قازاقستان رەسپۋبليكاسى قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا 2020 جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ 5 مەكتەبىنە دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى رەتىندە قازاق كۇرەسى ەنگىزىلدى. وسىعان وراي №65 مەكتەپتىڭ دەنە شىنىقتىرۋ مۇعالىمى جانە قازاق كۇرەسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى, سامبودان سپورت شەبەرى ەرلان قابىشەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– ءسىز كوپ جىلدار بوز كىلەمنىڭ شاڭىن شىعارىپ كۇرەستىڭىز, 25 جىل بويى وسى سپورتقا اسكەريلەردى جاتتىقتىردىڭىز. سوڭعى جىلدارى تانىمالدىعى ارتىپ كەلە جاتقان قازاق كۇرەسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ونىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلۋى تۋرالى ويىڭىز قانداي؟
– قازاق حالقىنىڭ وتە ەرتەدەن كالىپتاسقان, كوشپەلى تىرشىلىگىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – قازاق كۇرەسى. ول ادامنىڭ دەنەسىن شيراتىپ, بۇلشىق ەتتەرىن قاتايتادى. توزىمدىلىككە, باتىلدىققا, ەپتىلىككە, كەرەك كەزىندە ءادىس-ايلا ويلاپ تابۋعا ماشىقتاندىرادى. سوندىقتان, جاستاردىڭ بۇل سپورت تۇرىنە قىزىعۋشىلىعى جوعارى.
ۇلتتىق ويىنداردىڭ جانە سپورت ءتۇرىنىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرى مىندەتتى تۇردە مەكتەپتەردىڭ دەنە شىنىقتىرۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلۋى كەرەك. ونىڭ وزەكتىلىگى ءسوزسىز. ءاربىر ساباق فيزيكالىق دامۋمەن قاتار بالالارعا حالىقتىق مادەنيەت تۋرالى قاجەتتى اقپارات بەرە الادى. ولاردان ۇلتتىق تامىردىڭ اجىراماس بولمىسى تۇزىلەدى, ۇرپاقتاردىڭ تاريحي ساباقتاستىعى قالىپتاسادى جانە ۇلتتىق سەزىم كۇشەيەدى. ۇلتتىق كود ۇلتىق قۇندىلىقتاردان قۇرالادى جانە قايتا جاڭعىرۋدى قامتيدى.
قازاق كۇرەسى 2016 جىلى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگەن بولاتىن.
بىلە بىلسەك, قازاقتىڭ بالۋاندىق ونەرىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. قازاق كۇرەسى ءپانى سپورتتىق باعىتتى عانا ەمەس, ادەبي تاريحي كەزەڭدەردى دە قامتىپ وتپەك جانە فيزيكا, ءوزىن-ءوزى تانۋ پاندەرىمەن دە تىعىز بايلانىستا. مەكتەپ ساباعىنا ۇلتتىق ويىنداردى ەنگىزۋ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسەدى. حالىق ويىندارىنىڭ ساباقتا قولدانىلۋى بالانىڭ فيزيكالىق كۇشىن نىعايتىپ قانا قويماي, ولاردىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
قازاق كۇرەسىندە بالۋاندىق ونەر مەن ازاماتتىق بولمىس ۇشتاسىپ, بالالارعا دەنە تاربيەسىن بەرۋ نەگىزىنە اينالادى. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق سپورت تۋرالى جاڭادان كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى. قازاق كۇرەسىن جەتىك مەڭگەرگەن وقۋشىلار جارىستارعا قاتىسىپ, جوعارى جەتىستىكتەرگە جەتۋ مۇمكىندىگىن الادى.
ونىڭ ءپان رەتىندە تولىققاندى جۇرگىزىلۋى ءۇشىن مەكتەپتەر ارنايى قۇرال-جابدىقتارمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلۋى قاجەت. مىسالى, كۇرەس كىلەمى, كيىم-كەشەكتەر. سوسىن, ساباقتى ۇلدار مەن قىزدارعا بولەك وقىتقان دۇرىس. باسقا ويىن زالدارىنان بولەك كۇرەسكە ارنالعان جەكە سپورتزالدار بولۋى كەرەك.
– سامبونىڭ تاسىلدەرى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كۇرەس ونەرلەرىنەن ىرىكتەپ الىنعاندىعى بەلگىلى. قازاق كۇرەسى مەن سامبونىڭ ايىرماشىلىقتارىن ايتىپ بەرىڭىزشى…
– ءيا, سامبونىڭ بىزگە بوتەندىگى جوق. تىكەسىنەن تۇرىپ بەلدەسكەندە ولاردىڭ كوپ ايىرماشىلىعى شامالى, سامبودا تەك قوسىمشا اياق-قولدى اۋىرتۋ, بۋىندى قايىرۋ تاسىلدەرى بار. مەن ەكى كۇرەستى دە قاتار الىپ ءجۇردىم. ەكەۋىنىڭ كيىمدەرى دە بىردەي.
