نەمەسە «كيتاب تاسديق» تۋرالى بىرەر ءسوز
(باسى)
ءسوز جوق, اباي حاكىمنىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىندا الدىنا قويىپ وتىرعان باستى ماسەلەسى – ماحاببات. بىراق, ماحاببات عىلىم-ءبىلىمسىز جۇزەگە اسپايتىن بولىپ تۇر عوي. ماحاببات – عىلىم-بىلىمگە تىكەلەي بايلانىستى. سولاي بولعاندىقتان دا, ويشىل ەندى ماحاببات جايىنداعى جالپى ويلارىنان, ناقتى پراكتيكالىق ويلارىنا اۋىسادى. ەندى ءىس جۇزىندە ماحابباتتىڭ جۇزەگە اسۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرا باستايدى. ايتار ويىن اشىقتاپ, ايقىنداپ, تىكەلەي عىلىم-ءبىلىم ماسەلەلەرىنە ويىسادى. جالپى ماحاببات ماسەلەسىنەن, عىلىم-بىلىمگە دەگەن ماحاببات ماسەلەسىنە كوشەدى. سونىمەن, عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق «الگى ايتىلعان ۇشەۋىنە» بايلانىستى بولىپ شىقتى. «ماحابباتتاندىرماق» دەگەندى بۇل جەردە «عىلىم-بىلىمگە دەگەن ماحابباتتىڭ ويانۋىنا سەبەپكەر» دەپ تۇسىنسەك تە بولادى. ەندى وسى ادامدى عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق «الگى ايتىلعان ۇشەۋگە» ناقتى توقتالا كەتەيىك. ولار – «حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق». بۇلاردىڭ بالانىڭ «تۋىسىنان بولاتىنىن» جوعارىدا قاراستىردىق. اباي ايتىپ وتىرعان بالانى عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق «ۇشەۋدىڭ» العاشقى ەكەۋى وسىلار. ال, قالعان ءۇشىنشى سەبەبى – جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستازعا بايلانىستى بولسا كەرەك. كورىپ وتىرعانىمىزداي, ويشىل ءوزىنىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق ويلارىندا تەكتىلىك ماسەلەسى (حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق) مەن الەۋمەتتىك تاربيە (جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستاز) قاتار قاراستىرادى. عىلىمي تىلدە ايتار بولساق, بالانىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن ءۇش اسپەكتىنى – پسيحولوگيالىق (حاۋاس ءساليم), بيولوگيالىق ء(تان ساۋلىق), الەۋمەتتىك (جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستاز) ىقپالدى بىردەي قامتيدى. بالانىڭ بويىندا عىلىم-بىلىمگە دەگەن ماحابباتتىڭ ويانۋىنا وسى ۇشەۋى سەبەپكەر دەيدى. ارينە, دەنى ساۋ بولىپ تۋعان بالانىڭ الەۋمەتتىك ورتاسى يدەالدى بولۋى (جاقسى اتا-انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستاز) وتە قيىن شارۋا. اباي اتامىز قالاي بولۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ وتىر. بىراق ومىردە ءدال وسىلاي بولا قالادى دەسەك, ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداعانداي بولىپ شىقپايمىز با؟ يدەالدى مەن ناقتى ءومىر, يدەالدى مەن رەالدى ۇنەمى سايكەس كەلە بەرمەيتىنىن امبەگە ايان شىندىق. دەسەك تە, اباي حاكىم ۇسىنىپ وتىرعان يدەالدى جول ءبىزدى جاقسىلىققا ۇندەيدى, بالانى قورشاعان ورتانىڭ يدەالدى بولۋىنا تىرىسۋىمىزعا جەتەلەيدى. ءبىز كوبىنە ءمان بەرمەيتىن, قالاي بولسا سولاي قارايتىن بالا تاربيەسىنە اسقان ىجداھاتتىلىق تانىتۋعا ۇيرەتەدى.
