قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى ءوسىپ جاتىر. ءبىر جىلدا ول 11 ملرد دوللارعا كوبەيدى. ەلىمىز قىتايدان ءىرى قارىز الۋشىلار تىزىمىنە ەندى – 39 ميلليارد دوللار. ول – ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان نەسيەلەر. ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتىنە سايكەس, بۇگىندە ەلىمىزدىڭ شەتكە بەرەشەگى 164,1 ملرد دوللارعا جەتىپ وتىر. وتكەن جىلى كورسەتكىش 152 ملرد دوللار شاماسىندا بولدى. نيدەرلاندقا – 44,3 ملرد دوللار, بريتانياعا – 22,6 ملرد, امەريكا قۇراما شتاتتارىنا 13,5 ملرد دوللار بەرەشەك. بۇدان بولەك, بەرمۋد ارالدارىنان العان قارىز كولەمى بيىل – 31,1 پايىزعا, حالىقارالىق ۇيىمداردان – 17,3 پايىزعا, رەسەي مەن فرانتسيادان العان قارىز 5,7 جانە 2,6 پايىزعا وسكەن.
بىراق ۇلتتىق بانك وكىلدەرى ەلدىڭ سىرتقى قارىزى 164 ملرد دوللار بولعانمەن, ول بيۋدجەتتىڭ نەمەسە حالىقتىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن تولەنبەيدى, ويتكەنى سىرتقى بورىشتىڭ شامامەن 80 پايىزى مەملەكەت تە, ەل ازاماتتارى دا جاۋاپ بەرمەيتىن جەكە ۇيىمداردىڭ مىندەتتەمەلەرىنە تيەسىلى دەيدى. جىل سايىن ۇكىمەت سىرتقى قارىزداعى مەملەكەتتىڭ ۇلەسى وتە از ەكەنىن جانە بۇل الەمدىك كورسەتكىشتە وتە جاقسى ناتيجە ەكەنىن ايتىپ سەندىرەدى. بۇل كومپانيالار قارىز العاندا مەملەكەت كەپىل بولدى ما؟ كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورداعى قارىز تولەنبەسە, بەرەشەك ۇلتتىق قوردان قايتارىلا ما؟ قارىز قايتارىمى قازاق جەرى بولۋى قانشالىقتى مۇمكىن؟
2020 جىلداعى سىرتقى قارىزدىڭ 63 پايىزى – فيرماارالىق بەرەشەكتەر (101,3 ملرد دوللار); ۇكىمەتتىڭ قارىزى – 13,2 ملرد دوللار (8,2 پايىز); كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور قارىزى – 20,1 ملرد دوللار (15 پايىز); بانك سەكتورلارىنىڭ قارىزى – 5,2 ملرد دوللار; باسقا سەكتورلار قارىزى – 20 ملرد دوللار.
فيرماارالىق قارىز – ءبىر كومپانيا ىشىندەگى جەكەمەنشىك قاتىناستار جانە مەملەكەت بۇل مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالۋىنا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك المايدى.
ماسەلەن…
2015 جىلى شىلدەدە «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ 4 ملرد دوللار قارىزىن ۇلتتىق بانك تولەپ بەرگەن. ونىڭ وتەمى رەتىندە ۇلتتىق بانك مۇناي كومپانياسىنىڭ 10 پايىز اكتسياسىنا يە بولدى. ۇلتتىق بانك مۇناي باعاسى تومەن كەزدە اكتسيا ساتىپ الدى. ال ول ۇلتتىق قور قاراجاتى ءۇشىن ناشار ينۆەستيتسيالىق سالىم بولعان.
«قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسىنىڭ قارىزى 2 ترلن-عا جەتتى. قتج-عا 5 جىلدا مەملەكەت قازىناسىنان 171 ملرد تەڭگە بەرىلگەن. الايدا تەمىرجول كومپانياسىنىڭ جاعدايى جاقسارماعان. ەندى كومپانيا كارىزدىڭ كەسىرىنەن قۇندى قاعازدارىن دا ساتىلىمعا قويا الماي وتىر.
2015 جىلى مەملەكەت «قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسىنىڭ 350 ملن دوللار سىرتقى قارىزىن تولەپ بەردى. بۇل قاراجات بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنان (بجزق) نەسيە رەتىندە الىندى.
