جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭى, كەڭەستىك تاريحناماعا سايكەس, ۇلان-بايتاق ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە سوتسياليستىك قوعام ورناتۋعا كىرىسكەن بولشەۆيكتەر پارتياسى ءۇشىن تاماشا جەتىستىكتەر كەزەڭى بولىپ سانالعانى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە ستالين باستاعان جاڭا بيلەۋشىلەر توبىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىن جاڭا باعىتتا قالىپتاستىرۋ ارەكەتتەرى, ياعني تاريحقا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ كەزەڭى دەگەن اتپەن ەنگەن ساياسي ناۋقان باستالدى. جەتپىس-سەكسەن جىلدان ارتىق ۋاقىت بويى «قول جەتكىزگەن ۇلى جەڭىستەر» قاتارىندا تۇرعان وسى ءبىر ەلەۋلى وقيعانىڭ تالاي قىرى مەن سىرلارىنىڭ بار ەكەندىگىن ەندى عانا بايقاپ, بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرعىسىنان تالداۋ جاساپ وتىرمىز دەسەك, مۇمكىن بۇل وي كوڭىلدەن ونشا شىعا قويماس. دەگەنمەن, كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارۋالاردى ۇجىمداستىرۋعا بايلانىستى سولاقاي ساياساتىنىڭ سوڭى وتە قايعىلى جاعدايلارعا الىپ كەلگەنىن تاريحشى عالىمدار مەن باسقا دا زەرتتەۋشىلەر كوپ ايتا بەرمەسە دە, زارعا تولى وسى كەزەڭنىڭ قايعىلى بەينەسى قازاقتاردىڭ ءوزارا پىكىرلەسۋىندە «يت جەككەن», «تەس-كەن تاۋ», «ۇندەمەس» ت.ب. ءسوز تىركەستەرى ارقىلى كەلەسى ۇرپاققا تۇسپالداپ جەتىپ جاتتى. كەيبىر شەتەل عالىمدارى جازعان ەڭبەكتەر وقىرماندار قولىنا وتە قۇپيا تۇردە جەتىپ جاتسا دا, ونداعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ جانتۇرشىگەرلىك بولعاندىعى سونشالىقتى, ءتىپتى, كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ابدەن بەرىلگەن, «مىزعىماس حالىقتار دوستىعى مەن ولاردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كوممۋنيزم ورناتۋعا» دەيىن بارىپ قالعان قوعامنىڭ سولاي بولدى ەكەن دەگەندى بىردەن قابىلداماعانى دا ءسوزسىز. شىنىمەنەن, كوممۋنيستىك پارتيانىڭ دارىندى قولباسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا تولىق ءبىر فورماتسيانى اتتاپ ءوتىپ, سوتسياليستىك قوعامدى باسىنان كەشىرىپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ تەك اۋىل شارۋاشىلىعىن ارتەلدىك فورماسى – كولحوزدارعا كوشكەن كەزىندە جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراپ, 2,5 ميلليون ادامىنان ايرىلعان دەگەنگە كىم سەنەدى؟!
ۇجىمداستىرۋدىڭ ەڭ اۋىر دا, مۇلدەم اقىلعا سىيماس «ناتيجەلەرىنىڭ» ءبىرى – ميلليونداعان ادامداردىڭ اشتىقتان قىرىلۋى. باسقا ايماقتاردى قوسپاعاندا, تەك ۋكراينا مەن قازاقستاندا سەگىز-توعىز ميلليونعا جۋىق ادام ءومىرى «ءسوتسياليزمنىڭ ۇلى جەڭىسى» جولىندا كەتكەن. ادامزات تاريحىنداعى بولعان كەيبىر سوعىستار كەزىندەگى قۇرباندارمەن سالىستىرعاندا, كەڭەس وكىمەتىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي باعىتتاردا جاساعان سولشىل رەفورمالارى, حالىقتى قول جەتپەس تابىستارعا مىندەتتى تۇردە جەتكىزەمىز دەگەن جالاڭ ۇراندارى ءۇمىت اقتاماي, ەلدىڭ وزىق ويلى ازاماتتارىن ەلەڭدەتتى. قارسى شىققان قاراپايىم, بەيبىت حالىق وتىرعان, تۇرعان جەرىندە اتىلىپ, ءتىرى قالعاندارى ايداۋعا كەتكەن. ەلدە قالعاندارى ولمەستىڭ كۇنىن كەشكەن.
