شەكارا داۋى – اسا كۇردەلى ماسەلە. الەم ەلدەرى اراسىنداعى جانجالدىڭ 90 پايىزى جەر مەن سۋعا تالاستان تۋىندايدى ەكەن. ستوكگولمنىڭ بەيبىتشىلىك ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى شەكارالاردىڭ 25 پايىزى تولىق انىقتالماعاندىقتان, ەلارالىق قاقتىعىستاردىڭ 15 پايىزى شەكارالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن انىقتاعان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كورشى ەلدەرمەن شەكتەسىپ جاتقان 13500 شاقىرىم شەكارا شەگەندەلىپ, حالىقارالىق-قۇقىقتىق دەڭگەيدە راسىمدەلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ەل ىرگەسى تىنىش, باياندى دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلگە اينالدى. ال شەكارا ماسەلەسىن بۇگىنگە دەيىن شەشە الماعان كورشى ەلدەر اراسىندا بۇل ماسەلە كۇن وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ بارادى.
ارال ءۇشىن ارازداسىپ وتىر
جاپونيانىڭ جاڭا پرەمەر-ءمينيسترى فۋميو كيسيدا تەرريتوريالىق داۋ-دامايدى رەتتەمەيىنشە, رەسەيمەن ارادا ەشبىر بەيبىت كەلىسىمگە قول قويىلمايدى دەپ مالىمدەدى. 7 قازاندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسكەن كيسيدا رەسەي باسشىسىنان وڭتۇستىك كۋريلدە ورنالاسقان – كۋناشير, شيكوتان, حابوماي جانە يتۋرۋپ ارالدارىن جاپونياعا قايتارۋدى تالاپ ەتكەن. ال رەسەيدىڭ قازىرگى باسشىسى پۋتين بولسا «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اتالعان ارالدار كسرو قۇرامىنا ءوتتى, ولاردىڭ رەسەيگە تيەسىلى ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى» دەگەن پىكىردە.
جاپونيانىڭ ورىستارمەن ارال ءۇشىن ارازداسىپ كەلە جاتقانىنا ءبىر عاسىردان استى. جاپونيا مەن رەسەي 1855 جىلدىڭ 7 اقپانىندا يتۋرۋپ جانە ۋرۋپ ارالدارىنىڭ اراسىنداعى شەكارانى انىقتايتىن ورىس-جاپون كەلىسىمشارتىنا قول قويدى. وسى شارتقا سايكەس يتۋرۋپ, كۋناشير, شيكوتان جانە حابوماي ارالدارى جاپونياعا تيەسىلى. ورىستار 1875 جىلى بارلىق كۋريل ارالدارىن ساحالين ارالىنىڭ جاپون بولىگىمەن ايىرباستاۋ ءۇشىن جاپونياعا بەرگەن. بىراق 1905 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسىنان كەيىن وڭتۇستىك ساحاليندى جاپونياعا تاۋەلدى ەتكەن «پورتسمۋت» كەلىسىمى جاسالدى. 1945 جىلى كەڭەس وداعى يالتا كەلىسىمى بويىنشا وڭتۇستىك ساحالين مەن كۋريل ارالدارىن كەڭەس وداعىنا بەرۋ تۋرالى شارت قويىپ, ساحالين مەن كۋريل ارالدارىن وزىنە قوسىپ الدى. الايدا 1951 جىلى سان-فرانتسيسكودا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان مەملەكەتتەر جاساسقان شارتتا كۋريل مەن ساحاليننىڭ كەڭەس وداعىنا تيەسىلى ەكەنىن بەكىتەتىن ەرەجەلەر ايقىندالماعاندىقتان, قىزىل يمپەريانىڭ باسشىلارى بۇل كەلىسىمگە قول قويۋدان باس تارتتى. دەگەنمەن اراعا بەس جىل سالىپ, 1956 جىلى قوس ەل بەيبىتشىلىك دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. سوعان سايكەس ماسكەۋ حابوماي جانە شيكوتاندى جاپونياعا بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋعا كەلىستى. كەيىن كەڭەس وداعى باسشىلارى بۇل ۋادەسىنەن دە تايقىپ كەتتى. ەكى ەل باسشىلارى وسى ماسەلەگە بايلانىستى تالاي مارتە كەزدەستى. بىراق كەزدەسۋلەردىڭ ەشقايسىسى وڭ ناتيجە بەرگەن جوق. توكيو تاراپى اتالعان ارالدار 1855 جىلعى ساۋدا جانە شەكارالار تۋرالى ورىس-جاپون تراكتاتىنىڭ نەگىزىندە حوككايدو پرەفەكتۋراسىنا جاتقىزىلۋى ءتيىس دەپ سانايدى. ال ماسكەۋ بولسا كۋريل ارالدارى زاڭدى تۇردە رەسەيگە تيەسىلى دەپ بىلەدى.