باتىستىڭ كورنەكتى پسيحواناليتيگى كارل گۋستاۆ يۋنگ ءوزىنىڭ «قۇداي جانە بەيسانالىق» اتتى ەڭبەگىندەگى «تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى» دەگەن تاراۋىندا بۇل حاقىندا: «تاربيەلەگىڭ كەلسە – ءوزىڭ تاربيەلى بول» دەيدى. ابايدىڭ «جاقسى اتا, جاقسى انا» دەپ وتىرعانداعى ويى دا وسى ما دەپ ويلايمىز. قالاي دەسەك تە, بالانىڭ ءبىرىنشى تاربيەلەنەتىن ورنى – وتباسى. «ۇيادا نە كورسەڭ, ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ قيسىنىنا سۇيەنسەك, ۇيا – وتباسى بالانىڭ ومىرىندە ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىنىن اڭعارامىز. بالانىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاساتىن دا جەرى – وتباسى. ونىڭ جەكە ينديۆيد رەتىندە نەگىزى قالانىپ, ومىرگە دەگەن كوزقاراسى ايقىندالاتىن دا جەرى – وتباسى. دۇنيەگە كەلگەن بالا ەڭ ءبىرىنشى اكە-شەشەسىنە قاراپ وسەدى, بوي تۇزەيدى. تاعى دا قازاق دانالىعى «اكەگە قاراپ ۇل وسەر, شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەيدى. ەندەشە, بالانىڭ بويىنا ءبىلىم ۇرىعىن سەۋىپ, عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرۋ – ەڭ ءبىرىنشى وتباسىنان باستالاتىنى ءسوزسىز اقيقات. اباي حاكىم ويىن تاراتىپ جاتپايدى, تەك قانا «جاقسى اتا, جاقسى انا» دەيدى دە قويادى. قالعان شارۋا – ءبىزدىڭ ءىسىمىز: تالداپ, تالعاپ ءتۇسىنۋ. ءال فارابي مەن ابايدى قاتار زەرتتەگەن عۇلاما اقجان ءال ماشاني: «ابايدى جاقسى بىلەتىن ءبىر قارتتىڭ ايتقانى بار: «اباي سىنىنا تولماعان ءسوزدى اۋزىنا المايدى». باسقاشا ايتقاندا, ابايدىڭ اۋزىنا العان ءاربىر ءسوزىنىڭ ارعى جاعىندا تەرەڭ تامىرلى, كۇردەلى ماعىنا جاتادى…» دەيدى. ويىمىزدى قورىتىپ ايتساق, بالاعا ءبىرىنشى ۇلگى – اتا-انا. اباي ويىنىڭ يىرىمىنە سۇڭگىسەك, اتا-انانىڭ ءوزى جاقسى بولماعى ابزال. «ال جاقسى اتا-انا قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك, تاعى دا كونتەكستكە سۇيەنەمىز, اتا-انانىڭ جاقسىلىعى بالانى عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرۋىندا جاتىر. قازاقتا: «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ, كىمگە ءپىر بولاسىڭ؟» دەگەن ءسوز بار. ءپىر – بۇل جەردە ۇستاز, ديۋانا – شاكىرت. شاكىرتتى تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىڭ ۇستازعا اينالۋىڭ كەرەك دەگەن ويعا مەڭزەيدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازعان اسەت پازىلوۆ ءوزىنىڭ «ماعلۇمات-ي ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ» اتتى كىتابىندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) مىنا ءحاديسىن العا تارتادى: «اكەسى جاقسى بولسا, بالاسىنىڭ ءپىرى بولماق». بىراق بالا وتباسىندا عانا تاربيەلەنىپ قويمايدى, ول تەڭ قۇربىلارىمەن اسىر سالىپ وينايدى, ءوزىنىڭ قاتارلاستارىمەن ەركىن ارالاسادى. اباي بۇل قارىم-قاتىناس تۇرىنە دە قاتاڭ تالاپ قويادى: «بالانىڭ وينايتىن قۇربىسى دا جاقسى بولۋى كەرەك» دەيدى. ويتكەنى, «سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى»: كىممەن ارالاسساڭ, سونداي بولىپ كەتەسىڭ. تاعى دا قازاق ماقالى: «جاقسىمەن بىرگە جۇرسەڭ, جاقسى بولارسىڭ, جامانمەن بىرگە جۇرسەڭ, جىن ۇرىپ باقسى بولارسىڭ» دەپ ەسكەرتەدى. سونىمەن, بالانىڭ قالىپتاسۋىندا ۇستازدىڭ اتقاراتىن ءرولى, تيگىزەتىن اسەرى ۇشان-تەڭىز. وتباسىنان قاناتتانىپ, قۇربىسىنان قۋات الىپ, الىپ-ۇشىپ مەكتەپكە كەلگەن بالانىڭ جامان ۇستازعا جولىعىپ, ماڭدايى تاسقا سوعىلماسىنا كىم كەپىل؟…
