مادجيد سامادزادە سابەر: قازاقستان مەن يران – «مۇمكىندىكتەر ولكەسى»
يران يسلام رەسپۋبليكاسى – قازاقستاننىڭ كاسپي وڭىرىندەگى تاتۋ كورشىسى جانە يسلام الەمىندەگى جاقىن سەرىكتەسى. ەكىجاقتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعالى بەرى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ارتىپ كەلەدى. قوس مەملەكەت اراسىندا بيىل ساۋدا-ەكونوميكا باعىتىندا وڭ ۇردىستەر بايقالدى. ەندى تاۋار اينالىمىن ودان ءارى ارتتىرۋعا جانە كولىك-لوگيستيكا, اۋىل شارۋاشىلىعى, ينۆەستيتسيا سالالارى بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باسا نازار اۋدارىلماق. وسى تاقىرىپتار جونىندە يراننىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى مادجيد سامادزادە سابەر مىرزامەن ارنايى سۇحباتتا باياندادى.
– قۇرمەتتى ەلشى مىرزا! قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلداعى وزگەرىستەرى مەن دامۋىن قالاي باعالايسىز؟
– قازاقستان – كەڭ-بايتاق جانە باي ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارعا يە ەل. ءوز ەكونوميكاسىن دۇرىس جوسپارلاۋ جانە باسقارۋدىڭ ارقاسىندا وتاندىق جانە شەتەلدىك مامانداردىڭ قابىلەتىن پايدالانا وتىرىپ, ونى تۇراقتاندىرا الدى. ەلدى تابىسى ورتا دەڭگەيدەن جوعارى ەكونوميكاعا اينالدىرۋ – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەكونوميكالىق ءوسۋىنىڭ جارقىن كورسەتكىشى. قازاقستان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ مىقتى ەكونوميكاعا يە مەملەكەت, ەلدە ەكونوميكالىق رەفورمالار دۇرىس باعىتقا قويىلعان. قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا جانە مۇناي-گاز بەن باسقا دا مينەرالدى رەسۋرستارعا سۇيەنۋدەن الشاقتاۋى بولاشاقتا شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدى بولۋدىڭ كەرى سالدارىن ازايتىپ, ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعىنا اكەلدى. يران مەن قازاقستان ەلدەرى دوستاس, باۋىرلاس جانە كورشىلەس مەملەكەتتەر رەتىندە كوپتەگەن سالالارداعى زور الەۋەتىن بارىنشا پايدالانۋ ارقىلى مىقتى ەكونوميكالىق, ساياسي, مادەني بايلانىستاردى ورناتۋ باعىتىنداعى ىنتىماقتاستىعىن بۇرىنعىدان دا كوبىرەك ۇلعايتادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستار قانشالىقتى ارتتى؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, بولاشاقتا ىنتىماقتاستىق پەن باسىمدىقتاردى قاي باعىتتاردا دامىتۋ قاجەت؟
– يران مەن قازاقستان قارىم-قاتىناسى – وڭ جانە ءوسۋ تەندەنتسياسىندا. قوس مەملەكەت باسشىلارى قارىم-قاتىناستاردى بارلىق سالالاردا دامىتۋعا كۇش سالۋدا. دەگەنمەن ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ الەۋەتى مەن كولەمى قازىرگى ۋاقىتتاعى ستاتيستيكالار مەن سانداردان الدەقايدا جوعارى, سوندىقتان ونى وركەندەتۋگە زور مۇمكىنشىلىكتەر بار. ول ءۇشىن وسى مۇمكىندىكتەردى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋدا ەكى ەلدىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ بىرلەسكەن ءىس-قيمىلى مەن تالپىنىسى قاجەت. مەنىڭ پىكىرىمشە, ەكى ەل ساۋدا جانە كاسىپكەرلىك, كولىك جانە ترانزيت, سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى مەن تاۋ-كەن سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى باسىمدىققا الۋى ءتيىس.
– قازاقستاندا تۇرىپ جاتقانىڭىزعا نەشە جىل بولدى؟ ءوز ەلىڭىزدىڭ قاراپايىم حالقى قازاقستان تۋرالى قانشالىقتى حاباردار؟ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە العاشقى رەت كەلگەندە قانداي ويدا بولدىڭىز؟
– قازاقستانعا كەلگەنىمە 3 جىلعا جاقىن ۋاقىت بولدى. بۇرىنعى قىزمەتتە جۇرگەندە دە قازاقستان تۋرالى بىلەتىنمىن جانە ءىس ساپارمەن كەلەتىنمىن. بىراق قازاقستاندا تۇرىپ, ءومىر سۇرگەن سوڭ جانە وسى ەلدىڭ قوناقجاي حالقىمەن تانىسقان سوڭ قازاقتىڭ جەتىستىكتەرى مەن الەۋەتىن تانىدىم. سوندىقتان مەن قازاقستانعا جانە ونىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى جەتىستىكتەرىنە دەگەن جوعارى پىكىردەمىن. كۇش-جىگەرىمدى ەكى ەل اراسىنداعى بارلىق سالاداعى قارىم-قاتىناستاردى ارتتىرۋعا جۇمسايمىن. قوس مەملەكەتتىڭ تاريحي, مادەني جانە ءدىني ورتاقتاستىقتارى بولا تۇرا, ءبىزدىڭ ەلدىڭ قاراپايىم حالقى قازاقستاندى كوپ تانىمايدى, سونداي-اق قازاقستان تۇرعىندارى دا يراندى – جارقىن مادەنيەتى مەن تاريحى بار ماڭىزدى مەملەكەت رەتىندە جەتكىلىكتى تانىمايتىن كورىنەدى. بۇل ماسەلە ءبىزدى ساياسي ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار, ءوزارا تانىسۋعا, مادەني جانە تاريحي الماسۋعا كوبىرەك جاعداي جاساۋعا مىندەتتەيدى. وسىلايشا ەكى ەلدىڭ حالقى ءبىر-ءبىرىنىڭ مادەنيەتتەرى جانە سالت-داستۇرلەرىمەن تانىسۋىنا اتسالىسۋىمىز كەرەك. ۆيزا بەرۋدىڭ, سونداي-اق تۋريستىك جانە ىسكەرلىك ساپارلاردىڭ جەڭىلدەتىلۋى وسى كەمشىلىكتەردى شەشە الادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ساپارعا بارعان تۋريستەردىڭ كوزقاراسى يراننىڭ كوركەم مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىن, سونداي-اق سوڭعى جىلدارداعى تاڭقالارلىق جانە ماقتان تۇتارلىق جەتىستىكتەرىن كورگەننەن كەيىن بىردەن وزگەرەدى. ولار قالاي دا يرانعا قايتادان كەلۋدى جوسپارلايدى. قازاقستانداعى ىقپالدى جانە بەدەلدى اقپارات قۇرالى رەتىندە سىزدەردى وسى سالادا تالپىنىستارىڭىزدى ارتتىرىپ, ەكى ەل حالىقتارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانۋىنا ۇلەس قوسۋعا شاقىرامىن.
– ءبىزدىڭ ەلوردامىزدىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟ ءسىزدىڭ استاناڭىزدان نە ۇيرەنە الامىز؟ ەلوردامىزدى ودان ءارى دامىتۋدا قانداي ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارۋ قاجەت؟
– نۇر-سۇلتان – قازاقستاننىڭ ەلورداسى رەتىندە, جاڭادان بوي كوتەرگەن, جاس ءارى كوركەم قالا, ونىڭ بولاشاعى زور. ءسىزدىڭ ەلورداڭىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – ونداعى ارنايى ساۋلەتى بار ءساندى عيماراتتار كەز كەلگەن شەتەلدىكتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتۋى. 230 جىل تاريحى بار قالا رەتىندە تەگەران – يراننىڭ وتىز ەكىنشى استاناسى. ەلبۋرس تاۋلارىنىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان قالادا عاجايىپ تاريحي جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر كوپ. بۇل قالادا زاماناۋي جانە ءداستۇرلى كورىنىستەر دە جەتەرلىك, سوندىقتان تۋريستەردى قاتتى قىزىقتىرادى. تەگەران مەن نۇر-سۇلتان قالالارىنىڭ ايىرماشىلىقتارىنا مىنا ەرەكشەلىكتەردى جاتقىزۋعا بولادى: تەگەراندا 9.5 ملن حالىق تۇرادى, كولەمى – 730 شارشى كيلومەتر, تاريحى 400 جىلعا جۋىق, قالادا اۆتوكولىك تىم كوپ, قالانىڭ ساۋلەتى زاماناۋي جانە ءداستۇرلى, كوپتەگەن تاريحي ەسكەرتكىش بار, ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستار تۇرادى جانە ت.ب. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەلورداسىندا جۇمىس ورىندارى مەن دامۋ مۇمكىندىكتەرى كوپ شوعىرلاناتىن بولعاندىقتان, ۋاقىت وتە كەلە وعان باسقا قالالاردىڭ تۇرعىندارى ءجيى كوشىپ كەلە باستايدى. سوندىقتان قالانىڭ سىيىمدىلىعى مەن مۇمكىندىكتەرى جانە تۇرعىندار سانى اراسىنداعى سايكەستىك بۇزىلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتەن ەلوردا سالىستىرمالى تۇردە جاس بولعاندىقتان, كەلەشەكتە ونىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدا قازىرگى تۇرعىندار سانىنان الدەقايدا ارتىق ساندى نازارعا العان ءجون. وسىلايشا الەمدەگى كوپتەگەن استانالاردىڭ, حالىق سانىنىڭ كوپتىگىنەن دۋشار بولىپ وتىرعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋعا بولادى.
– قالانىڭ قاي جەرىندە دەمالعاندى ۇناتاسىز؟ تۋريزم, دەمالىس جانە قىزمەت كورسەتۋ تۇرعىسىنان ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى قانداي؟
– ءبىز تۇرىپ جاتقان نۇر-سۇلتان قالاسىندا ءومىر سۇرۋگە جاقسى جاعداي جاسالعان. مۇندا الۋان ءتۇرلى قوناق ۇيلەر مەن تۇرعىن ۇيلەر, ءدامدى تاعامدارى بار ادەمى رەستوراندار كوپ, بۇل تۇرعىدان ەشقانداي كەمشىلىك جوق. دەگەنمەن ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىندەي, مۇندا جىلدىڭ باسىم بولىگىندە اۋا رايى تىم سۋىق, سوندىقتان سىرتتا دەمالۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى از. ەگەر قالاڭىزدا توبەسى جابىلعان ورىندار مەن پاركتەر جەتكىلىكتى بولسا, قالاداعى ساناۋلى ورىندار مەن ساۋدا ورتالىقتارىنداعى حالىقتىڭ كوپ جينالۋىن ازايتۋعا بولادى. وسىلايشا جىلدىڭ سۋىق ايلارىندا ۋاقىتتى ەشبىر الاڭسىز, قۋانىشتى وتكىزە الاسىڭ. ارينە, ەلوردانىڭ كوكتەمى مەن جازىنداعى كەرەمەت اۋا رايىن ەرەكشە ايتا كەتكەن ءجون. وسى مەزگىلدەردە دەمالىپ, ارالايتىن ورىندار وتە كوپ.
– يران ەلى مەن قازاقستاندى ءبىر سوزبەن قالاي سيپاتتايسىز؟
– ەكى ەلدى دە «مۇمكىندىكتەر ولكەسى» دەپ سيپاتتاسام ارتىق بولماس. وسى مۇمكىندىكتەر ىسكە اسىرىلسا, ەكى ەلدىڭ كوپتەگەن تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جاعداي جاسالادى. ارينە, ولاردىڭ كەيبىرىن جۇزەگە اسىرۋ ايماقتاعى ەلدەردىڭ ءوزارا ارىپتەستىگىن, اسىرەسە ازياداعى ەكى ماڭىزدى مەملەكەت رەتىندەگى يران مەن قازاقستاننىڭ اۋقىمدى ىنتىماقتاستىعىن قاجەت ەتەدى.
– گازەتىمىز ارقىلى ەلوردا تۇرعىندارىنا قانداي تىلەك بىلدىرەسىز؟
– سۇحباتتاسۋىما مۇمكىندىك بەرىلگەنى ءۇشىن زور العىسىمدى بىلدىرەمىن. نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ قۇرمەتتى جانە قادىرمەندى تۇرعىندارىنا ەڭ ىزگى جانە ىستىق سالەمىمدى جولدايمىن. بارشاڭىزعا زور دەنساۋلىق, بايلىق, مول باقىت جانە ساتتىلىك تىلەيمىن! قازاقستاننىڭ اسەم ەلورداسىنىڭ بارلىق تۇرعىندارى تەگەرانعا, ال تەگەراندىقتار نۇر-سۇلتانعا ساپارمەن بارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– كوپ راقمەت!
