1938-1951 جج. قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ (مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ) توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ كوپ جىلدار بويى جۇماباي شاياحمەتوۆپەن يىق تىرەسە جۇمىس ىستەدى. بۇل ەكى كۇشتى تۇلعانىڭ مىقتى, جەمىستى, ادال قارىم-قاتىناسى بولدى. شاياحمەتوۆ-وڭداسىنوۆ تاندەمى سوعىس جىلدارىندا مايدان مۇقتاجدارىن قاناعاتتاندىرۋ, كسرو-نىڭ باتىس اۋماعىنان كوشىرىلگەن حالىقتى جانە كاسىپورىنداردى قابىلداۋ, دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ قونىستانۋى مەن بەيىمدەلۋى, سونداي-اق سوعىستان كەيىنگى قيىن جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن كەزدە پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ اينالاسىنا ەڭ دارىندى, ىسكە بەرىلگەن ادامداردى بىرىكتىرۋگە كومەكتەستى. بۇل ولاردىڭ ەڭبەگى مەن تاريحي ءرولى بولدى.
شاياحمەتوۆ قوناەۆتىڭ تاعدىرىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى. وك-ءنىڭ كادرلىق ساياساتىنا جەتەكشىلىك ەتە وتىرىپ, ول رەسپۋبليكاداعى جانە ودان تىس جەرلەردەگى بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن كادرلاردى مۇقيات قاداعالاپ وتىردى. وسىلايشا استراحان وبلىسىندا كەڭەس جانە پارتيا جۇمىسىندا العاشقى قادام جاساعان – يدەولوگيا جونىندەگى وك بولاشاق حاتشىسى سۋجيكوۆ. شاياحمەتوۆ ءوزىنىڭ جۇمىس ىستەگەن جىلدارىندا قوناەۆقا قامقور بولىپ جانە ونى اقىلى, زيالىلىعى مەن ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى ءۇشىن وتە جوعارى باعالاعان.
شاياحمەتوۆ كەزىندە ي.ءستاليندى قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن اشۋعا كوندىردى. وسى ينستيتۋتتىڭ قابىرعاسىنان ءبىلىم, عىلىم جانە مادەنيەت سالاسىنىڭ كوپتەگەن ايگىلى ايەل قايراتكەرلەرى شىقتى.
سول كەزدە شەت تىلدەر ينستيتۋتى, دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى, مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريا, قاراعاندى تاۋ-كەن ينستيتۋتى, شىمكەنت حيميا-تەحنولوگيا ينستيتۋتى, بىرقاتار پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدار اشىلدى. شاياحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن كسرو-نىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ۇلتتىق كادرلار ءۇشىن كۆوتالار ءبولىندى.
شاياحمەتوۆ ءبىلىمدى, عىلىمدى, عالىمداردى بەلسەندى قولدادى جانە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ باستاماسىمەن قانىش ساتباەۆ 1941 ج. الماتى قالاسىنا قىزمەتكە قارساقپاي مىس بالقىتۋ كومبيناتىنىڭ گەولوگيالىق-بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باس گەولوگى قىزمەتىنەن گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىنا اۋىستىرىلدى, ال 1943 جىلدان باستاپ ءبىر مەزگىلدە كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ توراعاسى بولدى.
شاياحمەتوۆ قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق قۋاتىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. 1944 ج. ول تەمىرتاۋ قارا مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىنا باعىتتالعان جاستار توبىن مايداننان قايتارىپ الدى. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىن قوساتىن مويىنتى-شۋ تەمىرجولى پايدالانۋعا بەرىلدى. وسى جىلدار ىشىندە وسكەمەن گەس, قاراتاۋ تاۋ-كەن حيميا زاۋىتى, جامبىلدا سۋپەرفوسفات زاۋىتى, ەكىباستۇز كومىر رازرەزى, وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش زاۋىتى, ساس-توبە جانە قاراعاندى تسەمەنت زاۋىتتارى, شىمكەنت ماقتا-ماتا كومبيناتى, الماتى تريكوتاج فابريكاسى جانە ت. ب. سالىندى.