كورشىلەر نەگە كۇرەڭ قاباق؟
كەڭەس وداعى كەلمەسكە كەتكەنمەن, ونىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالارعا تاستاپ كەتكەن داۋ-دامايى از ەمەس. ونىڭ كەيبىرى وداقتىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن زامان جانارتاۋداي اتىلىپ, ارتى سوعىسقا ۇلاسسا, كەيبىرى بىتەۋ جاراداي سىزداپ, بۇگىنگە دەيىن سوزىلىپ كەلەدى.
ورتالىق ازيادا قازاقستاننان باسقا ەلدەردىڭ شەكارا ماسەلەسى ءالى تولىق شەشىلگەن جوق. تەك ەلىمىز عانا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ الىستى كورە بىلگەن پاراساتتى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا شەكارا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ, جان-جاعىمىزداعى ەلدەرمەن حالىقارالىق زاڭ جۇزىندە كەلىسىم جاساسىپ, ىرگەمىزدى بەكىتىپ, ەتەگىمىزدى قىمتاپ الدىق. وسىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدان بەرى جەرگە تالاسىپ, قان توگىسكەن وقيعالار بولعان جوق. ال شەكارا ماسەلەسى شەشىلمەگەن ەلدەردە جاعداي مۇلدە باسقاشا. ماسەلەن, قىرعىز-تاجىك شەكاراسى كەڭەس وداعى قۇلاعالى ورتالىق ازياداعى ەڭ تىنىشسىز ايماققا اينالدى.
جەر كولەمى ەلىمىزدىڭ قوستاناي وبلىسىمەن شامالاس قىرعىزستان اۋماعىندا التى انكلاۆ (وزگە مەملەكەت قۇرامىندا قالعان مەملەكەت اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگى) بار. سونىڭ تورتەۋى وزبەكستانعا, ەكەۋى تاجىكستانعا تيەسىلى.
مىڭ شاقىرىمعا جۋىق شەكاراسىنىڭ 530 شاقىرىمى بويىنشا عانا ناقتى كەلىسىم جاسالعان قىرعىز-تاجىك ەلدەرى اراسىندا لايلەك جانە باتكەن اۋداندارى ماڭىندا داۋلى جەرلەر جەتەرلىك. مىنە, وسى داۋلى شەكارا ماڭىنداعى اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى اراسىنداعى جانجال جىل سايىن بولىپ تۇرادى. 2014 جىلى قاڭتاردا جانە 2015 جىلى مامىردا بولعان قاقتىعىستا تاجىك كۇشتەرى قارسى جاعىن مينومەتپەن اتقىلاسا, 2021 جىلى 28 ساۋىردەگى قاقتىعىستان ادام ءولىپ, جانجال شەكارا بويىنداعى باسقا دا ايماقتاردى شارپىدى. سادىر جاپاروۆ بيلىك تىزگىنىن العان ساتتەن باستاپ تاجىكستانعا وكىل جىبەردى, تاشكەنتكە باردى, بىراق شەكارا داۋى بۇگىنگە دەيىن تۇبەگەيلى شەشىلگەن جوق.