بالاعا اتا-اناسىنىڭ, قۇربىسىنىڭ, ۇستازدىڭ اسەرى مول ەكەنىن كامىل تۇيسىنگەن حاكىم اباي ۇنەمى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولا بەرمەيتىن مىنا ومىردە قالاي جول تاپتى ەكەن؟ ەندى وسىنى ءوز بالاسى تۇراعۇلدىڭ اۋزىنان ەستيىك: «…ۇلعايعان سايىن اكەمنىڭ اشۋى ازايىپ, جۇمساق تارتا بەردى, بۇل جۇمسارۋدى ءوزى ەڭبەك قىلىپ تاپتى. اكەسى قاجىنىڭ قايتپايتىن, سۋىق مىنەزىن سوگىپ وتىرۋشى ەدى. «قورىقپاق پەن سۇيمەك وت پەن سۋ سەكىلدى ءبىر جەردە جيىلمايدى, ادام سۇيگەن ادامىنىڭ اقىلىن ۇعىپ, سونان باھىرا الادى, قورقىتىپ, ۇرسىپ ايتقان اقىل دارىمايدى» دەيتىن. كوز الدىندا قانداي ويىن ويناپ, كۇلىپ وتىرساق, تيىپ-قاقپاي, ەركىن ەركەلەتىپ وتىرادى دا, الدىنان قاشىپ, جاسىرىنىپ, جامان-جاۋتىكتەرمەن ويناعىمىز كەلگەنىن كورسە, قاتتى رەنجىپ, ۇرسىپ, بىلايشا سوگۋشى ەدى: «ادامعا كوبىنە ءۇش الۋان ادامنان مىنەز جۇعادى: اتا-انا, ۇستاز, قۇربىسىنان, سولاردىڭ ىشىندە قايسىسىن سۇيسە, سودان مول الادى. سەندەردىڭ مەنەن جاقسى كورىپ بارعىلارىڭ كەلىپ وتىرعان جاقسى قۇربىلارىڭ قايسى؟».
وسى كەلتىرىلگەن ۇزىكتەن نەندەي عيبرات الامىز, نەنى ۇقتىق؟ ۇققانىمىز, اباي يدەالدى ەمەس جاعدايدا يدەالدى شەشىم تابا بىلگەن. بالانىڭ قالىپتاسۋى ونىڭ ماحابباتىنا بايلانىستى ەكەنىن انىق ۇققان اكە ءبىرىنشى كەزەكتە بالالارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە لايىق بولۋدى ويلاعان. قۇربىلارىنان, ۇستازدارىنان الا الماعان مىنەزدى ءوز بويىنان جۇقتىرۋدى ماقسات ەتكەن. بىلايشا ايتقاندا, اباي بالالارىنا ءارى اكە, ءارى قۇربى, ءارى ۇستاز بولا بىلگەن. بولعاندا دا قانداي, جاقسى اتا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستاز بولدى. وعان دالەل – ابايدىڭ اينالاسىندا قالىپتاسقان مەكتەپ. كىمدى الماڭىز, ءوز بالالارى بولسىن, باۋىرلارى, نەمەرە-جەكجات ىنىلەرى بولسىن, ءبارىنىڭ ون بارماعىنان ونەر تامعان ونەرپاز, سۇڭعىلا ويشىل ءھام مۋزىكانت, اقىن, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى بولىپ وسكەنىن كورەمىز. نەمىستىڭ ۇلى ويشىلى فريدريح نيتسشە: «بارلىق جازىلعان نارسەلەردىڭ ىشىنەن ءوز قانىمەن جازىلعانداردى عانا جاقسى كورەمىن. قانىڭمەن جاز, سوندا سەن قاننىڭ رۋح ەكەنىن بىلەسىڭ. بىرەۋدىڭ قانىن ءتۇسىنۋ وڭاي ەمەس, مەن ەرىككەننەن وقيتىنداردى جەك كورەمىن» دەيدى. ەندەشە, ابايدىڭ دا جازىپ وتىرعانى – قانمەن جازىلعان جولدار. ول نە جازسا دا ومىردەن كورىپ-ءبىلىپ, كامىل ءتۇيسىنىپ, اقيقاتىنا كوزى جەتىپ جازدى. ءھام جازعانى قاعاز جۇزىندە قالماي, ومىردە ىسكە استى. تۇراعۇلدىڭ «اكەم اباي تۋرالى» اتتى باعا جەتپەس ەڭبەگى – سونىڭ ايقىن ايعاعى.
(جالعاسى بار)
ومار تەمىربەكوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