ەل باسىنداعى ۇلىق ازاماتتارىنان ايىرىلعان حالىق ەندىگى جەردە ويىن ىشكە بۇكتى. مىنە, بۇگىنگى ۋكراينا تاريحشىلارى «گولودومور», ال قازاق تاريحشىلارىنىڭ – «ۇلى اشارشىلىق جىلدارى» دەپ وتىرعاندارى وسى ءبىر كەزەڭ.
قاراپ وتىرساق, وسى ءبىر قاسىرەتتى ناۋبەت بىردە-ءبىر قازاق جانۇياسىن شارپىماي قالماعان ەكەن. 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ءبىراز كەيىن, 30-شى جىلداردىڭ سوڭىنداعى ستاليندىك رەپرەسسيالار كەزىندە دە حالىقتى جاپپاي قىرۋ بايقالعان. تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا اششى دا بولسا, شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ, دەرەكتەر ارقىلى بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي, سول كەزدەگى ادامداردىڭ بويىن قورقىنىش پەن ۇرەي بيلەگەندەرى سونشالىقتى, ءتىپتى, ءبىر-ءبىرىنىڭ جانىنداعى ادامداردى سول كەزدەگى اتقامىنەر, ەلدى باسقارعانسىماق «ۇشتىكتىڭ» شەشىمدەرى ءولتىرىپ جاتقاندا دا ەشكىم ۇندەي الماعان. مىنە, حالىقتىڭ جانىنا ءسىڭىستى بولعان ۇلى ۇرەي مەن اسقان قورقىنىش – بولشەۆيكتەر كۇشتەپ جۇرگىزگەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ ەڭ نەگىزگى زاردابى.
قازاقتاردى وتىرىقشىلىققا بەيىمدەۋ مەن كولحوزداستىرۋ سالدارىنان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان جاڭا ءبىر الەۋمەتتىك توپ – «شولاق بەلسەندىلەردىڭ» ءىس-ارەكەتى شەكتەن شىقتى. اۋىل تىرشىلىگىنەن ەش حابارى جوق ولار, قازاق ايتپاقشى, «شاش ال دەسە, باس الۋعا» دايىن بولىپ شىقتى.
ياعني, 1920 جىلداردىڭ ورتاسىندا پارتيا مەن وكىمەتتىڭ باسىنا ستالين باستاعان جاڭا باسقارۋشىلار لەگى كەلگەن. ولاردىڭ كوبى ەل باسقارۋعا, قوعامدى وزگەرتۋگە بايلانىستى ەش تاجىريبەسى جوق, مۇلدەم ءبىلىمسىز ادامدار بولىپ شىقتى. بىراق ولاردىڭ بويىندا ادام ايتقىسىز ءبىر ەرەكشەلىكتەردىڭ بولعانى دا شىندىق. ەل باسقارۋدىڭ شىڭىنا شىققاندار – پارتيا مەن جوعارعى بيلىكتىڭ قانداي دا بولماسىن نۇسقاۋلارىن مۇلتىكسىز, دەر كەزىندە ورىنداۋشىلار بولىپ شىقتى.