تاشكەنت دەمەكشى, وزبەكستان مەن قىرعىزستانعا ورتاق فەرعانا اڭعارى بويىنداعى اۋماقتىڭ دا داۋلى تۇستارى كوپ. تاشكەنت بىشكەك ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن ۇدايى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ كەلەدى, بىراق ناتيجە از. مىسالى, شەكارا ۇزىندىعى 1375 شاقىرىمدى قۇرايتىن وزبەكستان مەن قىرعىزستان اراسىندا 20 داۋلى ايماق بار. ول ازداي, قىرعىزستان جەرىندە وزبەكستاننىڭ سوح, شاحيماردان سىندى 4 انكلاۆى ورنالاسقان. ونداعى حالىق سانى 50 مىڭنان اسسا, وزبەكستانداعى قىرعىز انكلاۆى ساناتىنا جاتقىزۋعا بولاتىن باراك اۋىلىندا 100 شاقتى ءتۇتىن بار. ەكى ەل 2018 جىلى انكلاۆتار بويىنشا جەر الماسىپ, ماسەلەنى شەشپەك بولعان ەدى, بىراق كەلىسە المادى.
ىرگەلەس ەلدەر نەگە رەنجىسەدى؟
ەل ىرگەسىنىڭ تىنىشتىعى شەكارالاسىپ جاتقان كورشى ەلگە دە بايلانىستى. شەكارا ماسەلەسى شەشىمىن تاپقانمەن, كورشىڭمەن تاتۋ بولماساڭ, قۇلاقتان قيقۋ, ىرگەڭنەن جانجال كەتپەيدى. ماسەلەن, سوڭعى كۇندەرى يران مەن ازەربايجان قاتىناسى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. ەكى ەل دە شەكارا ماڭىندا اسكەري جاتتىعۋ وتكىزىپ, ءبىر-بىرىنە سەس كورسەتۋمەن قاتار, اقپاراتتىق سوعىستى دا ۇدەتە ءتۇستى. ءىستىڭ ناسىرعا شابۋىنا يران تاراپىنىڭ «يزرايل ازەربايجاندى جاسىرىن قولداپ, يراننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىردى. سونداي-اق ازەربايجان ءوز تەرريتورياسىندا يرانعا قارسى تەرروريستىك كۇشتەردى توپتادى, ولاردىڭ قاتارىندا جالدامالى اسكەرلەر دە بار» دەگەن مالىمدەمەسى سەبەپ بولدى. بۇل ماسەلەنىڭ بەر جاعى دەسەك, جانجالدىڭ استارىندا دا شەكارا قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى جايت جاتىر.
قاراباق سوعىسىندا جەڭىسكە جەتكەن ازەربايجان قاراباقتىڭ يرانمەن شەكارالاساتىن بولىگىن دە ءوز باقىلاۋىنا الدى. بۇل ءوز حالقىنىڭ 16 پايىزىن ازەربايجان ۇلتى قۇرايتىن يران ەلىنىڭ ۇيقىسىن قاشىردى. اتاپ ايتقاندا, تەگەران ازەربايجان ەلى كۇشەيسە, ونىڭ شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان يراندىق ازەربايجاندار پارسىلاردان بولىنەمىز دەپ شۋ شىعارا ما دەپ قاۋىپتەنەدى. مىنە, بۇل دا تاريحي شەكارادان قالعان الاۋىزدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى.
وق ءدارى ءيىسى مۇڭكىگەن ءوڭىر
الەمدەگى وق ءدارى ءيىسى مۇڭكىپ تۇرعان ايماقتىڭ ءبىرى – ءۇندىستان مەن قىتاي شەكاراسى. جاقىندا ءۇندى جانە قىتاي اسكەرى قولباسشىلارىنىڭ ەكى ەل اراسىنداعى داۋلى شەكاراداعى ۇزاققا سوزىلعان شيەلەنىستى شەشۋ جونىندەگى 13-كەلىسسوزى ءساتسىز اياقتالدى.