مەملەكەت سىرتقى قارىزدى قايتارا الماسا, كەپىلگە قويىلعان مۇلكىنەن ايىرىلا ما؟
«اكەسىنىڭ اقشاسى مەن اجەسىنىڭ زەينەتاقىسىنا ءومىر سۇرەتىن 30 جاستاعى ءجاسوسپىرىم»
راسۋل رىسمامبەتوۆ, ساراپشى,ەكونوميست:
– ماسەلەن, «تەنگيزشەۆرويل» «شەۆرون» كومپانياسىنا قارىز دەسەك, مۇندايدا مەملەكەتتىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزدارىن اشىق ەتۋ كەرەك, گارانت بولعان قارىزداردى بولەك كورسەتۋ كەرەك. كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قارىزدارىن دا ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك. سوندىقتان مەملەكەتتىك قارىزدىڭ اشىق, ايقىن ستاتيستيكاسىن كورسەتۋ قاجەت. كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قارىزىن مەملەكەتتىڭ قارىزى دەپ ايتۋعا بولادى. «سامۇرىق-قازىنا» اق مەملەكەتتىك اكتيۆتەردى باسقارىپ وتىرسا, قارىزدى قايتارۋعا بايلانىستى قيىندىقتار تۋىنداسا, «سامۇرىق-قازىنا» اق مەملەكەتكە ارقا سۇيەي الادى. بىزدە قاۋىپسىز دەڭگەيدە ەكەنى انىق. بيۋدجەتتىڭ باسىم بولىگى ۇلتتىق بانك ارقىلى ىسكە اسادى. بيۋدجەتتە سىرتقى قارىزداردى تولەۋگە قاراجات بولىنەدى. سىرتقى قارىزداردى تولەۋ وڭاي ەمەس. ۇكىمەت بيۋدجەتتى قىسقارتقىسى كەلمەيدى, قارجى اكەلمەيتىن سالاعا قارجى قۇيۋدى بەلسەندى تۇردە جالعاستىرادى. مەملەكەت قارىزى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قارىزىمەن بىرىكسە, قازاقستاننىڭ سىرتقى ەلدەرگە بەرەشەگى قاۋىپتى جاعدايعا اكەلۋى مۇمكىن. بىردەن بانكروتقا ۇشىراتپاسا دا, مەملەكەتكە كىرىس اكەلەتىن ۇلتتىق قورعا سالماق ءتۇسۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىك سىرتقى قارىزدار بويىنشا بانكروتقا ۇشىراۋ ىقتيمالدىعى ازداۋ. مەملەكەتىمىز بۇل جاعدايدى قولعا الماسا, جاعداي قيىن بولادى. سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى جىل سوڭىنا دەيىن بيۋدجەت تالاپتارىن جاساپ شىعۋعا تاپسىرما بەردى. ۇكىمەت, اكىمدىك, كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور, بارلىعى دا بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلسا, ونى تولتىرۋلارى كەرەك. قازىر بۇل ماقساتتا جاعدايدان شىعارار جارىق ساۋلە كورىپ تۇرعان جوقپىن. جۇمساعانىمىزدان تاباتىن تابىسىمىز كوبىرەك بولىپ, كەلەر كۇنگە جيناقتايتىنداي دەڭگەيدە ەمەسپىز. ءبىز قازىر تەك قانا قارىزدى «سورىپ» جاتىرمىز. ماسەلەن, ءبىر تۇرعىن بانكتەردەن نەسيە راسىمدەپ تاستاعان, ءوزىنىڭ دەپوزيتىن «سورىپ» باستايدى. «اكە دەپوزيتى» ۇلتتىق بانك بولسا, «اجە دەپوزيتى» – زەينەتاقى قورى. ءبىز سوندا 30 جاسقا تولعان اكەسىنىڭ دەپوزيتىن جۇتىپ ءارى اجەسىنىڭ زەينەتاقىسىن «سورىپ» وتىرعان ءجاسوسپىرىمنىڭ كۇيىن كەشۋدەمىز. ەرتەڭ قالاي ءومىر سۇرەتىنىمىزدى نە ۇكىمەت, نە باسقاسى ايتقانى ەسىمدە جوق. بەس جىلدان كەيىن نەمەن تولەيتىنىمىز, قالاي داميتىنىمىز بەلگىسىز.