ەرەجەنىڭ وزگەرتىلۋى قالاي اسەر ەتتى؟
– وسى جەردە قازاق كۇرەسىنىڭ كيىمى تۋرالى, ەرەجەسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز. ويتكەنى سپورت ماماندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ وعان كوڭىلى تولمايدى. وسى وزگەرىستەردەن ۇلتتىق سپورتىمىز ۇتتى ما, ۇتىلدى ما؟
– ەرتەدە قازاق كۇرەسىنىڭ ارنايى كيىمى بولعان جوق, شاپانمەن دە, جەيدەمەن دە, ءتىپتى ورتان بەلدەن جوعارى شەشىنىپ تاستاپ جالاڭاش تا كۇرەسە بەرەتىن. توي-تومالاقتاردا جينالعان قاۋىمنىڭ الدىندا ەكى بالۋاندار ورتاعا شىعىپ بەلدەسەدى. بالۋاندارعا ۇپاي بەرىلمەيدى, ۋاقىت بەلگىلەنبەيدى, جاسقا, سالماققا قارامايدى. بىرەۋىنىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيگەنشە كۇرەسەتىن. بالۋاندار اۋىر تاس كوتەرۋ, ۇستىنەن اربا تولى ادامداردى وتكىزۋ, شۋ اساۋ اتتى قۇيرىعىنان ۇستاپ جىبەرمەي تۇرۋ, ت.س.س. ونەرلەردى دە كورسەتكەن.
بۇرىن قازاقتار بەلدەسكەندە بۇتتان ۇستاۋ دەگەن بولعان. ءتىپتى اياقتان ۇستاۋ دا بولدى دەپ توپشىلايمىن. ويتكەنى ءبىز كوشپەندىلەرمىز عوي, كۇرەس ونەرىنە ەرتەدە جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. قاجىمۇقان اتامىزدىڭ جاپون بالۋانى ساراكيمەن كۇرەسكەندەگى بەينەجازباسى ساقتالعان, سوندا بۇتتان الىپ «ديىرمەن» ءادىسىن جاساپ لاقتىرىپ جىبەرگەنىن كورەمىز.
سوسىن ءبىزدىڭ كۇرەستە ءىلىپ-شالۋ ادىستەرى كوپ بولعان. سوسىن «قول بايلاۋ» ءتاسىلى قاتتى دامىعان. ول قاي ۋاقىتتا پايدا بولعان؟ ول كيىم كيىپ كۇرەسكەندە پايدا بولعان. ويتكەنى شاپاننىڭ جەڭىنەن ۇستاپ, قولدى «بايلاپ», ارتقا-العا ءىلىپ-شالىپ لاقتىرا بەرگەن. قازاق كۇرەسىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى سول ەدى. قولى «بايلانعان» بالۋان دارمەنسىز قالادى.
بوز كىلەمگە شىققان بالۋانداردىڭ كۇرەسى ءبىرىن-ءبىرى ۇستاۋدان باستالادى عوي. كىم وزىنە ىڭعايلى ۇستاپ الادى, سول وڭتايلى ءادىس قولدانادى.
مەن كۇرەستىڭ كوپ تۇرىمەن اينالىستىم. سوندا سامبوعا, دزيۋدوعا قازاق كۇرەسىنەن كەلگەن بالالاردى بىردەن بايقايتىنبىز. ولار ءىلىپ السا, پارتەرگە ءتۇسىرۋ قيىن. «وۋ, مىناۋ قازاق كۇرەسىنەن كەلىپتى» دەپ, اياعىنان ساقتاناتىنبىز. ءتىپتى قارسىلاستى قولمەن ۇستاماي-اق, اياقپەن ءىلىپ الىپ, قۇلاماي تۇرا بەرۋگە بولادى.
كەيىنگى ەرەجەسى بويىنشا قازاق كۇرەسى بالۋاندارىنىڭ كيىمى شىنتاقتان, تىزەدەن كەسىلىپ شولتيىپ قالدى. ال بىلەكتەن ۇستاپ, ءىلىپ لاقتىرۋ, ىشتەن شالۋ قيىن. جەڭ ۇزىن بولماعان سوڭ «قول بايلانبايدى». ءسويتىپ, ءبىز ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ەڭ سۇراپىل ادىستەرى – «قول بايلاۋ» مەن ءىلىپ-شالۋدان ايىرىلىپ قالدىق. قازىر ونى سامبو يەلەنىپ كەتتى.