سوعىس جىلدارىندا قازاقستان مايداننىڭ ارسەنالدارى مەن اسكەردى جابدىقتاۋ بازالارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
سوعىستان كەيىنگى ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا (1946-1950) اۋىر جاعدايلارعا قاراماستان, ەگىنشىلىك مادەنيەتى, مەحانيكالاندىرۋ دەڭگەيى, استىق جانە باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگى ارتتى, مال باسىنىڭ ونىمدىلىگى ءبىر مەزگىلدە ءوسىپ, مال شارۋاشىلىعىندا ەڭبەكتى قاجەتسىنەتىن پروتسەستەردى مەحانيكالاندىرۋ ەنگىزىلدى. كسرو باسشىلىعى شاياحمەتوۆتىڭ وسى باعىتتاعى ۇلەسىن جوعارى باعالادى: ونىڭ بارلىق ماراپاتتارى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن: ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى (1939), قۇرمەت بەلگىسى وردەنى (1942), ءۇش لەنين وردەنى (1945, 1947, 1952). ي.ستالين شاياحمەتوۆتى ەلدىڭ ادامي, وندىرىستىك جانە اۋىلشارۋاشىلىق الەۋەتىن دامىتۋعا قوسقان زور ۇلەسى, ادالدىعى جانە وزىندىك قاسيەتتەرى ءۇشىن «شىعىستىڭ قىرانى» دەپ اتادى. كوپتەگەن جىلدار بويى كسرو مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان بۋلگانين ستاليننەن شاياحمەتوۆتى وداقتىق مينيستر ەتىپ تاعايىنداۋدى سۇرادى, بىراق ول «ازىرشە ونىڭ ورنىن باساتىن ادام جوق, سوندىقتان قازاقستاندى شاياحمەتوۆسىز قالدىرمايمىن» دەپ جاۋاپ بەردى.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى مەن ونەر قايراتكەرلەرى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا بارىپ, قازاقستاندى تانىستىرىپ, وزدەرىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىمەن تانىستىردى. 1949 ج. مامىر ايىندا ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگى ۇلكەن وقيعا بولدى, ونىڭ اشىلۋى پ.چايكوۆسكي اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ ۇلكەن زالىندا ءوتتى.
شاياحمەتوۆ ءوزىنىڭ كىشى وتانى – ومبى وبلىسىن دا ۇمىتقان جوق. اراسىندا قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالدارىن, پەداگوگتاردى جىبەرىپ وتىردى. مۇندا قازاقستاننان تەاتر ۇجىمدارى ءجيى كەلدى. وبلىس دۇكەندەرىندە قازاق مۋزىكالىق اسپاپتارى ساتىلدى.
2002 ج. 5 قىركۇيەكتە «جۇماباي شاياحمەتوۆ: ءومىرى مەن قىزمەتى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋىندا مادەنيەت, اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ءوزىنىڭ كىرىسپە سوزىندە بىلاي دەدى:
«جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ءوز وتانداستارىنىڭ تاعدىرىنا دەگەن ىقىلاسى, ول ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا ارقاشان قاراپايىم بولىپ, بارلىق پروبلەمالاردى ىشىنەن زەرتتەۋگە تىرىستى. وسى قاسيەتتەردىڭ ارقاسىندا ول ءوز قول استىنداعى جانە قاراپايىم ادامدار اراسىندا جوعارى بەدەلگە يە بولدى».
