەمەلەر ءبىر-بىرىمەن بايلانىسپايتىن ەدى. بيىل ساراپتاما جۇمىستارىمەن اۆتورلاردى تانىستىرۋدى, تالقىلاۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. باسپالاردا قارجى بولعاندىقتان, اۆتورعا تولەپ كىتاپ جازدىرتادى. سونىمەن قاتار زاڭدا كەز كەلگەن اۆتورلىق توپتىڭ وقۋلىق جازىپ, ساراپتاماعا تاپسىرۋعا قۇقىعى بار دەلىنگەن. ساراپتاماعا كەلگەنشە ءبىر وقۋلىق جازۋعا 3,5 ملن تەڭگەدەي قارجى جۇمسالادى ەكەن. ال ونىڭ ساراپتامادان ءوتۋ نەمەسە وتپەۋى تاعى بەلگىسىز. وتپەي قالسا, قۇيىلعان قىرۋار قارجى جەلگە ۇشادى. سوندىقتان كوپ اۆتور باسپامەن جۇمىس ىستەۋدى ءتيىمدى سانايدى. ال نەگىزى باسقا دا قالتالى ازاماتتار اۆتورلىق توپتاردى قارجىلاندىرىپ, باعدارلاماعا ساي وقۋلىق جازىپ بىزگە ساراپتاماعا تاپسىرۋىنا بولادى. بىراق ەڭ ءبىرىنشى تاقىرىپتىق جوسپارعا ەنگىزۋگە ءوتىنىش بەرۋى كەرەك. تاقىرىپتىق جوسپارعا ەنبەي قالسا, ساراپتاما جۇمىسى اقىلى. وسى ماسەلەنى جەكە سايتىمىزدا ناقتى ءتۇسىندىرىپ ايتتىق, – دەيدى عاني بەيسەمباەۆ.
الەمگە كوز سالىپ قاراساق, وقۋلىقتاعى قاتەلىكتەرمەن كۇرەسىپ جاتقان ءبىز عانا سياقتىمىز. مىسالى, ءسىز كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتار مەن رەسۋرستاردى شىعاراتىن باسپاسىنىڭ قاتە كەتتى دەپ جاتقان ايقايىن ەستىپ كوردىڭىز بە؟ نەمەسە كورشى رەسەيدىڭ ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترىنىڭ جينالىستا وقۋلىقتاعى قاتەلەردى تەرىپ وتىرعانىن ەستىدىڭىز بە؟ ارينە, جوق. مۇمكىن, شىن مانىندە وقۋلىقتاردى شىعارۋ مەحانيزمىمىز ساپاعا كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەن شىعار. ءيا, اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى. قازىرگى وقۋلىق بويىنشا تۋىنداپ جاتقان پروبلەمالارعا كوز جۇمىپ قاراعان سايىن تىعىرىققا تىرەلەرىمىز ءسوزسىز. دەگەنمەن كەلەشەكتەن كۇتەر ءۇمىتىمىز دە ۇلكەن.
كوكتەم قارقىن