«ايحانوۆتىڭ اياق ىلگەگى»
– اتاقتى بالۋانىمىز ابىلسەيىت ايحانوۆ اعامىز ەركىن كۇرەستە قازاق كۇرەسىنىڭ ادىسىمەن ءبارىن جەڭىپ جۇرگەن دەپ ايتادى. سونى ەستىگەنىڭىز بار ما؟
– ول كىسى 60-70 جىلدارى ەركىن كۇرەس تۇرىمەن شۇعىلداندى عوي. بىزگە كۇرەستەن ساباق بەردى. مەن ايتايىن, ابىلسەيىت اعامىز ەركىن كۇرەستە «قازاقشا» ادىستەردى قولداناتىن. ەركىن كۇرەستىڭ ەڭ كۇشتى ءتاسىلى – اياققا ءوتىپ كەتىپ, كوتەرىپ لاقتىرۋ. بۇل كۇرەستە ەشكىم اياق بەرمەيدى, قارسىلاسىڭ اياعىڭا ءوتىپ كەتسە – جەڭىلدىڭ. ال ايحانوۆ كەرىسىنشە ادەيى اياعىن بەرىپ قوياتىن. ايحانوۆتىڭ اياعىن ۇستاعان ادام ءبىتتى, ونىڭ قارماعىنا ءتۇستى دەگەن ءسوز, ءىلىپ الىپ ارتقا تاستايدى, ءايتپەسە وراپ الىپ العا لاقتىرادى.
ول كىسى ەركىن كۇرەستەن قازاقستاننىڭ, كەڭەستەر وداعىنىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى بولدى. الايدا ايحانوۆتى وليمپياداعا اپارعان جوق. ونىڭ سالماعىندا وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى اتاقتى مەدۆەدەۆ بولدى, اعامىز وداق كولەمىندە وتكەن جارىستا ونى جەڭگەن. وسى ءىلۋ ادىسىمەن ايحانوۆ بارلىق قارسىلاستارىن جەڭگەن. ونىسىن ءوزى «ىلگەك اياق» دەپ اتاعان. ايحانوۆتىڭ بۇل ءادىسىن الەمدە ەشبىر بالۋان قايتالاي العان جوق. ەركىن كۇرەستە ءتىپتى ولاي كۇرەسۋگە بولادى دەگەننىڭ ءوزى – اقىلعا سىيمايتىن قۇبىلىس.
داۋلەت تۇرلىحانوۆ تا ۇلكەن سپورتقا قازاق كۇرەسىنەن كەلدى. ول – كلاسسيكالىق كۇرەستەن الەم چەمپيونى, وداقتىڭ جەتى دۇركىن چەمپيونى. وليمپيادانىڭ كۇمىس جانە قولا جۇلدەگەرى. ول بارلىق قارسىلاستارىن قازاقتىڭ «قارا جامباسىمەن-اق» جەر قاپسىرىپ ءجۇردى.
سوسىن «قازاق كۇرەسىنىڭ پروفەسسورى» اتانعان حاميت ىسقاقوۆ دەگەن اعامىز بار, قازىر 70 جاستان استى, ءالى كۇرەسەدى. 2-3 جىل بۇرىن سامبودان ارداگەرلەر اراسىندا الەمدى ۇتقان. ازيانىڭ بەس دۇركىن چەمپيونى. ول كىسىنىڭ ەرەكشە ءتاسىلى – قازاقشا كۇرەستىڭ قاعۋ ءادىسى. 70-جىلدارى 90 كەلى سالماقتا ءجۇرىپ, ابسوليۋتتىك كۇرەسكە شىعىپ, 150 كەلىلىك بالۋانداردى شۇيدەسىمەن كىلەمگە قاداپ ءجۇردى. الىستان ەكى قولىن تىرەپ تۇرىپ, قارسىلاستارىن تىلەرسەكتەن قاققاندا مۇرتتاي ۇشىراتىن. دۇرىسىندا بۇل ءادىس قارسىلاستى تەپە-تەڭدىكتەن شىعارىپ بارىپ جاسالۋى كەرەك-ءتىن. ال ىسقاقوۆتىڭ ءادىسى بارلىق فيزيكا, بيومەحانيكا زاڭدىلىقتارىن سايكەسپەيتىن. ونىڭ كۇرەسىن كوزبەن كورمەگەن ادام, بىرەۋ ايتسا سەنبەس ەدى. بىراق شىندىعى سول. جوعارى ايتقان بالۋانداردىڭ قاي-قايسى دا فەنومەن. ءبارى قازاق كۇرەسىنەن كەلدى, سوندىقتان ودان ۇلتتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرۋ كەرەك, ونى جوعالتىپ الۋعا بولمايدى.