«ۇلتتىق كومپانيالار قارىزىنان قاۋىپ بار»
ماقسات حالىق, GSB UIB بيزنەستى تالداۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى, ەكونوميست:
– ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزى 164,1 ملرد دوللارعا جەتكەن, بۇل – سوڭعى دەرەك. وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا شىققان. جىل سوڭىنا قاراي بۇل كورسەتكىش تاعى دا وسەدى دەپ ويلايمىن. وتكەن جىلى 160,9 ملرد دوللار بولعان. سوندا وتكەن جىلمەن سالىستىرساق, 2 پايىزعا ۇلعايىپ وتىر. ارينە, بۇل قارىزداردىڭ كوپ بولىگى فيرماارالىق بەرەشەكتەردەن تۇرادى. ول – 100 ملرد دوللاردان اسىپ جىعىلاتىن قارىز. مۇنى فيرماارالىق قارىزدار جانە ەلگە تىكەلەي تارتىلعان ينۆەستيتسيالار دەپ قاراستىرۋعا بولادى. بۇل قارىزداردىڭ بارلىعىن ۇكىمەت قايتارا ما, قايتارا الا ما دەسەك, ەڭ نەگىزگى, قاۋىپتى قارىز بولىپ ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ قارىزى سانالادى. ونىڭ كولەمى قازىرگى ۋاقىتتا 14,5 ملرد-قا جەتىپ وتىر شامامەن. بىزدە سىرتقى قارىزدىڭ كولەمى جالپى قارىزعا شاققاندا 8 پايىزدى عانا قۇرايدى. سوندىقتان دا بۇل كوپ ەمەس دەپ دايەك كەلتىرەدى. بۇل قارىزدى قايتارۋعا ۇكىمەتتىڭ قاۋقارى جەتەدى. ۇلتتىق قوردا 57 ملرد دوللارداي اقشا بار. دەمەك, رەزەرۆتە وسى قارىزداردى جاۋىپ تاستايتىنداي قارجى جەتكىلىكتى.
بىراق بۇل جەردە ەكىنشى ماسەلە بار, بۇل ۇكىمەتتىڭ قارىزى دەپ ەسەپتەيتىن تەك قانا وسى قارىز عانا ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورداعى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىن قوسۋ كەرەك دەر ەدىم. ويتكەنى ول قارىزدىڭ ءبارىن ۇكىمەتتىڭ قارىزىنا قوسپايدى. ونى وزگە دە سەكتورلاردىڭ قارىزىنا قوسادى. ول جەردە 42 ملرد دوللاردان اسا اقشا جاتىر, وزگە دە سەكتورلار دەگەن. سونىڭ ىشىندەگى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزىن بولەك كورسەتۋ كەرەك. وسى جىلى عانا ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ ءبىر ەسەپتەرىندە ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزى 21,1 ملرد دوللاردى قۇرايتىنىن اتاپ ءوتتى. دەمەك, وسى سومانى قورىقپاي ۇكىمەتىڭ قارىزىنا قوسۋ كەرەك. سول كەزدە 35,576 ملرد دوللار شىعادى. مۇنىڭ ءوزى قارىزدىڭ اۋىرتپاشىلىعىن ارتتىرىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. مەنىڭ ويىمشا, بۇل قارىز قاۋىپتى, ەرتەڭ كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور, ياعني قانداي دا ءبىر ۇلتتىق كومپانيا بانكروت بولىپ كەتسە, ونىڭ قارىزى ۇكىمەتكە جۇكتەلەدى. ويتكەنى ول كومپانياعا ۇلتتىق كومپانيا بولعاننان كەيىن شەتەلدىك ينۆەستورلار اقشا سالىپ وتىر.
كولەمىن كوبەيتپەۋ كەرەك
فيرماارالىق قارىزداردىڭ ۇلعايعاندىعىندا تۇرعان قورقىنىش جوق. ويتكەنى بۇل – سىرتتان تارتىلىپ وتىرعان تىكەلەي ينۆەستيتسيا ەلىمىزگە. ونىڭ كولەمى ۇلعايا بەرسە دە, ەكونوميكامىزعا تەك وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ينفراقۇرىلىمعا, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى. ويتكەنى جاڭادان زاۋىت-فابريكالار اشىلادى. جاڭا جۇمىس ورىندارى قۇرىلادى. شەتەلدىك كومپانيالار ەلىمىزدەن ەنشىلەس كومپانيالارىن اشىپ جاتسا, ول وزدەرىنىڭ كورپوراتيۆتىك مادەنيەتىمەن كەلەدى. ول بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وتاندىق كومپانيالار اراسىندا باسەكە تۋدىرادى. سوندىقتان ونداي ينۆەستيتسيانىڭ كوبەيگەنى دۇرىس. تاعى ءبىر قورىقپايتىن, تاۋەكەلى از قارىز ءبىز وتكەن جىلى ىندەت سالدارىنان ازيا دامۋ بانكىنەن 1,5 ملرد ەۆرو كولەمىندە قارىز العانبىز. ول قارىزدى دا بىزگە ۇزاق مەرزىمگە بەردى. دەمەك, مەملەكەتىمىزگە تۇسىرەر سالماعى ازداۋ. تاعى ءبىر ماڭىزدى دۇنيە پايىزى جوعارى بولاتىن قارىزداردان ساقتانعان دۇرىس جانە قارىزىمىز از ەكەن دەپ ونى كوبەيتە بەرگەن دۇرىس ەمەس. ونىڭ ماقساتى مەملەكەت بيۋدجەتىنىڭ تاپشىلىعىن جابۋ بولسا, ونداي قارىزدان ساقتانعان دۇرىس. وندا ۇكىمەتتىڭ ۇلەسىندەگى سىرتقى قارىز ءوسىپ, مەملەكەتىمىزگە ءبىراز سالماق تۇسىرەدى. مەملەكەتىمىز ول قارىزداردى تولەي المايتىن بولسا, الدىمەن قارىز قايتارۋ ۋاقىتىن ۇزارتىپ السا, تەحنيكالىق دەفولتقا ۇشىرايدى. مۇلدەم قايتارا المايتىن جاعدايعا جەتسە, تىكەلەي دەفولتقا ۇشىراۋ قاۋپى بار. ول مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەتىنى ءسوزسىز.
«كەز كەلگەن ۋاقىتتا جابا الامىز»
ساپارباي جۋباەۆ,ەكونوميست:
– قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزىن ءسوز ەتكەندە, ءبىز 4 ۇلكەن ماسەلەگە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى – مەملەكەتتىك سىرتقى قارىز. قازاقستاندا بۇل – 364 ملرد دوللارلىق وتە ۇلكەن قارىز. بىراق مەملەكەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندەگى, ياعني حالىقتىڭ, بيۋدجەتتىڭ ۇلەسىمەن قايتارىلاتىن مەملەكەتتىك قارىزىمىز بار بولعانى 13,2 ملرد دوللار ەكەنىن كوڭىلگە ءتۇيۋىمىز كەرەك. ياعني 13,2 ملرد دوللار عانا مەملەكەتتىك قارىز دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىزدىڭ ۆاليۋتالىق قورلارىمىز ۇلتتىق قوردا – 60 ملرد, ۇلتتىق بانكتىڭ التىن-ۆاليۋتا قورى – 35 ملرد دوللار, زەينەتاقى قورىندا – 30 ملرد دوللارعا جاقىن جانە باسقا دا قورلاردا قارجى بار. ياعني ءبىزدىڭ شەتەلدىك اكتيۆتەرىمىز مەملەكەتتىك قارىزىمىزدان 10 ەسە كوبىرەك. سوندىقتان قازاقستانعا مەملەكەتتىك 13,2 ملرد دوللارلىق قارىز اناۋ ايتقانداي قاۋىپتى ەمەس. كەز كەلگەن ۋاقىتتا جابا الامىز.
سەنىمدى ەلگە عانا نەسيە بەرەدى
قورىتىندىسىندا, سىرتقى قارىزىمىز از ەمەس – 164 ملرد دوللار. بىراق بۇل – ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىنە, ولاردىڭ قارىز بەرۋىنە سەنىمدى مەملەكەت ەكەنىمىزدىڭ بەلگىسى. كوپ دامىعان مەملەكەت قارىزدارى, ماسەلەن جاپونيانىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 100 پايىز دەسەك, شەتەلگە قارىزى – 120 پايىز. ۇلىبريتانيانىڭ قارىزى – 130 پايىز, اقش-تا دا 100 پايىزدان اسىپ كەتتى, وزدەرىنىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 22 تريلليون بولسا, قارىزى 24 تريلليوننان استى. سەبەبى جەر بەتىندەگى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى اقش-قا سەنىپ, وزدەرىنىڭ اقشاسىنىڭ ساقتالاتىنىنا, پايىزبەن تولەنەتىنىنە سەنىپ, امەريكانىڭ سۋۆەرەندىك وبليگاتسيالارىن ساتىپ الادى. ءبىز دە ۇلتتىق قورداعى اقشامىزدىڭ 25-27 ملرد دوللارىنا امەريكانىڭ وبليگاتسياسىن ساتىپ العانبىز. امەريكا بىزگە قارىز. ولار العان اقشاسىنىڭ ۇستىنەن پايىزىن تولەپ تۇرادى. وسىنداي جاعدايلاردى ءبىز كوپ ايتامىز, بىراق ءبىر وكىنىشتىسى, كەيبىر وپپوزيتسيالىق پىكىردەگى ەكونوميستەر ءبىزدىڭ ەشقانداي قورىقپايتىن قارىزىمىزدى وزدەرىنىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن, حالىققا سۇيكىمدى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن ايتا بەرەدى. تاجىكستان قىتايعا قارىزىن قايتارا الماي, جەر بەرگەن ەدى. بۇل تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋعان. وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان جاعدايلارىن الىپ قاراساق, تاجىكستاننىڭ قىتايعا بەرگەن 1,5 مىڭ شارشى كم جەرى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىسپەگەن جەردىڭ 3/1 بولىگىن بەرىپ, الپاۋىت قىتايمەن تاجىكستان شەكاراعا كەلىسكەن. ياعني قىتاي 5 مىڭ شارشى كم جەرگە كەڭەس وداعىمەن تالاسىپ جۇرگەن كەزدە تاجىكستان 3/1 بولىگىن عانا بەرىپ, قازىر تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستاعى كورشى بولىپ وتىر.
جاعىمسىز جاعدايدان ساق بولايىق
مارات كايرلەنوۆ, «ۇلاعات كونسالتينگ گرۋپپ» جشس ديرەكتورى, ەكونوميست:
– ستاتيستيكاعا قاراساق, ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك سىرتقى قارىز 20 پايىزعا وسكەنىنە كۋا بولامىز. وتكەن جىلى وتە قاتتى ءوسىم بولعان. 1 ساۋىردەن 1 قاڭتارعا دەيىن 20 پايىزعا ءوسۋى – وتە جوعارى كورسەتكىش. ءبىر قاراعاندا, قاۋىپسىز دەڭگەيدە دەۋگە بولادى. قولايلى جاعدايدا تۇر. ەكىنشى جاعىنان, ءبىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىم مۇناي مەن شيكىزاتقا تاۋەلدى. سوندىقتان بۇل جەردە كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىنداۋى مۇمكىن. الەمدىك ەكونوميكا تەڭسەلىپ تۇرعاندىقتان, قىتايدا قيىندىقتار بولىپ جاتىر. «چەرنىي لەبەدتىڭ» رەسەيگە قارسى سانكتسيا سالۋى بىزگە دە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. قايتالاما قارىزدى ساتىپ الۋ ەمەس, مۇناي, مەتالل ساتىلىمى مۇلدەم كۇتپەگەن ارناعا بۇرىلىپ كەتۋى ىقتيمال. «تسەسنابانك» اكتيۆتەرى ۇلتتىق قورعا وتكەندە, ءبىر جىلدان كەيىن ول اكتيۆتەردىڭ جارامسىز, جۇمىس ىستەمەيتىنى انىقتالدى. بۇل جەردە دە جاعىمسىز توسىنسىيلار كۇتىلەدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزدارىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ءوسىمى ءبىر قاۋىپتىڭ بارىن ەسكەرتىپ وتىر. بۇل ماسەلەدە ۇكىمەتكە رەسۋرستىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.
