سوعىس كىتابىنىڭ اشىلماعان بەتتەرى

جاھان تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ەكى بىردەي الاپات سوعىسىمەن ەرەكشەلەنەتىن حح عاسىردىڭ قويناۋىندا جاتقان قالىڭ قاتپاردىڭ قالتارىسى ءالى دە كوپ. اسىرەسە, اسپان استى, جەر ءۇستىن اپشىداي قۋىرىپ, ورتتەي جالماعان سوڭعى سۇراپىل سوعىستىڭ بەيمالىم سىرلارى ۇشان-تەڭىز.     

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى مەن بارىسى, اياقتالۋى مەن جەڭىسى كسرو تاريحىندا قالاي باياندالعانى بارشاعا ايان. سوعىس شىندىعىن كەڭەستىك يدەولوگيا تىزەگە سالىپ وتىرىپ, ءوز ماقساتىنا مەيلىنشە مولىنان پايدالاندى. رەيحستاگقا تىگىلگەن جەڭىس تۋى كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن كۇشەيتىپ جەلپىندىردى, جەڭىس تاقىرىبى جەتپىس جىل بويى تاۋسىلماس ازىق بولدى. وسى جەڭىس ارقىلى كەڭەستىك يدەولوگتار شىن مانىندە ادىلەتتى قوعام قۇرعاندىعىن, جەر بەتىندەگى زۇلىمدىق اتاۋلىعا قارسى كۇرەستە قىزىل كوممۋنيزم يدەياسىنان وزگە يدەيانىڭ ىسكە العىسىز ەكەندىگىن بوتەن پىكىر, بوگدە وي قالدىرماي اياۋسىز جانە العاۋسىز دالەلدەدى. قىزىل توڭكەرىستەن باستالعان قىزىل قىرعىندى باستان وتكەرگەن كەڭەس حالقى قالاسا دا, قالاماسا دا وسى شىندىققا ءبىر كىسىدەي جابىلا-جاپپاي سەنىپ, ۇلت ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشكەن «ۇلى ورىس حالقىنىڭ» الەۋمەت ىسىنەن رۋحتانىپ قۋات الدى.

«ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەمەگەن كەڭەس وكىمەتى ءوز شىندىعىنا ءوزى الدانىپ, قارسى كەلگەندى قىناداي قىرىپ سالدى, ءوزى ءسوتسياليزمنىڭ «داڭعىل» جولىنا تۇسىرگەن شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىن الدەنەشە رەت تانكىمەن تاپتاپ, مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر ەتتى, ءسويتىپ, ۇلانعايىر كەڭىستىكتە كەمەڭگەر كوسەم, جاق تالماس شەشەندەر باستاعان كەڭەس يمپەرياسى سالتانات قۇردى.

ايتسە دە, 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كوسەمنىڭ ءولىپ, شەشەننىڭ سونەتىن كۇنى جاقىنداعاندىعىن كورسەتتى. 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىك شەرۋى جالعانشى قوعامنىڭ كۇيرەگەنىن, ءوز تاريحى مەن مادەنيەتى, اسقاق رۋحى بار ۇلتتاردىڭ جويىلماعاندىعىن دالەلدەدى.

مۇنان ءارى باسقانى ايتپاعاندا, تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ شىنايى تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى العا شىقتى, ءاربىر ۇلت تاريحتان ءوز ورنىن ىزدەي باستادى.

بۇل – تازا تابيعي زاڭدىلىق. بىراق تاريحقا قيانات جاساماۋ – شارتتىلىق.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ونىڭ قۇرامداس بولىگى اتالعان ۇلى وتان سوعىسى تاريحىمىزدا ءتيىستى باعاسى بەرىلىپ, لايىقتى ورنىنا قويىلماعان اقتاڭداق بەتتەردىڭ ءبىرى. 1933 جىلى ۇكىمەت باسىنا كەلگەن گيتلەرمەن وداق كۇرماقشى بولعان كسرو كەڭەس-گەرمان كەلىسىمشارتىن (1939) جاساسۋعا ءماجبۇر بولدى, ءسويتىپ, بەس قارۋىن سايلاپ وتىرعان فاشيستىك مەملەكەتپەن سىبايلاس بولىپ شىعا كەلدى. «مولوتوۆ-ريببەنتروپ پاكتىسىنىڭ» قۇپيا حاتتاماسى بويىنشا ەكى ەل ەۋروپاداعى «مۇددەلى ايماقتارىن» ءبولىسىپ الىستى. بالتىق تەڭىزى جاعالاۋى ەلدەرى, شىعىس پولشا, فينليانديا, سولتۇستىك بۋكوۆينا مەن بەسسارابيا كسرو-نىڭ ىقپالىندا, ەۋروپانىڭ قالعان ەلدەرى تولىعىمەن گەرمانيانىڭ ىقپال ايماعىندا قالۋعا ءتيىس بولدى. كسرو-مەن قۇپيا كەلىسىمگە كەلگەننەن كەيىن ءبىر اپتادان سوڭ, ياعني 1939 جىلعى 1 قىركۇيەكتە گيتلەر پولشاعا سوعىس اشتى. 1939 جىلى 28 قىركۇيەكتە ي.ستالين مەن ا.گيتلەر ديپلوماتتارى تاعى دا باس قوسىپ, «دوستىق جانە شەكارا تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويدى. ول كەلىسىم بويىنشا پولشا مەملەكەتىن جويۋ, ەكى ەل شەكارالارىن «كەرزون شەبى» بويىنشا بەكىتۋ كوزدەلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىنا وسىلايشا ۇلەس قوسقان كسرو اراعا ەكى جىل سالماي ءوزى دە سوعىس ءورتىنىڭ استىندا قالدى.

1937-38 جىلدارى كاسىبي وفيتسەرلەردىڭ ۇشتەن ءبىرىن ءوز قولىمەن قىرىپ سالعان ي.ۆ. ستالين 1941 جىلى ۇرىس تاكتيكاسىنان بەيحابار قولباسشىلاردىڭ باسقارۋىمەن جاۋدى جالاڭ قىلىشپەن قارسى الدى دەۋگە بولادى. كەڭەس ەلى, قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ سوعىستا جان اياماي ەرلىك كورسەتكەنى تۋرالى وتان ادەبيەتىندە كەڭىنەن جازىلعان. سول ادەبيەتتەر اراسىندا ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار كورنەكتى ازاماتى, جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» اتتى شىعارماسى ەلى ءۇشىن قان توككەن قازاق جاۋىنگەرىنىڭ ەرلىگىن كەڭىنەن باياندايدى.

1941 جىلى ماۋسىم ايى مەن قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا, نەبارى بەس اي ىشىندە ءتورت ميلليونعا جۋىق قىزىل اسكەر لەك-لەگىمەن نەمىس تۇتقىنىنا ءتۇستى. بۇل بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ, قۇلاق ەستىمەگەن جايت بولدى. نەمىستەر, ءتىپتى, وزدەرى وسىنشاما تۇتقىنمەن نە ىستەرىن بىلمەي الەك بولعانىن كەيىن ءبىلىپ وتىرمىز.

ءوز وكىمەتىنە كەرەك بولماعان كەڭەستىك تۇتقىندارعا نەمىس سولداتتارىنىڭ شەكتەن تىس قاتىگەزدىكپەن قاراۋىنا بۇل جايدىڭ ىقپال ەتكەندىگى انىق. ناتيجەسىندە سۇراۋسىز قالعان ميلليونداعان ادام فاشيستىك كونتسلاگەرلەردە اشتىق پەن ازاپتاۋدىڭ قۇربانى بولىپ, تاعدىر تالكەگىنە ۇشىرادى.

جازىقسىز جانداردىڭ جانىن ساقتاپ قالۋدى ويلاستىرعان مۇستافا شوقاي سەكىلدى ۇلتشىل قايراتكەرلەر ساتقىن رەتىندە ايىپتالىپ, كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالدى. كسرو-نىڭ ادام تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىرعان سولاقاي ساياساتى تۇتقىنعا تۇسكەن ۆلاسوۆ سەكىلدى قولباسشىلاردىڭ گەرمانيامەن كەلىسۋگە ۇمتىلۋىنا الىپ كەلدى.

ميلليونداعان ادامنىڭ قاسىق قانىن توگىپ جەتكەن جەڭىستەن كەيىن گەرمانيا كونتسلاگەرىنەن شىعىپ, ستاليندىك كولگىر ناسيحاتقا مالدانىپ ەلگە قايتقان مىڭداعان تۇتقىندار مەن پارتيزاندىق سوعىسقا قاتىسۋشىلاردى, ءتىپتى, سوعىس جىلدارى گەرمانياعا اۋىر جۇمىسقا زورلاپ اكەتىلگەن جاستاردى دا كەڭەس وكىمەتى اياۋسىز جازاعا تارتتى, باتىستان قايتقان تۇتقىنداردىڭ باتىس تىرلىگىنەن تۇيگەن بوگدە پىكىرلەرىنەن سەسكەندى.

1937-38 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن قايتادان كۇشىنە ەنىپ, اتۋ مەن اسۋدان قالعانى سىبىرگە ايدالىپ, كەڭەس تۇرمەسىنە 10-15 جىلعى توعىتىلىپ, تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن سوتتالىپ, اتىلعان بولاتىن. وسى سوتتالعانداردىڭ كوپشىلىگى قازاق جىگىتتەرى ەدى.

«حالىق جاۋى» رەتىندە ادام توزگىسىز جاعدايدا ۇستالعان ولار تەگىن جۇمىس كۇشى رەتىندە شامادان تىس اۋىر جۇمىستارعا پايدالانىلدى. جانە وسى جەر اۋدارىلعاندار مەن ساياسي تۇتقىنداردى جەگۋ ارقىلى كەڭەس وكىمەتى ۇزاق جىلدار بويى ستراتەگيالىق ماڭىزى زور قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلگەنى بولەك اڭگىمە.

جەر اۋدارىلعانداردىڭ ساياسي قۇقىقتارىن ايتپاعاندا, قاراپايىم ادامدىق ار-نامىسى كۇندەلىكتى اياققا تاپتالىپ, ۇزدىكسىز قورلاندى. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن تيراننىڭ ءوزى ولگەننەن كەيىن ءبىر-اق توقتادى. الايدا, حرۋششەۆتىك جىلىمىقتا ەلگە قايتقان تۇتقىنداردىڭ دەنەسىندەگى فاشيستىك گەرمانيا مەن كسرو سالعان تاڭبالار وشكەن جوق, قايتا ەلگە كەلگەن سوڭ دا ساياسي سەنىمسىز اتالىپ بارشا قوعامدىق يگىلىكتەردىڭ قىزىعىن كورۋدەن قۇرالاقان, عارىپ ءومىر ودان ءارى جالعاستى. پەشەنەسىندە زورلىق-زومبىلىقتان كوز اشپاي سانسىراعان, ەسكەكسىز قايىقتاي قاڭعالاقتاعان جانداردىڭ جانايقايىن ەشكىم ەستىگىسى كەلمەدى.