ال سول كەزدەگى ەلدىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋىنا كەلەتىن بولساق, زەرتتەۋشىلەر ايتىپ وتىرعانداي, قوعامدا وزگەرىستەردىڭ بار بولعاندىعى دا ءسوزسىز. جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات حالىققا ءبىرشاما جەڭىلدىكتەر اكەلە باستاعان. بولشەۆيكتەر ويلاعانداي, ناق وسى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جاعىنان ابدەن رەتتەلگەن قوعامعا اياق باساتىن كەز كەلدى. بۇل دەگەنىڭىز, بولشەۆيكتەر دە قۇر الاقان ەمەس. ولاردا يدەيا بولدى دەگەن ءسوز. تاپسىز قوعامداعى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋ جولدارىنىڭ بارلىعى جالاڭ ۇران بولدى. بولشەۆيكتەر كوتەرگەن ۇراندار تەوريالىق جاعىنان كوڭىلدەن شىققانىمەن, ءىس جۇزىندە, ولاردى ءومىر قاجەتتىلىگىنە اينالدىرۋ تاسىلدەرى مۇلدەم تەرىس بولىپ شىقتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا كەڭەستەر وداعىندا بولعان گەرمانيانىڭ ەلشىسى فريدريح ۆەرنەر شۋلەنبەرگتىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا, بولشەۆيكتەر تاپسىز قوعام قۇرا الماعان. كەرىسىنشە, كەڭەستەر وداعىندا الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىقتار ودان سايىن كۇشەيگەن, بىرەۋلەر اۆتوموبيلدەرگە ءمىنىپ, جارقىراعان سارايداي ۇيلەردە تۇرىپ جاتسا, ناعىز جۇمىسكەرلەردىڭ تۇرمىسى اۋىر جاعدايدا قالا بەرگەن. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى, سوتسياليستىك قوعامنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى بولىپ سانالعان سوتسياليستىك ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىق اراسىنداعى ايىرماشىلىق بولاتىن. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا, شارۋالاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولىپ شىقتى. اۋىلدى جاڭا جولعا كوشىرۋدەگى ەڭ نەگىزگى كەدەرگى – شارۋالاردىڭ جەكە مەنشىككە تاۋەلدىلىگى, ولاي بولاتىن بولسا, مەنشىك يەلەرىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن قاعيدا ۇستاعان پارتيا باسشىلارى, بۇل ۇراننىڭ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قايسىسىنا بولسىن قاتىستى ەكەندىگىن ەسكەرمەدى. يدەولوگيالىق تۇرعىداعى وسىنداي «تۇيەقۇستىق» ارەكەت, بارا-بارا عىلىمي تۇرعىدان ويلاستىرىلماعان ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا اكەلىپ تىرەدى.
ارينە, بۇل جەردە ستالين مەن ونى جاقتاۋشىلار تەز ارادا عانا ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن ساياسي توڭكەرىستەر مەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءوندىرىس تاسىلدەرىن وزگەرىسكە ۇشىراتۋدىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتار بار ەكەندىگىن بىلمەدى دەۋ – ورىنسىز. وكىنىشكە قاراي, ۆاۆيلوندىق قيالعا بەرىلگەن بيلىكتەگىلەر ءوز ماقساتتارىنا تەز ارادا جەتۋگە بولادى دەگەن بوس قيالدان ارىلا المادى. مىنە, ناق وسى ۋاقىتتا ولارعا ەڭ كەرەك بولعاندار – «شولاق بەلسەندىلەر» ەدى. ولاردىڭ جانىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن بىردەن قولداعان ساكەن سەيفۋللين, ويلانىپ-تولعانىپ بارىپ وسى جولعا تۇسكەن الاشتىڭ ارداگەرلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ, تۇرار رىسقۇلوۆ سەكىلدى حالىق جاناشىرلارىنىڭ سوزدەرى مۇلدەم وتپەي جاتتى.
مىسالى, 1926 جىلى «كەڭەستىك دالا» گازەتىنە بەرگەن ماقالالارىنىڭ بىرىندە تۇرار رىسقۇلوۆ سۇراقتى بىلاي قويعان: «وسى بىزدە قازاق اۋىلى وتىرىقشىلىققا كوشۋى كەرەك دەگەندى ايتىپ جۇرگەن كىم؟ ولاي دەۋگە ءوزى نەگىز بار ما؟ – دەي كەلە ويىن جالعاستىرعان, – ارينە, بۇل باعىتتا دامۋ بەتالىسى بولادى. بىراق ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ال, عاسىرلار بويى تابيعي تۇرعىدان قالىپتاسقان جاعداي باسقا قاتىناستاردى تالاپ ەتۋدە. مال شارۋاشىلىعىنان جاپپاي ەگىن شارۋاشىلىعىنا كوشۋدى جالپىلاۋ دەگەنىڭىز – قازىرگى قازاق جاعدايىنان مۇلدەم حابارسىز بولۋ دەگەنمەن بىردەي». بۇل دەگەنىڭىز – سول كەزدەگى قازاق قوعامىندا دا ەرەكشە بايقالعان ۇلكەن تالاستىڭ كورىنىسى. تالاستىڭ نەگىزگى كوزى – كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى قازاق قوعامىندا بولۋى كەرەك پە, الدە جوق پا دەگەن اڭگىمەنىڭ باسقا تۇستارى دا كوپ بولاتىن-دى. وسى سۇراقپەن وتە تىعىز بايلانىستا تۇرعان ماسەلە, مىسالى, جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ, قازاق شارۋاسىنىڭ تۇرمىستىق, مادەني, ەكونوميكالىق, ەتنيكالىق بولمىسىن ءتيىمدى تۇردە وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى ەدى. وسىنداي كوپ جاقتى, ءتۇپ تامىرى وتە تەرەڭدە جاتقان پروبلەمانى بولشەۆيكتەر ءبىر عانا ۇجىمداستىرۋ نەگىزىندە, ونىڭ ۇستىنە وتە تەز ارادا ىسكە اسىرماق نيەتتە ەدى.