سول كەزدە بولعان پارتيالىق يدەولوگيا مەن ساياسي ۇستانىمداردىڭ قاتاڭ شەڭبەرىنە قاراماستان, جۇماباي شاياحمەتوۆ بەلگىلى عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىن قورعاۋعا باتىل كىرىسكەن. تاريحي شىندىقتى سالتاناتتى ەتۋ ءۇشىن بۇگىندە اۋەزوۆ پەن ساتباەۆتىڭ تاعدىرىندا جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ۇلكەن ءرولى تۋرالى ايتۋ قاجەت, ونىڭ ارقاسىندا ولار 50-جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننەن اۋلاق بولدى. شاياحمەتوۆ تۋرالى قىزمەتتەستەرى مەن ارىپتەستەرى وتە جىلى پىكىر ءبىلدىردى. دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە بىلاي دەپ جازادى: «ءوزىنىڭ ءىزاشارلارىنا قاراعاندا, ول ۇقىپتى باسشى جانە جاقسى ۇيىمداستىرۋشى بولعان. ونىڭ باسشىلىعىمەن سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسى نەعۇرلىم جوعارى قارقىن الدى». قازاقستان كومپارتياسىنىڭ يدەولوگيا بويىنشا ورتالىق كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى حاتشىسى, جۇماباي شاياحمەتوۆتى جەكەلەي جاقسى بىلەتىن ءىلياس وماروۆ: «1940-1950 جج. قازاقستاندا شاياحمەتوۆتەن باسقا كورنەكتى قايراتكەر بولعان جوق» دەپ ايتتى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەڭ قيىن جانە قاراما-قايشى كەزەڭدەردە رەسپۋبليكانى ابىرويمەن باسقارعان ادامنىڭ ءومىر تاريحى مەن ارەكەتىن بولاشاق ۇرپاق ەسىندە قالدىرۋ.
2002 ج. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇلكەن زالىندا وتكەن, ج.شاياحمەتوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا تۇلعانىڭ ەسىمى بىرنەشە جىلدارعا دەيىن ۇمىتىلىپ كەتكەننەن كەيىنگى العاشقى وقيعا بولدى. وعان رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى, عالىمدار, قوعام قايراتكەرلەرى, سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى, شاياحمەتوۆتىڭ تۋىستارى مەن جاقىندارى قاتىستى. 2002 ج. «كۇردەلى زاماننىڭ قايسار قايراتكەرى. جۇماباي شاياحمەتوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر», 2008 ج. جۋرناليستيكا ارداگەرى م.اققوزيننىڭ «ۆەرنۋت يز زابۆەنيا» اتتى ەستەلىكتەر جيناعى جارىق كوردى.
2018 ج. 4 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى مەن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان «كەڭەس تاريحىنىڭ پەرسوناليستيكاسى ماسەلەلەرى: جۇماباي شاياحمەتوۆ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى.
شىمكەنت جۇماباي شاياحمەتوۆتى العاشقى ەسكە العان قالا بولدى, وندا ونىڭ مەملەكەتتىك جانە پارتيالىق مانسابى اياقتالدى. شىمكەنت قالالىق اكىمدىگىنىڭ 2010 جىلعى 10 ماۋسىمداعى شەشىمىمەن, ارداگەرلەر باستاماسىمەن شىمكەنت قالاسى كوشەلەرىنىڭ بىرىنە ج.شاياحمەتوۆتىڭ ەسىمى بەرىلىپ, ەستەلىك تاقتا ورناتىلدى.
2019 ج. ومبى تاريحي مۇراعاتىندا وتباسى ۇسىنعان قۇجاتتار, كىتاپتار مەن فوتوسۋرەتتەر نەگىزىندە جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ جەكە قورى اشىلدى.
ج.شاياحمەتوۆ تۋرالى ەستەلىكتەردى ساقتاۋدا م.قوزىباەۆ, ش.شوكين, ق.قايسەنوۆ, ت.بيگەلدينوۆ, ك.سالىقوۆ, م.اققوزين, ن.سانسىزباەۆ, ق.الداجۇمانوۆ, ق.مۇحامەتقاليەۆ, ج.بالاپانوۆ, م.مەزگىلباەۆ, ە.زاڭگىروۆ, گ.گالكينا جانە ت. ب. ۇلكەن ءرول اتقاردى.
ج.شاياحمەتوۆ بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلوندارىندا قىزمەت ەتكەن جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ قالىپتاسۋىنا, ونىڭ ادامي جانە ماتەريالدىق رەسۋرستارىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا فاشيزمگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋعا, سونداي-اق يندۋستريالىق, اگرارلىق, عىلىمي-تەحنيكالىق جانە رۋحاني الەۋەتكە, قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قۇرۋعا جانە نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى.
رينات شاياحمەتوۆ