بۇل رەتتە, كەيبىر باتىس ەلدەرى تۇتقىننان قايتقان اسكەرلەردى تەكسەرۋدەن وتكىزگەننەن كەيىن, ولارعا پسيحولوگيالىق جاردەم, اقشالاي كومەك بەرىپ وتىرعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. ماسەلەن, انگليادا تۇتقىننان امان قايتقان اسكەرلەرگە «امان-ەسەن قالعانى ءۇشىن» دەگەن مەدال بەرىلسە, فرانتسيا, اقش ۇكىمەتى تاراپىنان تۇتقىننان قايتقان وفيتسەرلەرگە سوعىس قۇربانى بولعانى ءۇشىن, مەملەكەتكە ءوز تاعدىرىن تاپسىرىپ, جانىن اماناتقا بەرگەنى ءۇشىن اسكەري قىلىش پەن قىزمەت ۇسىنىلعان. بۇل مەملەكەتتىڭ جەكە ادام الدىنداعى كىناسىن مويىنداۋى دەگەن ءسوز ەدى.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن, ياعني 2004 جىلى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اتى الەمگە ايگىلى ەد. گۋۆەر اتىنداعى سوعىس, رەۆوليۋتسيا جانە بەيبىتشىلىك مۇراعاتىندا جۇمىس ىستەگەن ەدىم. بۇل – مۇراعات حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى رەسەي يمپەريا-سىندا بولعان ساياسي دۇربەلەڭدەر مەن رەۆوليۋتسيالار, ازامات سوعىسى, ستاليندىك رەجيمگە قارسى وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ ەڭبەكتەرى مەن ەستەلىك-دەرەكتەرى, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى مالىمەتتەردىڭ اسا مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەڭ باستىسى, ونداعى دەرەكتەردىڭ ساياسي مانىنە قاراي بىزدەگىشە مىناۋ دۇرىس, اناۋ بۇرىس دەپ جىكتەلمەگەندىگىندە. ياعني اعى دا, قىزىلى دا زەرتتەۋشىگە بىردەي ۇسىنىلادى. شىندىق سالىستىرۋدان شىعاتىن بولسا, تەڭدەي قاراپ تەكسەرە بىلگەنگە تالاي كومەسكى دۇنيەنىڭ بەتى اشىلارى ءسوزسىز. اقش مۇراعاتتارى, قۇجاتتارى نەگىزىندە 2005 جىلى «قىزىلدار مەن قارالار» اتتى كىتابىم شىققان ەدى. وسى مۇراعاتتا سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ, بىراق سوعىستان كەيىنگى «قايتىڭدار, كەڭەس ەلى سەندەرگە كەشىرىم بەرەدى!» دەگەن جالاڭ ۇرانعا سەنبەي شەت ەلدە قالعان بەيشارالاردىڭ حاتتارى, كۇندەلىكتەرى مول.

تۇرمەدە ءشىرىپ, ايداۋدا اجال قۇشۋدان امان قالىپ, قايتا قاتارعا قوسىلعان بۇل ازاماتتاردىڭ تۋعان ەلدىڭ اۋاسى مەن وسكەن جەردىڭ توپىراعىن اڭساپ ساعىنۋمەن وتكەن عۇمىرى – ءوز الدىنا تراگەديا.

رەسەي ەلىنىڭ ءىرى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى, اكادەميك دميتري ۆولكوگونوۆتىڭ 1989 جىلى ي.ستالين تۋرالى «تريۋمف ي تراگەديا» اتتى كولەمدى كىتابى شىقتى. وسى كىتاپتا تۇتقىنعا ءتۇسىپ, بىراق كەيىن ەلگە قايتا وتكەن اسكەرلەردى ايتا كەلە 44 ادامى بار, قارۋ-جاراعى قولىندا (نەمىستەن تارتىپ العان) بەرگەنوۆ دەگەن قازاق جىگىتىن ارنايى اتاپ وتەدى.

كوممۋنيستىك كەزەڭدە دە, ودان كەيىن دە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس ازاماتتارىنىڭ تاعدىرى, ونىڭ ىشىندە قازاق ۇلدارىنىڭ اۋىر دا الماعايىپ پەشەنەسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلا قويعان جوق. ساياساتتانۋدا «يمپەريالىق يدەولوگيا» دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ مىندەتى – بەلگىلى ءبىر قاعيدالاردى مينۋت سايىن, سەكۋند سايىن اقپارات قۇرالدارى مەن پيونەر, كومسومول, كوممۋنيستىك پارتيا ۇيىمدارى ارقىلى كۇنى-ءتۇنى ۋاعىزداپ, حالىقتىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋ, «جوعارىنىڭ» ايتقانىنا كونبەگەن ادامداردى جينالىسقا سالۋ, قورقىتۋ, قارالاۋ, تۇرمەگە جابۋ, مەملەكەتتىك كومەكتەن ايىرۋ, ونى «حالىق جاۋى» دەپ جاريالاۋ. مىنە, وسىنى كورگەن ءبىز سوعىس تۇتقىندارىن تەك «وپاسىز» جانە «ساتقىن» رەتىندە تانىدىق. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىنداعى كوركەم وبرازدار ارقىلى جەڭىمپاز اسكەردى عانا بىلدىك. ال وسى سۇراپىل سوعىستىڭ باسقا كولەڭكەلى قىرى مايداندا تۇتقىنعا تۇسكەن اسكەر تاعدىرى جابۋلى قازان كۇيىندە جاتقان ەدى. وسىدان ءبىرتالاي جىل بۇرىن مەن قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان شيپاجايىنا دەم الۋعا بارعانىمدا دارىگەر مولداحمەت بادەشۇلىمەن تانىستىم. مولدەكەڭ ءسوز اراسىندا اتاسى سۇلەيمەن اقساقالدىڭ سول سۇراپىل سوعىستى باستان وتكەرگەنى, ءوز كوزىمەن كورگەنى جايىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدى. جازىلعان قولجازبامەن تانىسا كەلە بايقاسام, سۇلەكەڭنىڭ جازعانى وتان تاريحناماسىندا سيرەك كەزدەسەتىن جابىق تاقىرىپقا ارنالعان, وقىس ويلارىمەن وقشاۋ تۇرعان جيناق دەۋگە بولادى.

ەستەلىكتى تولقىماي, تەبىرەنبەي وقۋ جانە ەڭ سوڭىڭدا يىقتان جۇك تۇسكەندەي اۆتورعا زور تىلەكتەس بولا وتىرىپ, وتكەنگە سالاۋات ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. ەستەلىك سوعىسقا دەيىنگى كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنان باستالادى. 1931-33 جىلدارداعى اشارشىلىقتا حالىقتىڭ ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولعانى, كەڭەستىك ۇردا-جىق ساياسات جۇزەگە اسقانى بۇكپەسىز باياندالادى. سوعىس باستالعاننان كەيىن كومسومول بولىپ «ءوز ەركىمەن» مايدانعا اتتانعانداردىڭ قانداي جاعدايعا ۇشىراعانى, اسىرەسە, ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ورتا-ازيالىق جاۋىنگەرلەردىڭ بەيشارا كۇيگە تۇسكەنى, ۇرىس كەزىندەگى سولداتتىڭ جانتالاسى, كەڭەس اسكەرىندەگى ءبىز بىلمەيتىن بەي-بەرەكەتسىزدىك, اشتىق – بارلىعىن باس-تان وتكىزگەن ادامنىڭ قانى سورعالاعان شىندىقتى بوياماسىز, بولعاندى بولعانداي ەتىپ جازۋى تىم اسەرلى, تىم اۋىر. س.بەكەنوۆ سوعىس كەزىندە ۆكپ(ب) مۇشەلىگىنە وتكەن ادام. سوعىستا تالاي رەت ەرلىك كورسەتە بىلگەن ازامات. اۋىر بولاتىنى – مىڭداعان سولداتتاردىڭ قيىن-قىستاۋدا اسكەرىن تاس-تاي قاشاتىن گەنەرالدار مەن قۇتقارۋعا مۇمكىندىگى بولسا دا الدەبىر ساياسي ەسەپتەرگە بولا قول ۇشىن سوزبايتىن كەڭەستىك اسكەرباسىلاردىڭ كەسىرىنەن وققا ۇشىپ, اشتىقتا شىبىنداي قىرىلىپ, توز-توز بولاتىنى. ميلليونداعان كەڭەستىك مۇسكىندەردىڭ گەرمانياعا يتقورلىقتا ايدالعانى, ەرىككەن نەمىس سولداتتارىنىڭ ەرمەگىنە اينالعانى. ەڭ سوراقىسى, سوعىس ءبىتىپ, وسىنشا زورلىقتان كەيىن ەلگە قايتامىن-اۋ دەگەن كوكىرەگىندە ءۇمىت وتى جىلت ەتكەندەردىڭ بار ءۇمىتى سىبىرگە, نكۆد قارماعىندا ۇزىلگەنى. ال شىندىعىندا تۇتقىنعا تۇسكەن تالاي جاۋىنگەر وزدەرىن اقتاپ شىققان بولاتىن. ونىڭ ءبىرى – زيامات حۋسانوۆ دەگەن ازامات. تۇتقىننان قاشقان ول يۋگوسلاۆ پارتيزاندارىنا قوسىلىپ سوعىسىپ, ودان كەيىن ەلگە قايتقان ز.حۋسانوۆتى سىبىرگە ايداعان بولاتىن. تەك يۋگوسلاۆ پارتيزاندارىنىڭ كومەگىمەن سوعىستان كەيىن اقتالىپ, كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاعىن الدى. بارىنەن دە ءوز ەلىنىڭ قورلىعىن كوتەرە الماعان تالاي بوزداق ءوزىن-ءوزى ءولتىردى, قانشاماسى كەڭەس كونتسلاگەرىندە ءىز-ءتۇزسىز كەتتى. «بۇيتكەنشە ولگەنىم جاقسى ەدى عوي» دەپ بىرنەشە رەت وقتالعانىمەن جەمە-جەمدە ءداتى جەتپەگەنىن ايتادى اۆتور. ەرىكسىز كۇرسىنەسىڭ, كوكەيدە «اپىر-اي, نە دەگەن قوعام ەدى, ادامدى قورلاۋدىڭ بۇدان اسقان ءتۇرى بولار ما؟» دەگەن ىزالى ساۋال قالادى. سۇلەكەڭ ءوزى جازعانداي: «سوعىس نەگە كەرەك, نەگە كىناسىز ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن, قاستاندىعى جوق ادامدار بىرىنە-ءبىرى جاۋ بولىپ قىرىلىسىپ جاتىر» دەگەن ويلار كوپ ورالادى. بۇل وتە ورىندى, جۇرەكتەن شىققان قاراپايىم ءاربىر جاۋىنگەردىڭ ويى بولاتىن.

اۆتوردىڭ «شىراقتارىم, ءوزىمدى-ءوزىم قازاق تۇتقىنى دەگەنىم قالاي بولار ەكەن» دەگەنىنە قاراماستان ەستەلىكتىڭ اتىن ءبىز, ياعني رەداكتسيا بولىپ اقىلداسا كەلە «قازاق تۇتقىنى» دەپ قويدىق. ويتكەنى, بۇل ەستەلىكتە سۇلەيمەن اعامەن تاعدىرلاس مىڭداعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ايتا الماي كەتكەن شەرى جاتىر. ءارى-بەرىدەن سوڭ قازاق حالقىنىڭ ءوزى جەتپىس جىل كسرو-نىڭ تۇتقىنى بولدى ەمەس پە؟ كسرو-نىڭ باسى بار دا اياعى جوق ءارتۇرلى ساياسي كومپانيالارى, ەكسپەريمەنتتەرى حالقىمىزدى وراسان زور شىعىنعا ۇشىراتتى. 1920 جىلدارداعى اشتىق, ودان كەيىنگى جاپپاي كامپەسكە-زورلىق, 31-جىلدارداعى اشارشىلىقپەن, ۇزدىكسىز قۋعىن-سۇرگىنمەن باستالعان كەڭەستىك ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى قازاقتى قاپاسقا قاماپ, ماڭگۇرتكە اينالدىرعىسى كەلدى.

كسرو قازاق ءۇشىن جات مەملەكەت بولاتىن, حالىق ءۇشىن ونىڭ پايداسىنان زيانى مول بولدى. حح عاسىردىڭ تاريحى سونى دالەلدەيدى. اللاعا راقمەت, ەندى ءبىز تاۋەلسىز ەلمىز. ءانۇرانى مەن بايراعى جەلبىرەگەن بۇل مەملەكەت ەندى ءوز ۇلدارى مەن قىزدارىن قورلىققا بەرمەۋى ءتيىس دەگەن سەنىمدەمىز.

ءاۋمين!

بۇركىتباي اياعان,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
پروفەسسور