شىنىن ايتقاندا, شەكارا ماسەلەسىنە بايلانىستى ءۇندىستان مەن قىتاي اراسىندا سوعىس بولۋ قاۋپى دە جوق ەمەس. سەبەبى سوڭعى جىلدارى ەكى ەلدە شەكاراعا قيساپسىز اسكەرىن, اۋىر قۇرالدارىن جونەلتىپ جاتىر. اسىرەسە, قىتاي اسكەر تاسيتىن 6 مىڭ ماشينامەن اسكەرىن, باسقارىلمالى بومبىلارىن شەكاراعا جەتكىزىپ, سوعىسۋعا دايىن تۇر. ءۇندىستان دا قاراپ وتىرعان جوق. كەيبىر دەرەكتەردە ءۇندىستاننىڭ شەكاراداعى اسكەرى قىتايدان كوپ دەپ تە ايتىلادى. بيىل مامىر ايىنىڭ سوڭىنداعى قىتاي مەن ءۇندىستان شەكاراشىلارىنىڭ توبەلەسى (ەكى جاقتان 50-گە جۋىق ادام مەرت بولدى) ونسىز دا ناشارلاپ تۇرعان ەكى ەلدىڭ ارازدىعىن ودان ارمەن كۇشەيتە ءتۇستى. ەكى ەل اراسىنداعى مۇنداي كيكىلجىڭ وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى ۇزىلمەي كەلەدى. وعان باستى سەبەپ – ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا تالاسى.
ورتاق شەكارا ۇزىندىعى 2000 شاقىرىمدى قۇرايتىن قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ تالاسىپ وتىرعان جەر اۋماعى 120 مىڭ شارشى شاقىرىمنان اسادى. ۇزاق ۋاقىت ۇلىبريتانيانىڭ وتارى بولعان ءۇندىستان 1947 جىلى تاۋەلسىزدىك الىپ, ءۇندىس وداعى مەن پاكىستان مەملەكەتى قۇرىلدى. 1950 جىلى ءۇندىستان وداعى ءۇندىستان رەسپۋبليكاسىنا اينالدى. 1949 جىلى قحر قۇرىلدى. ەكى ەل 1950 جىلى ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ, ءبىراز ۋاقىت «قىتاي مەن ءۇندىستان حالقى باۋىرلاس» دەپ تاتۋ تۇردى. الايدا قىتايدىڭ تيبەت جەرىنە كىرۋىمەن ەكى ەل اراسى سابىنداي بۇزىلدى دا, ءۇندىستان 1951 جىلى تيبەتتەر قونىستانعان تاۆانگ ءوڭىرىن ءوز تاۋەلدىلىگىنە ەنگىزسە, 1953 جىلى تيبەتتىڭ باتىسىنداعى 90 مىڭ شارشى شاقىرىم جەردى باقىلاۋىنا الدى. 1954 جىلى ءۇندىستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكارا ءوڭىرىن يەلەنىپ الۋى ەكى ەل اراسىنداعى قايشىلىقتى ءتىپتى اسقىندىرا ءتۇستى.
1960 جىلى ساۋىردە ەكى ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترلەرى نيۋ-دەليدە شەكارا ماسەلەسى جونىندە كەلىسسوز وتكىزدى. الايدا كەلىسسوزدەن ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. مۇنىڭ سوڭى قىتاي-ءۇندىستان سوعىسىنا ۇلاستى. 1962 جىلى 20 قازاننان 21 قاراشاعا دەيىن جالعاسقان بۇل سوعىستا قىتاي ءۇندىستاننان وكتەم شىعىپ, ءۇندىستان جاساقتارىن تالاس جەردەن تۇرە قۋىپ, نيۋ-دەليگە دەيىن تاقاپ باردى دا, اسكەرىن قايتا شەگىندىرىپ, شىعىپ كەتتى. تالاستاعى جەرگە باياعىداي ءۇندىستان ارمياسى قايتا جايعاستى. بۇل سوعىستا ەكى ەل دە «ءبىز جەڭدىك» دەپ سانايتىنى سوندىقتان.