ال عالىمدار, ۇكىمەت پەن پارتيا باسشىلىعىندا جۇرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. نەمىس تاريحشىسى, بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس ەۋروپا تاريحى پروفەسسورى گۋمبولدت يورگ بابەروۆسكي ايتۋى بويىنشا: «بۇل ۇكىمەت (كەڭەس وكىمەتى – ق.ا.) باسقاشا ويلاۋدىڭ قانداي دا بولماسىن بەلگىلەرىن وت پەن قىلىش ارقىلى تۇبىمەن جويىپ وتىرعان. بولشەۆيكتەردىڭ تىلىنشە سويلەي الماعاندار, ولاردىڭ سوزدەرى جوققا شىعارىلىپ, سەنىمدەرىنە تاۋبە ەتپەگەندەردىڭ ءبارى ولاردىڭ جاۋلارىنا اينالىپ وتىرعان. بولشەۆيكتىك جۇيە تەك قانا «تاپ جاۋلارىنىڭ» سوڭىنا تۇسكەن جوق. الاستاتۋ ءمورى سوتسياليستىك وزگەرىستەرگە وراي ءوز ويلارىن ءبىلدىرىپ جۇرگەن ۇلتتاردىڭ, ولاردىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنە دە جابىستى. ودان كەيىن كەزەك ميلليونداعان قاراپايىم قازاق اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنا دا كەلىپ جەتكەن ەدى.
مىنە, وسىدان سەكسەن جىل بۇرىن بولعان ۇلى اشارشىلىق وسىنى ەسكە تۇسىرەدى. ەگەر حالىق ەسىن جيناپ, توقسانىنشى جىلدارى قوعامدى جاڭارتۋدىڭ كەڭەستىك-بولشەۆيكتىك تاسىلدەرىنەن باس تارتپاعاندا, ءبىر شەتى وتىزىنشى جىلدارداعى قورقىتۋ-ۇركىتۋ تاسىلدەرىنە نەگىزدەلگەن «تىڭ ەپوپەياسى», 70-80-ءشى جىلدارداعى «قازاقستاندى ميلليونداعان قويدىڭ» استىندا قالدىرۋ يدەيالارى ءارى قاراي جالعاسىن تابا بەرەر مە ەدى؟! ولاي بولماي شىقتى.
اشارشىلىق ناۋبەتى كەزىندە قازاقستاندا 1 750 000 ادام قىرىلعان. جانە بۇل اشارشىلىق كەزىندە بوسىپ كەتكەن حالىق سانى 500 000 اسىپ جىعىلادى. مال باسى قىرىلعان سوڭ, حالىق ۇلكەن زارداپ شەكتى. بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولدان جاساعان شالاعاي ساياساتىنىڭ ادام ايتقىسىز زوبالاڭى ەدى. اشارشىلىق قۇرباندارى جالپى كەڭەس وكىمەتى ورناپ, بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەلى بىرنەشە رەت قايتالانىپ وتىرعان. ولاردىڭ ءبىرى تابيعات كاتاكليزمدەرى سالدارىنان بولسا, ءبىرى 1932-1933 جىلدارداعىداي سولاقاي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسقان.
امانگەلدى قاشقىمباەۆ
بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى
